Imom Abu Iso Termiziy jahon tamadduniga o‘zining ma’naviy-ilmiy merosi bilan katta hissa qo‘shgan buyuk olimlardan hisoblanadi. Alloma taniqli hofiz imomlardan biri bo‘lib, uning ma’naviy merosi musulmonlarga manfaatli bo‘lib kelmoqda[1]. Manba va adabiyotlarda muhaddis qalamiga mansub asarlar soni aniq qaydlanmagan bo‘lsa-da, yigirmaga yaqini zikr qilib o‘tilgan. Shunga qaramasdan, ko‘pchilik olimlarning fikricha uning hali noma’lum kitoblari ham mavjud. Shubhasiz, “Sunani Termiziy” hadis to‘plami Imom Abu Iso Termiziyning shoh asari hisoblanadi. Bu kitob olimning bir umrlik ilmiy safar mashaqqatlarining samarasi bo‘lib, uni “Adha” kuni 270/883-884 yili yozib tugatgan[2]. Muallifning o‘zi kitobi haqida bunday deygan: “Ushbu kitobni tasnif qilganimdan keyin, uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim. Ular rozilik bildirib, qabul qildilar. Kimning uyida ushbu kitobdan bo‘lsa, o‘sha xonadonda xuddi Nabiy sallallohu alayhi va sallam gapirayotgandek bo‘ladi”[3].
Muhaddis va uning “Sunani Termiziy” kitobi haqidagi nafaqat zamonasining, balki bugungi kunning olimlari ham ijobiy fikrlar bildirmoqda. Jumladan, Hofiz Muhammad ibn Hibbon ibn Ahmad at-Tamimiy al-Bustiy (vaf. 354/965 y.) o‘zining “Kitob as-Siqot” nomli asarida Abu Iso Termiziy haqida bunday degan: “Abu Iso Termiziy hadislarni jamlagan, yozgan, yod olgan va zikr qilganlardan biridir”[4]. Abu Said al-Idrisiy bunday degan: “Hifzda unga teng keladigani bo‘lmagan”[5].
Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad ibn Mansur at-Tamimiy as-Sam’oniy (vaf. 562/1166 y.) o‘zining “Kitob al-Ansob” asarida Abu Iso Termiziyni bunday vasf etgan: “Munoqashasiz, u o‘z asrining peshqadami bo‘lib, turli asarlar sohibidir. Hadis ilmida ergashiladigan imomlardan biridir”[6].
Bu haqida mashhur hanafiy olimlaridan Ahmad ibn Mustafo Toshko‘prizoda (901-968/1495-1561) o‘zining “Miftoh as-saoda” nomli kitobida bunday degan: “Buyuk hofiz ulamolardan biri edi. Fiqhda qimmatli asarlari bor. Hadisni bir guruh muhaddis olimlardan o‘rgangan bo‘lib, “birinchi tabaqa” shayxlari bilan ko‘rishgan. Hadis ilmida ko‘pgina kitoblar yozgan. Uning ushbu “Al-jomi’-as-sahih” kitobi bu asarlar orasidagi eng foydalisi, eng ixcham tartiblisi va eng takrori ozidir. Unda boshqa hadis kitoblarida uchramaydigan xususiyatlar ham mavjud. Jumladan, mazhablar va istidlol (dalil keltirish) jihatlari e’tiborga olingan, sahih, hasan va g‘arib deb hadis darajalari aniq belgilangan. Bu kitobda jarh va ta’dilga o‘rin ajratilgan; kitob oxirida illatlarga doir maxsus bir bob ilova qilingan. Xullas, bu kitobda ulkan foydalar jamlangandir. Kitobni mutolaa qilgan kishilar bunga tan beradilar”[7].
Mashhur muarrix olimlardan Shihabuddin Abulfallah Abdulhay ibn Ahmad ad-Damashqiy (1032-1089/1623-1678) ham o‘zining “Shazarot az-zahab” kitobida “Tengdoshlarining taniqlisi va xotira hamdayetuklikda bir mo‘jiza edi”, deya ta’kidlagan[8].
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy (vaf. 748/1347 y.) o‘zining “Mizon al-i’tidol fi naqd ar-rijol” asarida olimni “Bilittifoq, Abu Iso Termiziy ishonchga sozovor inson”, deb ta’kidlagan[9].
Al-Idrisiy ham u zotni “Hadis ilmida ergashiladigan imomlardan biri bo‘lgan”, deb tavsiflaydi[10].
Shuningdek, ushbu kitob haqida Hofiz Abul-Fazl Al-Maqdisiy quyidagicha bayon etgan: “Hirotda imom Abu Ismoil Al-Ansoriydan eshitdim. U o‘z majlisida, Termiziy va uning kitobi borasida so‘z ketganida bunday dedi: “Mening uchun uning (Termiziyning) kitobi Buxoriy va Muslim kitoblaridan ko‘ra foydaliroq. Chunki,Sahihi Buxoriy va Sahihi Muslimdan faqat mutaxassis olimlargina foydalana oladi. “Sunani Termiziy”dan esa har kim foydalanishi mumkin”[11].
Shayx Abdulaziz Mansur ushbu asari va uning tarkibiy tuzilishi haqida shunday degan: Ulug‘ vatandoshimiz – Abu Iso Muhammad At-Termiziyning qo‘lingizdagi “Sunani Termiziy” kitobi “Al-jomi’ as-sahih” (“Ishonarli to‘plam”), “Al-jomi’ al-kabir” (“Katta to‘plam”) yoki (“Sahihi Termiziy”) nomlari bilan ham mashhur. Ammo hazrati Imom At-Termiziy hadis ilmida “Sunani Termiziy” yo‘nalishiga asos solgan muhaddislardan bo‘lgani uchun bu kitob, asosan, “Sunani Termiziy” nomi bilan shuhrat qozongan. Ma’lumdirki, Yer yuzi musulmonlarining asosiy ko‘pchiligi hazrati Imomi A’zam mazhablariga rioya qiladilar. “Sunani Termiziy” kitobida esa xuddi ana shu mazhab jihatlari e’tiborga olingan. Hanafiy mazhabining fikr-qarashlarini Imom At-Termiziy “Kufa ahli”ning fikr-qarashlari tarzida bayon qilganlar[12].
“Sunani Termiziy” hadis to‘plami manbalarda turli nomlar bilan keltirilgan. Jumladan, ulardan quyidagilarni keltirish mumkin:
Bu boradagi xulosani mashhur tarixchi olimlardan Hoji Xalifa o‘zining “Kashf az-Zunun” nomli kitobida quyidagicha bayon etgan: “Bu hadis bobida tasnif etilgan “al-Kutub as-sitta” (olti sahih hadis kitob) ning uchinchi kitobi bo‘lib, u “Jomi’ at-Termiziy” nomi balan ataladi. Shuningdek, u “as-Sunan” deb ham yuritiladi. Ammo, birinchi nomi ko‘proq qo‘llaniladi”[18].
Imom Abu Iso Termiziyning “Sunani Termiziy” hadis to‘plami ishonchlilik darajasidan “al-Kutub as-sitta” tarkibiga kiradi. Lekin, uning tartib bo‘yicha nechanchi o‘rinda turishi borasida olimlar turli fikrlarni bildirganlar. Yuqorida atilgani singari, Hoji Xalifa “al-Kutub as-sitta”ning uchinchi kitobi degan. Shuningdek, bu haqida mashhur hanafiy olimlaridan Ahmad ibn Mustofa Toshko‘prizoda o‘zining “Miftoh as-sa’oda” nomli kitobida bunday degan:
Asar tarkibiga to‘xtanilsa, unda jami 3956 hadis jamlangan bo‘lib[20], ular bir yuz ellik bir kitobga tasniflangan[21].Lekin, mazkur hadislar miqdorida ba’zi bir hadislar borasida keltirilgan ikki sanad rivoyati inobatga olinmagan.
Darhaqiqat, Imom at-Termiziyning “Sunan” asari nafaqat hadis ilmida, balki fiqh ilmida ham katta mavqega egadir. Chunki, ushbu kitob manba sifatida ikki ilm sohasida birdek ahamiyatga kasb etadi. Qolaversa, unda keltirilgan hadislarni saralashda asosiy e’tibor amaliyotga qaratilgan. Jumladan, bu haqida Imom Abu Iso Termiziy “Kibot al-Ilal as-sag‘ir” kitobida quyidagicha bayon qilgan:
“Bu kitobda jamlangan barcha hadislarga amal qilingan va ularni ba’zi ilm ahllari hujjat sifatida qabul qilganlar. Faqat, ikki hadis bundan mustasnodir.
Shu jihatdan ham kitobning fiqhiy ahamiyati katta bo‘lib, bu o‘rinda esa, asarning hanafiy mazhabidagi o‘rni tadqiq etiladi.
“Sunan” asarining turli joy va yillarda nashr qilingan nusxalarining aksarida kitobdagi hadislar soni takrori bilan qo‘shib hisoblaganda 3956 ta ekani ko‘rsatilgan bo‘lib, shulardan hukmiy hadislarni ifodalashda to‘qson oltita atama qo‘llanilgan. Aslida, ushbu kitob fiqhiy manba sifatida Ahl as-sunna va-l-jamoadagi to‘rtta fiqhiy mazhab (hanafiy, shofiiy, molikiy va hanbaliy) uchun ham birday qadrli hisoblanadi. Shuning barobarida, kitobning mazkur mazhablardan hanafiy mazhabidagi o‘rni ancha salmoqli bo‘lib, fiqhiy masalalarni dalillashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, Imom at-Termiziy ushbu to‘rtta mazhabning birortasiga yoki boshqa olimlarning fikriga yon bosmagan va rad ham qilmagan, balki muayyan masala doirasida olimlarning fikrlarini jamlab bayon qilgan va o‘sha masalada mavjud hadisning darajasini ko‘rsatib o‘tgan, xolos. Buning boisi shuki, Imom at-Termiziyning o‘zi mujtahidlikning tarjih darajasiga yetganligidir. Lekin, ba’zan muhaddisning ba’zi olimlar tomonidan shofiiy yoki hanafiy mazhabiga ergashganligi bayon qilingan. Shu nuqtayi nazardan, Imom at-Termiziyning qaysi mazhabga egashganligi emas, balki “Sunan” asarining hanafiy mazhabidagi manbaviy o‘rni yoritiladi. Aslida, “Sunan” kitobining hanafiy mazhabidagi o‘rnini unga yozilgan sharhlarning aksari hanafiy mazhabi vakillari tomonidan bitilgani ham ko‘rsatib turibdi. Shunga qaramasdan mavzuni batafsil bayon etish uchun bu o‘rinda kitobdagi hadislarning hanafiy mazhabida qo‘llanishilish jihatiga e’tibor qaratiladi.
Imom at-Termiziyning “Sunan” asarida muayyan hadis borasidagi fiqhiy masala doirasida hanafiy mazhabi mavqeni bayon qilish uchun “أهل الكوفة” (Kufa ahli) istilohini qo‘llagan va u faqhiy mazhablarni ifodalaydigan iboralarining eng ko‘p istifoda etilgani hisoblanadi. Endi, kitobda keltirilgan hadislardan qay darajada hanafiy mazhabida istifoda qinishi va uning ahamiyati “كتاب الوتر” haqidagi hadislar doirasida bayon etiladi. Xususan, “Sunan”da Vitr namozi haqida yigirma bitta hadis (453-hadisdan 472-hadisgacha) keltirilga.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, hanafiy mazhabida ushbu mavzu doirasida “Sunan”da keltirlgan yigirma bir hadisning o‘n ikkitasi hujjat sifatida qabul qilingan, yettitasi hujjat sifatida qabul qilinmagan va ikkitasi ta’vil qilingan. Shu bilan bir qatorda, hanafiy mazhabida qabul qilinmagan hadislar boshqa mazhab vakillari tomonidan qabul qilinganini kuzatish mumkin. Xullas, ushbu hadis to‘plami nafaqat hanafiy mazhabi uchun, balki boshqa mazhablarga ham birdek qadrli va muhim manba sifatida e’tirof etiladi. Ammo, hanafiy mazhabi fiqhiy masalalariga hujjat sifatida asoslangan hadislarning ko‘pchiligi “Sunan”da keltirilgani tufayli uning boshqa mazhablarga qaraganda hanafiy mazhabi uchun muhim manba hisoblanadi. Shuning uchun, tarixda ham, bugungi kunda ham ushbu kitobga hanafiy mazahbi vakillari tomonidan ko‘plab sharhlar bitilgan hamda bitilmoqda.
[1] Jamoluddin Abulhajjoj Yusuf al-Mizziy. Tahzib al-Kamol. – Bayrut: Muassasat ar-risala, 1996. – J. XXVI. – B. 250.
[2] Abu Bakr Muhammad ibn Abdulg‘aniy. Kitab at-taqyid. – Haydarobod: Matbaa majlis ad-doirat al-usmoniya, 1983. – J. I. – B. 92.
[3] Abu Abdulloh Shamsuddin Muhammad az-Zahabiy. Kitob Tazkirat al-huffoz. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1998. – B. 634.
[4] Al-Hofiz Muhammad ibn Hibbon ibn Ahmad at-Tamimiy al-Bustiy. Kitob as-Siqot. – Haydarobod: Doirot al-ma’rifa li Umaniya, 1973. – J. IX. – B. 153.
[5] Shihobuddin Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Siyar a’lom an-nubalo. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. XIII. – B. 273.; Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.
[6] Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad ibn Mansur at-Tamimiy as-Sam’aniy. Al-Ansob. – Haydarobod: Doirot al-ma’rifa li Umaniya, 1980. – J. II. – B. 335; – J. III. – B. 45.
[7] Abulxayr Isomuddin Ahmad ibn Mustofa ibn Jalil Toshko‘prizoda. Miftah as-Saoda. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1975. – J. II. – B. 122.
[8] Shihabuddin Abulfallah Abdulhay ibn Ahmad ibn Muhammad ad-Damashqiy. Shazarot az-Zahab fi axbor man zahab. – Bayrut: Dor ibn Kasir, 1986. – J. III. – B. 327.
[9] Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Mizon al-i’tidol fi naqd ar-rijol. – Bayrut: Dor al-ma’rifa, 1975. – J. III. – B. 678.
[10] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.
[11] Shihobuddin Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Siyar a’lom an-nubalo. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. XIII. – B. 277.
[12]Abu Iso Muhammad at-Termiziy. Sunani Termiziy./ Tarjimon, sharh va izohlar muallifi: Mirzo Kenjabek. – T.: Sharq, 2010. – B. 12.
[13] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.; Ahmad ibn Abdulloh al-Jazariy. Xulosot Tahzib tahzib al-kamol. – Misr: al-Matbaa al-kubro, 1884. – B. 355.
[14] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 669.
[15] Mustafo ibn Abdulloh. Kashf az-zunun. – Bayrut: Dor ihya at-turos al-arabiy, 2004. – J. I. – B. 320.
[16] Abulhasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn ibn Abdulkarim al-Jazariy ash-Shayboniy. Al-Komil fi at-tarix. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1994. – J. VI. – B. 373.
[17] Qarang. Abu Iso Termiziy. Sunan. – Bayrut: Dor al-g‘arb al-islomiy, 1996. 6 jild.
[18] Mustafo ibn Abdulloh. Kashf az-zunun. – Bayrut: Dor ihya at-turos al-arabiy, 2004. – J. I. – B. 320.
[19] Abulxayr Isomuddin Ahmad ibn Mustofa ibn Jalil Toshko‘prizoda. Miftah as-Saoda. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1975. – J. II. – B. 113-114.
[20] Qarang. Abu Iso Termiziy. Sunan. – Bayrut: Dor al-g‘arb al-islomiy, 1996. VI j.
[21] Shihabuddin Abu Hafs Umar ibn Kasir ibn Dav’in ibn Kasir al-Qurashiy. Al-Bidaya va-n-nihaya. – Bayrut: Dor al-maorif, 1990. – J. XI. – B. 67.
Toshkent islom instituti
"Hadis va islom tarixi fanlari" kafedrasi o‘qituvchisi F.Xomidov
Rivoyat qilinishicha, bir kuni sahroda bir otliq kishi ketib borardi. Cho‘lda sarson bo‘lib, adashib chanqoqdan tinkasi qurigan bir kishini uchratdi. Bu odam otliqdan suv so‘radi, otliq unga suv berdi. Yo‘lovchi biroz o‘ziga kelgach otliqdan uni o‘zi bilan olib ketishini iltimos qildi. Otliq rozi bo‘ldi va yo‘lovchini otiga minishiga izn berdi.
Ammo, yo‘lovchi ko‘p toliqqani uchun otga o‘zi mingasha olmadi va: "Men chavandoz emasman, oddiy dehqonman, shuning uchun otga minishga o‘rganmaganman. Iloji bo‘lsa menga otga minishimga yordamlashib yuborsangiz", deb iltimos qildi.
Otliq otdan tushib, unga yordam berdi. Biroq, yo‘lovchi otga mingach, mohir chavandoz kabi otni choptirib qochib qoldi.
Shunda otliq o‘zini aldanganini angladi va qochayotgan o‘g‘rining ortidan qichqirib: "Menga qilgan bu ishingni hech kimga aytma, iltimos! Yo‘qsa, odamlar bir-birlariga muruvvat qilmay qo‘yadilar", dedi.
Homidjon domla ISHMATBЕKOV