To‘liq ismi Abul Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad ibn Umar al-Xorazmiy az-Zamaxshariy bo‘lib, tafsir, hadis, nahv, tilshunoslik va bayon ilmining buyuk imomi.  Mahmud Az-Zamaxshariy 467 hijriy sananing Rajab oyida chorshanba kuni, melodiy hisob bilan 1074 yilda Zamaxsharda tavallud topganlar. Hayotlari davomida bir necha marta Makkai mukarramaga borib, bir qancha muddat Masjidul harom yaqinida istiqomat qilganlari tufayli Jorulloh (Allohning qo‘shnisi) degan nomga sazovor bo‘lganlar.

Ibn Xollikon[1] aytadilar: “Az-Zamaxshariy o‘z asrining tengsiz imomi edi. Uzoqlardan uning ilmini istab kelishar edi. Mo‘taziliy e’tiqodida bo‘lib, uni oshkora namoyish qilar, uni e’lon va izhor qilishdan xijolat tortmas edi”.

Az-Zamaxshariy aqidada (usulda) mo‘taziliy, fiqhda (furu’da) hanafiy mazhabida bo‘lganlar. U zot o‘zlarining aqidaviy mazhablari bo‘lmish mo‘taziliylikni o‘z kitoblarida ifoda etar, ilmiy majlislarda bu haqda ochiq-oydin gapirar edilar. Ulamolar Az-Zamaxshariyning mo‘taziliy bo‘lishiga qaramay uning arab tilida balog‘at va fasohat ila yozgan kitoblariga tan berishar, uning kitoblarini rivoyat qilish uchun undan ijoza berishini so‘rab kelishar edilar.

Az-Zamaxshariy ko‘plab kitob va asarlar ta’lif etganlar. Jumladan, tilshunoslik va balog‘atga oid “Asosul balog‘a”, “Al-Foiq fi g‘aribil hadis”, “Muqaddimatul adab”, “Al-Qistos fi ilmil aruz”, “Al-Mustaqso fil amsol”, nahv ilmiga oid “Al-Mufassal fi sana’atil e’rob”, “Al-Mufrad al-muallaf”, “Al-Anmuzaj”, hadis, fiqh va zuhdga oid kitoblaridan “Mushtabah asamiy ar-ruvot”, “Ar-Roiz fi ilmil faroiz”, “Atvoquz zahab”, “Kitabun nasoih”, geografiya va geodeziyaga oid “Kitabul amkinati val jibali val miyahi” asarlaridir. Az-Zamaxshariyning odobga oid maqomotlari mavjud bo‘lib, ularni “Maqomotuz zamaxshariy” deyiladi va u muqaddima, xutba va ellikta maqoladan tarkib topgan. Az-Zamaxshariyning barcha asarlari o‘zining sohasidagi eng mo‘tabar kitoblardan bo‘lib, ayniqsa, “Al-Kashshof” nomi bilan shuhrat qozongan tafsir kitobi Alloh taoloning kalomini tushunishni istagan mufassir ulamolarning asosiy manbalaridan biriga aylangan.

“Al-Kashshof” tafsirining to‘liq nomlanishi الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التاويل “Al-Kashshof an haqoiq g‘ovamizit tanzil va uyunil aqoviyli fi vujuhit ta’vil” (Tanzil (Qur’on)ning tushunish qiyin bo‘lgan o‘rinlarining haqiqiy ma’nosini hamda ta’vil qilishda so‘zlarning ko‘zlarini ochib beruvchi)dir.

Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi “Al-Kashshof” asarining muqaddimasida uning yozilish tarixini bayon qilib turib, jumladan shunday deganlar: “Ushbu tafsir Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuning xalifalik qilgan muddatlaridek vaqtda (ya’ni, ikki yilu ikki oyda) yozib tugatildi. Aslida buni tugatish uchun o‘ttiz yildan ko‘proq vaqt chamalangan edi. Bu ham bo‘lsa ushbu Baytul Harom (Ka’bai muazzama)ning sharofati, qolaversa, Buyuk Haramning barakotidan menga atalgan nasiba tufaylidir. Alloh taolodan so‘rayman ushbu tafsirni yozish tufayli menga yetgan charchoqni to‘zaxdan najob topishimga sabab qilsa, sirot ko‘prigidan o‘tishda atrofimga nur qilsa va U qanday ham yaxshi so‘ralguchidir”.

Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi o‘zilarining tafsir kitoblarini mo‘taziliy mazhabining aqidasi, xususan beshta asosiga muvofiq bayon qilganlar. Ular: tavhid, adl, va’d va va’iyd, ikki manzila o‘rtasidagi manzila hamda amri ma’ruf va nahyi munkardir. “Al-Kashshof” tafsirini o‘quvchi undagi mo‘taziliy fikrlarga chalg‘ib qolmasligi uchun xoshiyasida ikkita kitob bilan birga chop etilishi odatga aylangan. Ular: Ibnul Munir al-Iskandariyning الانتصاف فيما تضمنه الكشاف من الاعتزال “Al-Intisof fima tazommanahu al-kashshof minal i’tizol” (Al-Kashshof tafsiri o‘z ichiga olgan mo‘taziliy fikrlarga nisbatan insof nazari bilan boqish) kitobi va  Ibn Hajar al-Asqaloniyning الكافي الشاف في تخريج أحاديث الكشاف “Al-Kof Ash-Shof fi taxriji ahodis al-kashshof” (Al-Kashshof tafsiridagi hadislarni taxrij qilishga kifoya qiluvchi) kitobidir.

Tafsirning o‘ziga xos jihati shundan iboratki, unda har bir oyat to‘laligicha tafsir qilinmaydi, balki faqat tafsir qilinishga muhtoj bo‘lgan kalimalarga ma’no yoziladi.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida “Al-Kashshof” asarining eng qadimiy qo‘lyozmalaridan biri saqlanadi. Ushbu qo‘lyozma “Al-Kashshof” asarining beshinchi jildi bo‘lib, u Hujurot surasidan Nos surasigacha bo‘lgan qismini o‘z ichiga olgan. Jami 319 varaqdan iborat bo‘lgan ushbu qo‘lyozma nusxasi nasx xatida bilitgan, hoshiyasi nasta’liq xatida yozilgan. Unda “ushbu qo‘lyozma 694 hijriy sana 18 zulqa’da juma kuni ko‘chirib bitilgan”, degan yozuv bor. Xattotning nomi ma’lum emas. Qo‘lyozmaning o‘lchami bo‘yiga 30 sm. eniga 18,5 sm. qalinligi 8,5 sm.ni tashkil etib, Samarqand qog‘oziga yozilgan. Ushbu qo‘lyozmaning nodir nusxa ekanligiga unda bitilgan quyidagi ma’lumotlar ham dalolat qiladi: Az-Zamaxshariy aytadilar: “Ushbu nusxa qoralamadan oqqa ko‘chirilgan birinchi asl nusxa bo‘lib, u muborak haramda yozilgan asl Kashshof deyiladi. Odamlar uni yuz-ko‘zlariga surtishga, uni o‘qib osmondan barakotlar yog‘ilishi, qurg‘oqchilik yillarida yomg‘ir yog‘ishini so‘rab vasila qilishlariga loyiqdir. Ushbuni yozning issiq kunlaridan birida, Ka’baning ro‘baro‘sida, Alloma madrasasi rasmi tushirilgan Ajyod eshigidan kiraverishdagi Sulaymoniyya hovlisi tomonida, dushanba kuni, choshgoh vaqti, Rabiul oxirning yigirma uchinchi kuni, besh yuz yigirma sakkizinchi yili yozib tugatdim”.

Az-Zamaxshariy rahmatullohi alayhi 538 hijriy, 1143 yoki44 milodiy sanada vafot etganlar. Alloh taolo O‘z rahmatiga olgan bo‘lsin.  

[1] . Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim ibn Abu Bakr ibn Xollikon – “Vafayotul a’yon va anbau abnaiz zaman” nomli mashhur ulamolarning tarjimayi holiga bag‘ishlangan kitob muallifi.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisining

birinchi o‘rinbosari Homidjon Ishmatbekov.

https://t.me/tuhur