O`zbekiston musulmonlari idorasi

Amal va iymon haqidagi bahslar tahlili

17.08.2020 2775 7 min.

Ulamolar lafziy ixtilof qilingan masalalarni muolaja qilishga va ularning natijalarini batafsil yoritishga doimo harakat qilib kelganlar. Ana shunday lafziy ixtilof qilingan masalalardan biri amal va imon masalasidir.

Abu Hanifa rahmatullohi alayh: “Amal iymondan emas” degan. Shofe’iy, Molik va Ahmad ibn Hanbal rahmatullohi alayhlar esa: “Amal iymondandir” deyishgan.

Ulamolar mana shu masalani muolaja qilib, o‘rtadagi ixtilofni lafziy deganlar. Chunki Abu Hanifa rahmatullohi alayh o‘z davrlaridagi umumiy vaziyat e’tiboridan amal iymonning aslidan (ya’ni, shartidan) emas, balki komilligidan degan ma’noga urg‘u bergan. Ya’ni imon amalsiz ham mavjud hisoblanadi, ammo komil hisoblanmaydi, degan.

Qolgan fuqaholar ham o‘z davrlaridagi umumiy vaziyat e’tiboridan amal iymonning komilligidan emas, balki aslidan ya’ni (shartidan) degan ma’noga urg‘u berganlar. Ya’ni imon komil bo‘lishi uchun albatta, amal bo‘lishi lozim, agar amal bo‘lmasa, imon aslo komil bo‘lmaydi, deganlar.

Ikki tarafning gaplarini ham sinchiklab o‘rgangan kishi ularning gaplari har xil bo‘lsa-da aslida, bir xil ma’noni aytayotganlarini qiynalmasdan tushunadi.
Lekin shu o‘rinda haqli bir savol tug‘iladi, nega har bir taraf narigi tarafning ham iborasini aytib qo‘ymasdan o‘zining gapida qattiq turib olgan?

Ya’ni, Abu Hanifa rahmatullohi alayh boshqa fuqaholarga o‘xshab “Amal iymondandir” deb qo‘ysalar bo‘lardi-ku? Farazan u zotga: “Shunaqa deb ayting, baribir ma’nosi bir-ku” deyilganda u zot albatta: “Yo‘q, aynan men aytgandek aytishimiz kerak” degan bo‘lar edilar. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, umumiy vaziyat aynan shunday ibora bilan aytishni, shu ma’noga urg‘u berishni taqozo qilib turgan edi. Ya’ni, Abu Hanifa rahmatullohi alayh yashagan davr xavorijlarning mavqelari yuqorilagan payt bo‘lgan. U zot Bani Umayya hukmronlik qilgan davrning oxiri va Abbosiylar davlatining boshlanish davrida hayot kechirganlar.

Bani Umayya davri xavorijilar eng kuchga kirgan davr bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki, Abu Hanifa rahmatullohi alayh ularning e’tiqodi musulmon jamiyatiga yoyilib ketishidan xavotir olgani uchun ushbu masalani mazkur so‘zlar bilan ifodalash kerak degan. Chunki amal qilmagan odamlarni kofirga chiqarish xavorijlarning asosiy qoidalaridan bo‘lgan. Xavorijlar ushbu qoidalarini ilk bor Ali roziyallohu anhuga nisbatan ishlatib, u zotni kofirlikda ayblaganlar. Ya’ni, “tahkim”ni qabul qilgani uchun u zotni kufr nisbatini berishgan. Keyinchalik xuddi shu ishni Muoviya roziyallohu anhuga ham qo‘llaganlar. Ular o‘zlarining bu iddolariga “Hukm faqat Allohning O‘ziga xosdir” ma’nosidagi oyatni hujjat qilishgan va shu hujjatlariga binoan amal qilmagan odamlarni kofirga chiqarganlar. Ular bu ishda shu darajada g‘uluvga ketganlarki, hatto katta va kichik gunoh qilgan odamlarni ham kofirga chiqarishga borib yetganlar. Natijada xavorijlarning ushbu g‘uluvlari musulmon jamiyati uchun o‘ta xatarli tus olgan. Chunki bunday aqidadagi kimsalar hech tap tortmasdan musulmonlarni kofirga chiqara boshlagan edilar.

Ularning holatlarini mulohaza qilgan ulamolar: “Agar 6,7 xavorijni bir joyga yig‘ib o‘z holiga tashlab qo‘ysangiz ular o‘sha joydan bir-birlarini kofirga chiqarib tarqalishlari aniq” degan xulosaga kelganlar. Chunki xavorijlar bir yo‘nalishda bo‘la turib va bir masjidda ibodat qilib turib ham ushbu uslublarini qo‘llaganlar. Shuning uchun tarixga nazar solsangiz ular avval boshda bir firqa bo‘lib, keyin o‘zaro bir birlarini kofirga chiqarganlari natijasida bir nechta firqalarga bo‘linib ketishganini ko‘rasiz.
Xavorijlarning mana shu g‘uluvdan iborat qarashlari afsuski, hozirgi kunimizgacha yetib kelmoqda. Abu Hanifa rahmatullohi alayh xavorijlarning ushbu e’tiqodlaridan kelib chiqadigan xatarning oldini olish hamda musulmonlarni o‘zaro bir-birlarini kufrda ayblab qatl qilishlaridan qaytarish maqsadida amal iymondan emas degan gaplarida qattiq turib olgan.

Demak, amal iymondandir degan gapning tafsilotini va undan qaysi ma’no nazarda tutilganini aslida avom xalq bilmaydilar. Zero avomning odati faqat gapning sarlavhasini qattiq ushlab ekani ko‘pchilikka sir emas.

Endi Imom Shofe’iy rahmatullohi alayh singari amal iymondandir degan fuqaholarning nima uchun bunday deganlarin

i sinchiklab o‘rganadigan bo‘lsak, quyidagi ma’nolarni bilib olamiz: Bu muhtaram zotlar umaviylar hukmronlik qilgan davrda yashaganlar va ularni bu masalaga qarashlari o‘zgacha bo‘lgan. Ya’ni ular bu davrda qo‘zg‘algan murjia firqasining jamiyatga bo‘lgan xatarini ko‘rib, ularga qarshi o‘z ilmiy faoliyatlarini olib borganlar. Murjialar iymonga hech bir gunoh zarari bermaydi deb e’tiqod qilishgan. Ya’ni kishi modomiki mo‘min ekan, biron bir gunoh unga aslo ta’sir qilmaydi, deb e’tiqod qilishgan. Gunohi kabira, ya’ni zino, aroqxo‘rlik, nohaq odam o‘ldirish kabi gunohlarni qilgan odam bilan uni qilmagan odamning farqi faqatgina jannatdagi darajada bo‘ladi deb hisoblashgan. Shu bilan mo‘min kishi agarki ulkan gunoh sodir etgan bo‘lsa ham jahannamga kirmaydi, deb e’tiqod qilganlar. Bunday deyish dinni va uning mukallaflarga bo‘lgan buyruq va qaytariqlarini ya’ni, dinda belgilangan halol-haromni va shar’iy nasslarni inkor qilish bo‘lib qoladi. Bu buzuq e’tiqodning xatarini his qilgan ulamolar amal iymondandir ya’ni uning kamolidan yoki aslidan deb o‘z gaplariga tafsilot bermasdan qattiq turib olganlar.

Xulosa shuki, biz ushbu masalada u yoki bu fuqaholar o‘z gaplarida xato qilganlar deb aytolmaymiz. Chunki har bir taraf aytgan gapida masalaga o‘ziga xos jihatdan yondashgan. Shuning uchun ham masalaning tafsilotiga va tarixiga nazar solinsa har ikki tarafning gapi ham haq bo‘lib chiqadi.

Hozirgi kunda imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhning gaplarining zohiriy ma’nosini mahkam ushlab olib, u zotni murjialardan deb ayblashni o‘ziga ep ko‘radigan ayrim salafiylik da’vosidagi kimsalar uchraydi.

Aslida tarixga nazar solinadigan bo‘lsa, u zotga nisbatan bunday aybni mo‘tazilalar va xavorijlar to‘nkaganlar. Shunda beixtiyor ulamolarmizning: “Hozirda mo‘taziliyman degan odam qolmagan, lekin ularning ayrim xato e’tiqodlari saqlanib qolgan”, degan gaplari naqadar haq ekaniga yana bir karra amin bo‘lamiz…

Rustam OXUNJONOV

Abu Sano Mahmud ibn Zayd Lomishiy Hanafiy Moturidiyning “Tamhid li qovaidit-tavhid” hamda Abdulmalik ibn Abdurrohman Assa’diyning “Sharhul Aqoidin-nasafiya” asarlari asosida tayyorlandi.

Manba: https://azon.uz

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 2706 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.