Sayt test holatida ishlamoqda!
24 Iyul, 2025   |   29 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:34
Quyosh
05:11
Peshin
12:35
Asr
17:37
Shom
19:52
Xufton
21:21
Bismillah
24 Iyul, 2025, 29 Muharram, 1447

Domla so'zining ma'nosini bilasizmi?

03.06.2024   1363   5 min.
Domla so'zining ma'nosini bilasizmi?

Ma'lumki, ilm ahllari bir-birlariga «domla-domla» deb doim murojaat qiladi, lekin ko'pchilik bu so'zning qanday paydo bo'lganligini to'g'ri izohlab bera olmaydi.

«O'zbek tili izohli lug'ati» 1-jildining 233-sahifasida «Domla – so'zlashuv tilida (og'zaki nutqda) qo'llaniladigan so'z, ibora, har qanday ilmli kishiga hurmat bilan murojaat etish formasi», deb yozilgan.

«Izohil lug'at»da domla so'zining domulla so'zidan kelib chiqqanligi ta'kidlanadi. Lug'atda domulla so'zi arabcha deb ko'rsatilgan va uning uch xil ma'nosi mavjud deb izohlanadi: 1) diniy maktab muallimi; 2) duoxonlik, issiq-sovuq qilish bilan shug'ullanuvchi shaxs; 3) o'rta va oliy maktab o'qituvchisi.

Domulla so'zi «do+mulla»dan iborat bo'lib, katta mullaga to'g'ri keladi, degan fikrlar ham bor. Bunda «do» xitoycha katta degan ma'noni bildiradi, deb izohlanadi.

Ma'lumki, xitoy tili asosida so'z paydo bo'lishi o'zbek tilida juda kam uchraydi. Buning ustiga tarqalish ko'lami va ma'no xillari ko'p bo'lgan domulla so'zining xitoycha asosida paydo bo'lish ehtimoldan ancha uzoq. Tarixiy jarayonga nazar tashlasak, o'zbek tiliga forscha va arabcha so'zlar ko'p o'tgan. Hitoy bilan savdo va aloqalar bo'lsada, ammo til va urf-odatlar aralashuvi ro'y bermagan. Faqat ayrim so'zlargina xitoy tilidan o'zbek tiliga o'tgan: lag'mon (uzun xamir), mantu (yumaloq xamir), chinni (xitoy piyola) kabi.

Dada mulla iborasining asli forscha. Uning tarkibidagi «dada» so'zi o'zbekcha bo'lib, ota demakdir, ammo mulla o'zbekchaga o'tgan arabcha so'z bo'lib, undan forsiy shaklda dada mulla birikmasi shakllangandir. Bu ibora turkiy tillar qonuniyatiga moslashib, o'zbek va unga yaqin turkiy tillarda qisqarib domla yoki domulla shaklida qabul qilingan.

Dada mulla birikmasini forscha-tojikcha asos deyishimizning boyisi shundaki, Samarqand-Buxoro tipli tojik shevalarida aka mulla, xola mulla, biyi mulla, uka mulla kabi birikmalar ko'p ishlatiladi.

Qisqartirib domla yoki domulla ko'rinishida so'zlashuv jarayonida ishlatish o'zbek tili va unga yaqin turkiy tillar uchun xarakterli desak xato bo'lmaydi.

«Iboralardan so'z yasash yoki so'zlarning o'zini ixchamlashtirishni lingvistikada tejash printsipi deyiladi. So'z o'rtasida tovushlarning tushib qolishi «tortilish» deyiladi. Muhammadamin – Madamin singari» (Rustamov A. So'z xususida so'z. Toshkent, 1987).

O'zbek so'zlashuv nutqida qo'llaniluvchi domla, domoulla so'zi o'rnida tojik tilida o'rta va oliy maktab o'qituvchilariga nisbatan muallim so'zi qo'llaniladi. Bu ham dada mulla birikmasi, garchi forsiy shaklda bo'lsa ham, o'zbek so'zlashuv nutqi tarkibida yaratilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, ruscha-arabcha lug'atda ham domulla so'zi uchramaydi, prepodovatel so'zi mudarris, muallim, ustoz deb berilgan. Bu fakt ham domulla o'zbekchada dada so'zi asosida paydo bo'lganligining yana bir dalilidir. Arab talabalari domla so'zi o'rnida ustoz so'zini qo'llaydilar.

Agar domulla so'zi o'zbek tiliga arab tilidan o'tgan so'z bo'lganda edi «Navoiy asarlari lug'ati»da keltirilishi lozim edi. Afsuski, ushbu lug'atda domulla, domla so'zlari uchramaydi.

Ayrim tadqiqotchilar domla so'zi dada mavlono birikmasidan kelib chiqqanligini ta'kidlaydilar.

Dada mavlono iborasi domla, domulla so'zlarining asosi bo'la olmaydi, chunki mavlono, mulla so'zlari qo'llanish doirasi, ma'no noaniqliklari bilan bir-birlaridan farqlanadi (Navoiy asarlari lug'ati, II. - Toshkent, 1993, 189-bet).

Hulosa qilib aytganda, domla (domulla) so'zi haqida quyidagilarni aytish mumkin:

1. Domla so'zlashuv nutqi uslubida ishlatiladigan so'z bo'lib, yozuvda domulla shaklida yoziladi va o'qiladi.

2.Domulla so'zi doda mulla birikmasining qisqargan domulla shakli sanaladi. Bunda dada so'zining dialektal shakli dodadan do qismi olingan da qism esa qisqaruvga uchrab tushirilgan.

3. Domla so'zini paydo qilgan doda mulla birikmasi shaklan forsiy, mazmunan uning birinchi qismi turkiy, ikkinchisi arabiy bo'lgan o'zbekcha so'zdir.

Shularni hisobga olgan tarzda «O'zbek tilining izohli lug'ati» (1, 233-bet)da domulla so'zining arabcha deb izohlanishiga qo'shilib bo'lmaydi. Uni arabiy emas, turkiy so'z deyish o'rinlidir.

Bozorboy O'rinboyev,
Filologiya fanlari doktori, professor (1994)

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Tunda tosh ostidagi chumolini ko‘rgan Zot sizni ham ko‘rib turibdi

23.07.2025   1803   3 min.
Tunda tosh ostidagi chumolini ko‘rgan Zot sizni ham ko‘rib turibdi

Hasan Basriy rahimahulloh Robbiga osiylik qilayotgan bir jamoani ko‘rdilar va ularga qarata bunday dedilar: “Alloh taoloning nazdida xor bo‘lishdi va U Zotga osiy bo‘lishdi. Bordi-yu, ular Alloh uchun qadrli bo‘lganlarida, Alloh ularni gunohdan saqlagan bo‘lur edi”.

Demak, Alloh taolo qaysi bandasini yaxshi ko‘rsa, uni gunohlardan saqlab qo‘yar ekan. Birortamiz gunoh qilib, Allohni unutib, Robbining nazdida haqir banda bo‘lishni istaymizmi?! Albatta, yo‘q! 

Nafsingiz sizni gunohga chorlagan paytda qilayotgan ishingizning oqibati haqida o‘ylang hamda Alloh taolo sizni ko‘rib turganini his eting. O‘zingizga o‘zingiz shu savolni bering: “Seni hurmatlab e’zozlovchi biror kim shu holingda ko‘rib qolsa, undan uyalgan bo‘larmiding?! Qanday qilib Robbing bo‘lmish Alloh taolodan uyalmaysan?!”.

Nafsingizga: “Sen ertaga boshingga bu gunohlarning balosi urishi va sharmanda bo‘lishdan omondamisan?” deng. Bir narsani yodingizdan chiqarmangki, siz qanday gunoh qilishingizdan qat’i nazar, Allohning ato etgan ne’matlaridan foydalangan holingizda gunohga qo‘l urgan bo‘lasiz. Alloh taolo sizga bergan, siz u bilan haromga nazar tashlayotgan ko‘zingizning o‘zi qancha ne’mat?! Haromga cho‘zayotgan qo‘lingizning o‘zi aslida qancha ne’mat?! Qanchadan-qancha talaffuzi halol bo‘lmagan narsalarni tilingizda aylantirasiz. Ato etilgan ne’matlar ila gunoh qilishingiz ne’mat ato etguvchi Zotga nisbatan minnatdorchilikmi, shukrmi?!

Zimiston tunda tosh ostidagi chumolini ko‘ra olgan Zot sizni ham ko‘rib turibdi, buni yodingizdan chiqarmang!

Hikoyat. Bir kuni bir erkakka begona ayol bilan birga xilvatda qolishni shayton ziynatli qilib ko‘rsatibdi. Ayolning yoniga kirganida ko‘zlari olayganicha unga qarab: “Bizni hech kim ko‘rmayaptimi?” – debdi. Ayol: “Yo‘q, Allohdan boshqasi ko‘rmayapti”, debdi. Shu payt erkakning ko‘zlari yoshlanib: “Xudo haqqi, ko‘rayotganlar ichida Robbim buyukdir! Mabodo meni biror kichikroq bola ko‘rib turgan bo‘lsa-da, uning oldida bunaqangi ish qilishga jur’atim yetmaydi-yu, qanday qilib olamlar Rabbi bo‘lgan Zot ko‘rib turgan bo‘lsa, men bu kabi gunoh ishni qila olaman?!” – debdi va ayolning uyidan chiqgani holda Alloh taoloning: «(Alloh) ko‘zlarning xiyonatini (ya’ni, qarash man etilgan narsaga o‘g‘rincha ko‘z tashlashni) ham, dillar yashiradigan narsalarni (yomon niyatlarni) ham bilur»[1], degan kalomini eslabdi.

Shoir aytadi:

Xilvat bir go‘shada qolsang-da yuz yil,
Holing ko‘rib turgan Xudo bor, bilgil. 

Oshkoru yashirin – baridan voqif,
Alloh hech ishingdan emasdir g‘ofil.

Gunohkorga qilayotgan ishi qanchalik kichik, arzimasdek ko‘rinsa-da, Allohning nazdida qilgan gunohi kattalashib boraveradi.

Muhammad ibn Abu Bakr rahimahulloh aytadilar: “Bandaning gunohni kichik deb hisoblashi – bu uning Allohga bo‘lgan jur’atidan. Boisi, banda ma’siyatni kichik deb hisoblasa, gunohga bepisand qaraydi, qalbida uni yengil qabul qiladi va gunohlarining ko‘payishidan parvosi falak ham bo‘lmaydi”.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhu ham bu borada shunday dey­dilar: “Musulmon odam bir tog‘ning ostida turibman-u, mana shu tog‘ boshimga qulab ketay deyapti, deya gunohlarini tasavvur qilgan odamdir. Fojir esa gunohlarni burniga qo‘nib, keyin tezda uchib ketgan pashsha deya hisoblaydi”. 


Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.


[1]  G‘ofir surasi, 19-oyat.