ISM EGASIGA DALOLAT QILISHI BAYONI

8 - وَلَيْسَ الإِسْمُ غَيْرًا لِلْمُسَمَّى لَدَى أَهْلِ الْبَصِيرَةِ خَيْرِ آلِ

Ma’nolar tarjimasi:
Eng yaxshi kishilar bo‘lgan tafakkur qilib haqiqatni idrok etuvchilar huzurida ism nomlangandan o‘zga emasdir.

Nazmiy bayoni:
Ism nomlangandan emasdir o‘zga,
Idrok ahli – yaxshi oila nazdida.

Lug‘atlar izohi:
لَيْسَ – jomid, noqis, moziy fe’li كَانَ ning sheriklaridan biri.
لَيْسَ – الإِسْمُ ning ismi.
لَيْسَ – غَيْرًا ning xabari.
لِ – bu harf عَنْ ma’nosida kelgan.
مُسَمَّى – “atalgan”, “nom berilgan” ma’nolarini ifodalovchi ismi maf’ul.
لَدَى – kalimasiعِنْدَ ma’nosidagi jomid ism. O‘rniga ko‘ra zarfi zamon yoki zarfi makonni ifodalaydi.
أَهْلِ – ahl kalimasi qaysi ismga izofa qilinishi e’tiboridan turli ma’nolarni ifodalaydi. Kishiga nisbatan ishlatilsa, “kishining oilasi va yaqinlari” ma’nosi tushuniladi. Masalan, الرَّجُل اَهْلُ (kishining oilasi). Ishga nisbatan ishlatilsa, “ish egalari” ma’nosi tushuniladi. Masalan, الْأَمْرِ اَهْلُ (ish egasi). Biror makonga nisbatan ishlatilsa, “o‘sha makonda yashovchilar” ma’nosi tushuniladi. Masalan, الْبَيْتِ اَهْلُ “uyda yashovchilar”.
الْبَصِيرَةِ – muzofun ilayh. Lug‘atda “aql”, “idrok” va “fahm-farosat” ma’nolarini anglatadi. Ushbu kalima qalb bilan his etishga nisbatan ishlatiladi. Ko‘z bilan his etishga البَصَر kalimasi ishlatiladi.
خَيْرِ – bu kalima, aslida, اَخْيَرُ ning hamzasi hazf qilingan shaklidir. أَهْلِ ning sifati.
آلِ – bu kalima “ahli” ma’nosini bildiradi. Ammo lug‘atda اَهْلُ kalimasi آلِ kalimasidan umumiy hisoblanadi. Ya’ni اَهْلُ kalimasi hurmat e’tiborli kishilarga ham, qadr-qimmati yo‘q kimsalarga nisabatan ham ishlatiladi. آل kalimasi faqat hurmat-e’tiborlilarga nisabatan ishlatiladi.

Matn sharhi:
O‘shiy rahmatullohi alayhning “Ism nomlangandan emasdir o‘zga” degan so‘zlari Alloh taoloning go‘zal ismlaridan Uning ayni O‘zi tushuniladi ma’nosini ifodalaydi. “Yaxshi oila” degan so‘zlaridan esa Ahli sunna val- jamoa tushuniladi. “Basiyrat” so‘zi lug‘atda “aql”, “idrok” “fahm” va “farosat” kabi ma’nolarni anglatadi. Shunga ko‘ra, “basiyrat ahli” so‘zi “idrok ahli”, deya tarjima qilindi. Mulla Ali Qori “basiyrat”ni “U bilan narsalar idrok etiladigan qalbdagi nurdir” , deya ta’riflagan. Ism nom egasidan boshqa emasligi to‘g‘risidagi masala ham adashgan toifalarga raddiya o‘laroq yozilgani uchun alohida keltirilgan. Aslida, bu masala Alloh taoloning barcha ismlari qadimmi yoki hodismi, degan masalaning bir bo‘lagidir.
Jahmiyalar, mo‘taziliylar va karromiylar “ism musammodan (ism egasidan) boshqadir”, shu ma’noda Alloh taoloning ismlari ham Undan boshqadir. Allohdan boshqa barcha narsalar yo‘qdan bor bo‘lgani uchun Uning ismlari ham yo‘qdan bor bo‘lgandir”, degan da’voni qilishgan hamda bu da’volariga bir qancha dalillar ham keltirishgan:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ ﴾
“Allohning chiroyli ismlari bordir. Uni o‘sha (ism)lar bilan atangiz!” .
Ushbu oyati karimada Alloh taolo ismlarni O‘ziga izofa qilgan. Ismlar esa o‘zidan boshqaga izofa qilinishi, o‘ziga izofa qilinmasligi hech kimga sir emas. Agar ism bilan musammo bir bo‘lganida ismlarni O‘ziga izofa qilishi to‘g‘ri bo‘lmay qolardi, deganlar.
Ahli sunna val-jamoa ulamolari ushbu va boshqa shu kabi da’volarga atroflicha javob berganlar. Bu masala to‘g‘risida Nuriddin Sobuniy “Bidayatu fi usulid-din” asarida quyidagilarni yozgan: “Bu masaladagi to‘g‘ri gap bizning aytgan gapimizdir. Agar birov “Alloh” desa, bu kishi “Allohni zikr qildi” desa ham “Allohning ismini zikr qildi” desa ham bo‘ladi-ku, agar ism bilan musammo bir bo‘lmaganida, bunday deyish to‘g‘ri bo‘lmasdi. Bunga Alloh taoloning so‘zi ham dalil bo‘ladi:
﴿فَسَبِّحۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلۡعَظِيمِ٩٦﴾
“Bas, ulug‘ Robbing ismini nuqsonlardan xoli deb yod et!” .
(Alloh taolo ismini poklab yod etishga amr qilgan bo‘lsa-da), bizlar ruku’da: “Subhana Robbiyal Aziym” “Ulug‘ Robbimni (barcha aybu nuqsonlardan) xoli deb yod etaman”, deymiz.
Tilshunos olimlar ham ism va uning egasini bir deb bilishgan. Mashhur shoir Labidning shunday she’ri bor:
اِلَى الْحَوْلِ ثُمَّ اسْمُ السَّلاَمِ عَلَيْكُمَا وَمَنْ يَبْكِ حَوْلاً كَامِلاً فَقَدْ اعْتَذَرْ
Bir yilgacha, so‘ngra sizlarga salomning ismi bo‘lsin,
Kimki to‘liq bir yil yig‘lasa, o‘zini oqlabdi.
Ushbu baytda ham shoir “salomning ismi bo‘lsin” deb salomning o‘zini iroda qilgan.
Shuningdek, Zaynab ismli xotini bo‘lgan kishi “Zaynabni taloq qildim” desa, taloq xotinining ismiga emas, xotinining o‘ziga tushadi. To‘g‘ri, ba’zi holatlarda ism aytilib, tasmiya, ya’ni nomning o‘zi iroda qilinadi. Tasmiya ma’nosida qo‘llanganda esa ismning musammodan boshqa bo‘lishi shak-shubhasizdir. Masalan, اسْمُكَ مَا “isming nima? ” deyilsa, “Muhammad” deb javob berasiz, chunki bu savoldan nom iroda qilinyapti. Buning dalili shuki, grammatik qoida bo‘yicha ما kalimasi g‘oyri oqil (aqli bo‘lmagan) narsalarga qo‘llanadi. Ismning o‘zi g‘oyri oqil bo‘lgani uchun unga mazkur kalima qo‘llangan. Shuningdek, oqillarga nisbatan qo‘llanadigan مَنْ kalimasi bilan: مُحَمَّدٌ مَنْ “Muhammad kim? ” desa, siz: اَنَا “men” deb ismni zotga izofa qilasiz. O‘sha paytda: “Muhammad mening ismim, men boshqa, Muhammad boshqa”, demaysiz-ku. Bu esa aytgan so‘zimizning sahihligiga dalolat qiladi” .
Xulosa qilib aytganda, ushbu baytda Alloh taoloning ismlari to‘g‘risida moturidiya mazhabi qanday e’tiqodda ekanligi lo‘nda tarzda bayon qilingan.

U ZOT O‘ZI VA RASULI BAYON QILGANIDЕKDIR

9 - وَمَا إِنْ جَوْهَرٌ رَبِّي وَجِسْمٌ وَلاَ كُلٌّ وَبَعْضٌ ذُو اشْتِمَالِ

Ma’nolar tarjimasi:
Robbim aslo javhar emas, jism ham emas, “kull” ham emas, qamrab olinuvchi “ba’z” ham emas.
Nazmiy bayoni:
Robbim javhar emas, jism ham emas,
Murakkab ham emas, qism ham emas.
Lug‘atlar izohi:
مَا – nafiy (inkor) harfi.
إِنْ – nafiyni ta’kidlash uchun kelgan qo‘shimcha nafiy harfi.
جَوْهَرٌ – javhar deganda, aslida, undan biror bir manfaatli narsa chiqariladigan toshlar tushuniladi. Ammo bu o‘rinda makon oladigan, ammo bo‘linmaydigan bir juz ko‘zda tutilgan.
رَبِّي – Rob kalimasi lug‘atda “ega” ma’nosini anglatadi. Mutakallim ي ga izofa qilingan.
جِسْمٌ – jism deganda uzunligi, eni va bo‘yi bor bo‘lgan ikki va undan ortiq javharlar yig‘indisi tushuniladi.
مَا – لاَ va إِنْ lardan keyin kelgan zoida harf.
كُلٌّ – bir va undan ortiq juzdan tarkib topgan zehniy tushuncha.
بَعْضٌ – ba’z deganda undan va boshqasidan كُلٌّtarkib topadigan zehniy narsa tushuniladi.
بَعْضٌ – اشْتِمَالِ ذُو ning sifati. Lug‘atda “qamrab olinuvchi” ma’nosini anglatadi.

Matn sharhi:
Ushbu baytda Alloh taoloning bandalarga xos bo‘lgan barcha sifatlardan xoli ekani bayon qilingan. O‘tgan baytda Alloh taoloni boshqa “shay”lar kabi bo‘lmagan “shay”dir, deyish mumkinligi aytib o‘tilgan edi. Bu yerda esa U zotni javhar ham, jism ham deb nomlab bo‘lmasligi aytilmoqda. Chunki jism va javhar nomlari faqat olti tarafning birida bo‘ladigan yoki chegarasi bor narsalargagina qo‘llanadi. Shuning uchun Alloh taoloni boshqa jismlar kabi bo‘lmagan jismdir yo boshqa javharlar kabi bo‘lmagan javhardir, deb bo‘lmaydi.
Javhar deganda juda kichkinaligi sababli boshqa bo‘lakka bo‘linmaydigan, lekin qaysidir darajada joy egallab turadigan narsa tushuniladi. Jism deganda esa ikki va undan ko‘p bo‘laklardan tashkil topgan va joy egallab turadigan narsa tushuniladi. Ikki va undan ko‘p bo‘laklardan tashkil topgani uchun, albatta, u shuncha bo‘lakka bo‘linadigan bo‘ladi. Kull esa o‘zbek tilidagi “hamma”, “barcha” ma’nolarini anglatib, undan ikki va undan ko‘p chegaralangan navlardan tashkil topgan narsa tushuniladi. “Ba’z” esa o‘zbek tilidagi “ba’zisi”, “ayrimi” ma’nosida bo‘lib, “kull”, ya’ni “hamma” undan va uning sheriklari bo‘lgan boshqa “ba’zi”lardan tashkil topadi. Ushbu ta’riflardan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, mazkur baytning ma’nosi, Alloh taolo bo‘linmaydigan, lekin joy oladigan bir bo‘lak ham emas, joy oladigan bo‘laklardan ham tashkil topgan emas, ko‘p narsalardan tashkil topgan ham emas, ko‘p narsalarning ichiga kiradigan bir narsa ham emas, balki bunday sifatlarning barchasidan xoli bo‘lgan va ularning barchasini yo‘qdan bor qilgan Zotdir.

BO‘LINMAYDIGAN JUZNING AQLAN
MUMKINLIGI BAYONI

10 - وَفِي الأَذْهَانِ حَقٌّ كَوْنُ جُزْءٍ بِلاَ وَصْفِ التَّجَزِّي يَا ابْنَ خَالِ

Ma’nolar tarjimasi:
Aqllarda “juz”ning bo‘lmog‘i sobitdir, bo‘linish vasfisiz ey tog‘amning o‘g‘li.
Nazmiy bayoni:
“Bo‘linmas juz”ning mavjudligi bor,
O‘yla, tog‘am o‘g‘li, aql etmas inkor.
Lug‘atlar izohi:
فِي – “zarfiyat” ma’nosida kelgan jor harfi.
الأَذْهَانِ – kalimasi ذِهْنٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib “zehnlar”, “aqllar” va “idroklar” kabi ma’nolarini anglatadi. Bu yerda “aqllar” ma’nosi iroda qilingan. Jor majrur xabari muqaddam.
حَقٌّ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado. Haq lug‘atda inkor qilib bo‘lmaydigan narsaga nisbatan ishlatiladi. Haq va sidq kalimalarining ma’nolari bir-birlariga juda yaqin hisoblanadi. Faqatgina sidq kalimasi ko‘proq so‘zlarga nisbatan ishlatiladi. Haq va sidq o‘rtasidagi farq:
– Voqelikning berilgan hukmga muvofiq bo‘lishi haq (haqiqat) deyiladi;
– Berilgan hukmning voqelikka muvofiq bo‘lishi sidq (rost) deyiladi.
كَوْنُ – borlik ma’nosini anglatadi.
جُزْءٍ – bu kalimadan oldingi mutakallimlar “javharul fard” deb nomlashgan bo‘linmaydigan juz iroda qilingan.
بِلاَ – بِta’kidni ifodalab kelgan zoida jor harfi. لاَ nafiy (inkor) harfi.
وَصْفِ – vasf deganda ma’lum bir zotga ma’no e’tiboridan dalolat qilgan narsa tushuniladi.
التَّجَزِّي – bo‘lak-bo‘lak bo‘lish ma’nosini anglatadi. Muzofun ilayh.
يَا – yaqinga ham, uzoqqa ham ishlatiladigan nido harfi.
خَالِ ابْنَ – munodo. “Tog‘amning o‘g‘li” ma’nosidagi ushbu so‘zdan Nozimning manzumani o‘qiyotgan har bir tolibi ilmni o‘ziga yaqin olib mehribonlik bilan xitob qilgani tushuniladi.

Matn sharhi:
Aqlan olib qaralganda oddiy ko‘z bilan mutlaqo ko‘rib bo‘lmaydigan juda kichik bir bo‘lakning mavjudligi haqdir. Bu bo‘lak atom deb nomlanadimi yo boshqa biror nom bilan ataladimi, qanday nomlanishidan qat’i nazar o‘ta kichikligi sababli boshqa bo‘linmaydigan, lekin baribir qaysidir darajada joy egallab turadigan bir bo‘lakning mavjudligini aql inkor etmaydi. O‘shiy rahmatullohi alayh bu baytni faylasuflar va ba’zi mo‘taziliylarga raddiya sifatida yozgan. Ular amalga oshirish yuzasidan ham, aqlan olib ko‘rish jihatidan ham juz deb ataladigan kichik bir bo‘lakni nihoyasiz darajada taqsimlab borish mumkinligi tasavvurga sig‘adi, deyishgan. Ahli sunna val-jamoa ulamolari ularning da’volarini ham aqliy, ham naqliy jihatdan rad etganlar. “Tuhfatul aoliy” kitobida bu haqida quyidagilar keltirilgan: “Adashgan toifalarning ushbu masaladagi xatolari, asosan, uch o‘rinda oshkor bo‘lib qoladi:
1. Alloh taolo bo‘linmaydigan juzni yaratishga qodir deb sifatlanadimi yo yo‘qmi?
Adashgan toifalarga ko‘ra sifatlanmaydi, chunki U zotning huzurida ikki bir-biriga zid narsaning jamlanishi mumkin emas.
Ahli sunna val-jamoda esa sifatlanadi, chunki o‘sha juz mumkin bo‘lgan narsadir. Bo‘lishi mumkin narsaga esa qudrat sifatining bog‘lanishi bilittifoqdir.
2. Agar juzning bo‘linishi tugab boshqa bo‘linmaydigan darajada bo‘lib qolmasdan nihoyasiz darajada bo‘linib boraverishi mumkin bo‘lganida, hamma narsaning adadini hisob qilish mumkin bo‘lmasdi. Bu esa Qur’on oyatiga ziddir:
﴿ وَأَحۡصَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ عَدَدَۢا٢٨﴾
“Va (borliqdagi) har bir narsaning sanog‘ini hisoblab qo‘ygandir” .
3. Ularning ushbu “kichik bir bo‘lakni nihoyasiz darajada taqsimlab borish mumkinligi” to‘g‘risidagi da’volariga ko‘ra, agar katta hovuzga kichkina najosat tushib ketsa, o‘sha najosatning nihoyasiz darajada bo‘linib borishi mumkinligidan hovuzdagi har bir qatra suvga najosat tegishi lozim bo‘lib qoladi” .
Shuning uchun ushbu bahs aqoid ilmidagi zarur masala emas, balki shu to‘g‘risida ham tortishuvlar bo‘lib o‘tganini bayon qiluvchi qo‘shimcha ma’lumot hisoblanadi.
Bayt oxiridagi “o‘yla, tog‘am o‘g‘li” degan so‘zdan mehribon qarindosh o‘zi yaxshi ko‘radigan yaqiniga qanday nasihat qilsa, O‘shiy rahmatullohi alayhning ham nazmini o‘qib foyda olayotganlarga mehribonlik bilan shunday nasihat qilayotgani tushuniladi.
Ba’zi ulamolar خَالِ ابْنَ يَا jumlasini “ey bu masala haqidagi bilimdan xoli bola” ma’nosida tushunsa ham bo‘ladi, – deganlar.

KЕYINGI MAVZULAR:
QUR’ONI KARIMGA IYMON KЕLTIRISH BAYONI:
Qur’oni karimning oldingi ilohiy kitoblardan farqlari;
Qur’oni karimga iymon keltirish ma’nosi;
Qur’oni karim suralari;
Havas qilinadigan amal;
Ilohiy kitoblarga iymon keltirish.