Bandalarning amallariga e’tiqodiy jihatdan nazar

Bandalar tarafidan sodir bo‘ladigan barcha amallarni umumiy qilib o‘rganilganda ularni uch qismga ajratish mumkin:

1. Bandalarning barcha amallari ularning kasbi bo‘lib, barchasining yaratuvchisi Alloh taolodir. Yaxshi va yomon barcha amallar Alloh taoloning xohishi, ilmi, qazosi va qadari bilan vujudga keladi;
2. Bandalarning zimmalariga yuklatilgan amallarning barchasi Alloh taoloning buyrug‘i, yaxshi ko‘rishi, rizosi, ilmi, xohishi, qazosi va taqdiri bilan vujudga keladi;
3. Gunoh-ma’siyatlarning barchasi Alloh taoloning ilmi, qazosi, taqdiri va xohishi bilan vujudga keladi, lekin yaxshi ko‘rishi, rizosi va buyrug‘i bilan vujudga kelmaydi.

Butun borliqda sodir bo‘ladigan yaxshi-yu yomon ishlarning barchasi Alloh taoloning xohishiga ko‘ra bo‘lishiga iymon keltirish vojib bo‘ladi. Qur’oni karimda barcha ish Alloh taologa oid ekani bayon qilingan:

قُلۡ إِنَّ ٱلۡأَمۡرَ كُلَّهُۥ لِلَّهِۗ

“Ayting: “Barcha ish Allohga (oid)dir”. (Oli Imron surasi, 154-oyat). Ya’ni ey Muhammad alayhissalom anavi munofiqlarga ayting: ishlarning barchasi Allohning izmidadir. U zot ularni xohlaganicha tasarruf qiladi.

Qazoyu qadarga shak-shubhasiz ishonish kishini mo‘minlik martabasiga ko‘taradigan iymon ruknlaridan biridir. Qadar deganda yaxshilik, yomonlik, manfaat, zarar, qaysi zamon va qaysi makonda vujudga kelish kabi maxluqotlarda bo‘ladigan barcha ishlarni Alloh taoloning oldindan bilishi tushuniladi. Qazo deganda esa Alloh taoloning O‘zi oldindan bilgan narsasini vujudga keltirishi tushuniladi.

Qazo va qadarning ma’nolari

Qazo va qadarning lug‘aviy va istilohiy ma’nolarini o‘rganish o‘ta muhim bo‘lib, uni yaxshi anglash ko‘pgina tushunmovchiliklarga barham beradi.

Qadar lug‘aviy jihatdan “miqdor belgilamoq”, “taqsimlamoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda:

اَلْقَدَرُ: عِلْمُ اللهِ تَعَالَى بِمَا يَكُونُ فِى خَلْقِهِ

Alloh taoloning kelajakda maxluqotlarida bo‘ladigan narsani bilishi – qadar deyiladi.

Ya’ni Alloh taoloning maxluqotlarining rizqlarini va barcha holatlarini oldindan taqsimlab qo‘yganligi, shunga ko‘ra ular duch keladigan barcha narsalar U zotga oldindan ma’lum ekani qadar hisoblanadi.

Qazo lug‘atda “amalga oshirmoq”, “yuzaga chiqarmoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda:

اَلْقَضَاءُ: اِيجَادُ اللهِ تَعَالَى مَا سَبَقَ فِى عِلْمِهِ أَنَّهُ يُوجَدُ

Alloh taoloning ilmida vujudga kelishi oldindan aniq bo‘lgan narsani vujudga keltirishi – qazo deyiladi. (Abu Hafs Sirojiddin Umar ibn Is'hoq G‘aznaviy. Sharhu aqidati Imom Tahoviy. – Qohira: “Darotul Karaz”, 2009. – B. 171.)

Ya’ni Alloh taoloning maxluqotlariga oldindan taqsimlab qo‘ygan narsasini O‘zi belgilab qo‘ygan vaqtida yuzaga chiqarishi qazo hisoblanadi.

Qazo va qadarga iymon keltirish tushunchasi

Qazo va qadarga iymon keltirish deganda quyidagi narsalarga shak-shubhasiz ishonish tushuniladi.

– Alloh taolo bandalarning hali qilmagan amallarini ham oldindan biladi;

– Bandalarning qiladigan barcha amallari oldindan “Lavhul mahfuz”ga yozib qo‘yilgan;

– Sodir bo‘lgan barcha narsalar Alloh taoloning xohishidir;

– Paydo bo‘lgan barcha narsalarni Alloh taolo yaratgandir.

Mazhabboshimiz Imom A’zam rahmatullohi alayh “Fiqhul akbar” asarida borliqda sodir bo‘ladigan har bir ish Alloh taoloning xohish-irodasiga ko‘ra amalga oshishi haqida shunday yozgan:

كَانَ اللهُ تَعَالَى عَالِمًا فِي الأزَلِ بِالأشْيَاءِ قَبْلَ كَوْنِهَا وَهُوَ الَّذِي قَدَّرَ الأشْيَاءَ وَقَضَاهَا وَلاَ يَكُونُ فِي الدُّنْيَا وَلاَ فِي الآخِرَةِ شَيْءٌ إِلاَّ بِمَشِيئَتِهِ وَعِلْمِهِ وَقَضَائِهِ وَقَدَرِهِ وَكَتْبِهِ فِي اللَّوْحِ المحْفُوظِ وَلَكِنْ كَتَبَهُ بِالْوَصْفِ لاَ بِالْحُكْمِ

Alloh taolo narsalarni mavjud bo‘lishlaridan oldin ham azalda Biluvchi edi. U narsalarga taqdir tayin qilgan va ularga hukmini joriy qilgan Zotdir. Dunyo va oxiratdagi har bir narsa Uning xohishi, ilmi, hukmi, o‘lchovi hamda “Lavhul mahfuz”ga yozganidek bo‘ladi. Lekin uni vasf bilan yozgan, buyruq bilan emas.

Sharh: Alloh taolo o‘zining azaliy va abadiy ilmi bilan barcha maxluqotlarining taqdirini oldindan belgilab, ularga O‘z hukmini joriy qilgan. Ammo bu bandalar o‘sha amallarni qilishga majbur, degan ma’noni emas, balki bandalarning kelgusida qiladigan ishlari Alloh taologa azaldan ma’lum, degan ma’noni bildiradi. Ya’ni bandalarga juz’iy ixtiyor berilgan bo‘lib, o‘sha ixtiyorlarini qaysi tarafga yo‘naltirganlariga ko‘ra jazo yoki mukofot oladilar. Alloh taolo “Lavhul mahfuz”ga barcha narsalarni uzun-qisqa, chiroyli-xunuk, toat-ma’siyat va hokazolarni vasf bilan “shunday bo‘ladi”, deb yozgan. Lekin “shunday bo‘lsin” deb buyruq bilan yozmagan. Masalan, “falonchi mo‘min bo‘lsin”, “fistonchi kofir bo‘lsin”, deb buyruq bilan yozmagan. Ya’ni qadar buyruq emas, balki Alloh taoloning ilmidir. Shuning uchun ham Alloh taolo “falonchi o‘z ixtiyori bilan mo‘min bo‘ladi, iymonni xohlaydi, kufrni xohlamaydi, fistonchi o‘z ixtiyori bilan kofir bo‘ladi, kufrni xohlaydi, iymonni xohlamaydi”, – deya yozib qo‘ygan. Bandalarining qaysi birini xohlash-xohlamasligini esa, O‘zining azaliy va abadiy ilmi bilan oldindan bilgan holda “Lavhul mahfuz”ga bitib qo‘ygan.

Qazoyu qadarga iymon keltirgan har bir mo‘min kishi o‘ziga yetgan musibatlarning ham, xursandchiliklarning ham oldindan bitib qo‘yilganligiga aniq ishonishi lozim bo‘ladi. Alloh taolo bandaga yetadigan har bir musibat oldindan bitib qo‘yilgan bo‘lishini, unga oldindan bitib qo‘yilmagan biror musibat yetmasligini xabar bergan:

مَآ أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِيٓ أَنفُسِكُمۡ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مِّن قَبۡلِ أَن نَّبۡرَأَهَآۚ

“Xoh yerga va xoh o‘zlaringizga biror musibat yetsa, Biz uni paydo qilishimizdan ilgari Kitobda (Lavhul-mahfuzda bitilgan) bo‘lur”. (Hadid surasi, 22-oyat).

Agar yer yuzida qahatchilik, zilzila yoki ekin-tikinlarga ofat yetishi kabi musibatlar sodir bo‘lsa, biror insonga kasallik, muhtojlik, farzandlaridan ayrilib qolish kabi turli musibatlar yetadigan bo‘lsa, bularning barcha-barchasi hali yuzaga kelmasdan oldin “Lavhul mahfuz”ga bitib qo‘yilganiga ko‘ra amalga oshgan hisoblanadi. Shuning uchun ham orif zotlardan biri: “Kimki Alloh taoloning qadar to‘g‘risidagi sirini tanigan bo‘lsa, unga musibatlarni yengish albatta, yengil bo‘ladi”, – degan.

Umar ibn Xattob roziyallohu anhu musibatga uchraganlarga taskin bag‘ishlovchi so‘zlarni aytgan: “Menga biror musibat yetsa, undan uchta ne’matni topdim:

1. Ushbu musibat dinimda bo‘lmadi;
2. Ushbu musibat sodir bo‘lganidan ko‘ra kattaroq bo‘lmadi;
3. Alloh taolo ushbu musibat sababli ulkan ajr-mukofotlar beradi”.

Hadisi shariflarda ham insonga yetadigan narsa oldindan bitib qo‘yilgan bo‘lishi, oldindan bitilmagan biror narsa unga yetmasligi bayon qilingan:

عَنْ أَبِى حَفْصَةَ قَالَ قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ لاِبْنِهِ يَا بُنَىَّ إِنَّكَ لَنْ تَجِدَ طَعْمَ حَقِيقَةِ الإِيمَانِ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَكَ وَمَا أَخْطَأَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَكَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمَ فَقَالَ لَهُ اكْتُبْ قَالَ رَبِّ وَمَاذَا أَكْتُبُ قَالَ اكْتُبْ مَقَادِيرَ كُلِّ شَىْءٍ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ يَا بُنَىَّ إِنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ مَنْ مَاتَ عَلَى غَيْرِ هَذَا فَلَيْسَ مِنِّى. رَوَاهُ اَبُو دَاوُدَ

Abu Hafsadan rivoyat qilinadi: “Uboda ibn Somit o‘g‘liga: “Ey o‘g‘ilcham, to senga nima yetgan bo‘lsa, yanglishib senga yetmasdan qolishi mumkin emasligini va nima senga yetmagan bo‘lsa, yanglishib senga yetib qolishi mumkin emasligini bilmaguningcha iymon haqiqati ta’mini aslo tota olmaysan. Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: “Alloh dastlab qalamni yaratgan va unga: "Yoz", – degan. U: “Robbim nimani yozaman”, – degan. Unga: “To qiyomat qoim bo‘lguncha bo‘ladigan barcha narsalarning miqdorlarini yozgin”, – degan”, deyayotganlarini eshitganman. Ey o‘g‘ilcham, men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: “Kim ushbudan boshqada (boshqa tushunchada) vafot etsa, mendan emasdir”, –deyayotganlarini eshitganman”, – dedi”. Abu Dovud rivoyat qilgan.

Shuningdek, qazoyu qadarni ro‘kach qilib dangasalik qiladiganlarga ko‘rsatma o‘laroq Qur’oni karimda: “Agar Alloh xohlaganida biz ham, ota-bobolarimiz ham shirk keltirmas edik”, degan kimsalarning so‘zlari va ularga Alloh taoloning bergan javobi shunday bayon qilingan:

﴿سَيَقُولُ ٱلَّذِينَ أَشۡرَكُواْ لَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَآ أَشۡرَكۡنَا وَلَآ ءَابَآؤُنَا وَلَا حَرَّمۡنَا مِن شَيۡءٖۚ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ حَتَّىٰ ذَاقُواْ بَأۡسَنَاۗ قُلۡ هَلۡ عِندَكُم مِّنۡ عِلۡمٖ فَتُخۡرِجُوهُ لَنَآۖ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا تَخۡرُصُونَ١٤٨﴾

“Shirk keltirgan kimsalar: “Alloh xohlaganida biz ham, ota-bobolarimiz ham mushrik bo‘lmagan va biror (halol) narsani harom qilmagan bo‘lur edik”, – deyishadi. Ulardan oldingilar ham, to azobimizni totmagunlaricha, (payg‘ambarlarni) xuddi shunday yolg‘onchiga chiqarganlar. Ayting: “Sizlarda bizga chiqaradigan (ko‘rsatadigan) ilm (hujjat) bormi? (Sizlar) faqat gumonga ergashmoqdasiz va sizlar faqat yolg‘on so‘zlamoqdasiz”. (An’om surasi, 148-oyat)

Qazoyu qadarga iymon keltirgan mo‘min kishi Alloh taoloning barcha narsalarni bilguvchi Zot ekaniga, barcha narsalarning yaratuvchisi ekaniga, U xohlamagan biror narsa bo‘lmasligiga, Uning odilligiga, hech kimga zulm qilmasligiga, Uning har bir ishni hikmat bilan qilishiga va hech bir ishni behuda qilmasligiga qat’i ishongan bo‘ladi.

Ulamolarning qadar haqidagi so‘zlari

 Qadarga iymon keltirgan har bir mo‘min kishi bandalarning bilishlari kerak bo‘lgan narsalarni Alloh taoloning O‘zi bayon qilib berganini va U zotning bandalardan sir tutgan narsalari to‘g‘risida bahs qilmaslik kerakligini ham bilishi lozim. Bu haqiqatni ulamolar turli o‘xshatishlar bilan oson qilib tushuntirib qo‘yganlar.

Ali roziyallohu anhudan qadar haqida so‘rashganida: “Qadar qorong‘i yo‘l, unga qadam bosmagin”, – degan. Haligi so‘rovchi yana: “Menga qadarning nima ekanini bildiring”, deganida, “qadar chuqur dengizdir, unga kira ko‘rma”, – degan. Boyagi so‘rovchi yana xiralik bilan: “qadarning nima ekanini menga bildirib qo‘ying” deganida, “qadar Alloh taoloning maxfiy tutgan narsasidir qo‘y, o‘zingni qiynama”, – deb javob bergan.

Ibn Umar roziyallohu anhudan qadar haqida so‘rashganida: “Qadar Alloh taoloning chuqur kirmasliklaringizni iroda qilgan narsasidir. Alloh taoloning sizlarga ruxsat bermagan narsasini bilishga urinmanglar”, – deb javob bergan.

Vahb ibn Munabbih: “Qadar to‘g‘risida tafakkur qilib ko‘rdim-u esankirab qoldim, so‘ngra yana tafakkur qildim-u tag‘in dovdirab qoldim. Shundan bildimki, insonlarning qadarni eng yaxshi biluvchirog‘i u haqida tafakkur qilishdan eng tiyiluvchirog‘i ekan, qadar to‘g‘risida eng bilimsizrog‘i esa, u haqida eng ko‘p gapiruvchirog‘i ekan”, – degan.

Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhning oldilariga bir kishi qadar haqida bahslashmoqchi bo‘lib kelganida, u zot: “Qadar to‘g‘risida tafakkur qilish xuddi quyoshning ko‘zni qamashtiradigan nuriga qarashdek gap, kishi unga qancha ko‘p qarasa, shuncha ko‘p dovdirab esankirayveradi”, – deb javob bergan.

 Imom Tahoviy rahmatullohi alayh qadar haqida quyidagilarni yozgan:

أَصْلُ القَدَرِ سِرُّ الله تعالى في خَلْقهِ لمْ يَطَّلعْ عَلى ذَلِك مَلَكٌ مُقرَّبٌ ولا نَبيٌّ مُرْسَلٌ والتَّعمُّقُ والنَّظَرُ في ذلكَ ذَرِيعَةُ الخِذْلاَنِ وَسُلَّمُ الحِرْمَانِ ودَرَجَةُ الطُّغْيَانِ فالحذَرَ كُلَّ الحذَرَ مِنْ ذَلِكَ نَظَراً وفِكْراً وَوَسْوَسَةً فإن الله تعالى طَوَى عِلْمَ القَدَر عَنْ أنَامِهِ ونَهَاهُم عَنْ مرامِهِ كما قال تعالى في كتابه: ﴿لَا يُسۡ‍َٔلُ عَمَّا يَفۡعَلُ وَهُمۡ يُسۡ‍َٔلُونَ٢٣﴾ فَمَنْ سَأَلَ لِمَ فَعَلَ فَقَدْ رَدَّ حُكْمَ الكِتَابِ وَمَنْ رَدَّ حُكْمَ الكِتَاب كانَ مِنَ الكافِرين.

“Qadarning asli Alloh taoloning maxluqotlari to‘g‘risidagi siridir. Undan biror ulug‘ farishta ham, yuborilgan biror payg‘ambar ham xabardor emas. Chuqur ketish va u haqida tafakkur qilish xorlikka olib boradigan vosita, mahrum bo‘lish narvoni hamda haddan oshish darajasidir. U narsa haqida tafakkur qilish, fikr yuritish va vasvasaga tushishdan nihoyat darajada hazar qiling! Chunki Alloh taolo bandalaridan qadar ilmini o‘rab qo‘ygandir va u haqida bahs qilishdan qaytargandir. Alloh taolo O‘zining kitobida aytgani kabiki: “U qilgan narsasidan so‘ralmas. Holbuki, ular so‘ralurlar” (Anbiyo surasi, 23-oyat). Kim: “Nima uchun bunday qildi”, – deb so‘rasa, Kitobning hukmini rad etgan bo‘ladi, kim Kitobning hukmini rad etgan bo‘lsa, kofirlardan bo‘ladi”.

Duo taqdirni o‘zgartiradimi?

Qazoyu qadar haqida so‘z borar ekan, duoning qazoni qaytarishi haqidagi hadisi shariflar va qadarning oldindan belgilab qo‘yilgani haqidagi hadisi shariflar ham qo‘shib o‘rganilsa, qazoyu qadar haqidagi umumiy ma’lumotlar yanada to‘liqroq bo‘ladi:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلَّا الدُّعاءُ وَلَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar”. Termiziy rivoyat qilgan.

Sharh: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi” deyildi. Ushbu hadisni o‘qiganda kishining xayoliga birdan qadarning tayin qilib qo‘yilgani ma’nosini anglatuvchi hadislar bilan ushbu hadis o‘rtasida qanday muvofiqlik mavjud degan fikr kelishi tabiiy holdir. Quyidagi hadis qadarning oldindan belgilab qo‘yilganiga ochiq-oydin dalildir:

 عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ كَتَبَ اللَّهُ مَقَادِيرَ الْخَلاَئِقِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَالاَرْضَ بِخَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ وَعَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ. رَوَاهُ مُسْلِمُ

Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: “Alloh taolo xaloyiqning miqdorlarini osmonlaru yerni yaratishidan ellik ming yil oldin bitib qo‘ygan va Arshi suvning ustida bo‘lgan”, – deyayotganlarini eshitganman”. Muslim rivoyat qilgan.

Sharh: Keltirilgan hadislarning birida “Qazoni faqatgina duo qaytaradi” deyilmoqda, ikkinchisida esa “Alloh taolo xaloyiqning miqdorlarini osmonlaru yerni yaratishidan ellik ming yil oldin bitib qo‘ygan” deyilmoqda. Ushbu ikki hadisning ma’nolariga ko‘ra, duo osmonlaru yer yaratilishidan ellik ming yil oldin tayin qilib qo‘yilgan narsani qaytaradimi, degan savol paydo bo‘lishi tabiydir. Bu savolga quyidagicha javoblar berilgan:

“Mazkur ikkala hadis bir-biriga zid emas. Ha, Alloh taolo xaloyiqning miqdorlarini osmonlaru yerni yaratishidan ellik ming yil oldin bitib qo‘ygan, Uning bitib qo‘yganida aslo o‘zgarish bo‘lmaydi. Lekin U zot ro‘y beradigan ushbu narsalarga azaliy sabablarni tayin qilgan. Ya’ni solih amallar saodatga erishish uchun qo‘yilgan azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish va qarindoshlik aloqalarini bog‘lash kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi” (Hofiz Abul Qosim Lalkoiy. “Sharhu e’tiqodi ahli sunna” 3-juz. “Maktabatush shomila”. – B. 18.).

Shu o‘rinda duo va sababiyat qonunlarining bir-biriga aloqasini ham o‘rganib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Duo va sababiyat qonunlari

Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda “ banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”.

Duo musulmon kishining hayotida o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ulkan ibodat hisoblanadi. Bu ibodatning qanchalar katta ahamiyatga ega ekanini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday bayon qilganlar:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَيْسَ شَىْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الدُّعَاءِ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taologa biror-bir narsa duodan ko‘ra qadrliroq emasdir”, – dedilar”. Termiziy rivoyat qilgan.

Chunki duo qiluvchi o‘zining ojiz banda ekanini izhor qilish bilan birgalikda, Robbisining ko‘plab sifatlarini e’tirof etayotgan bo‘ladi:

1. Borligini, chunki yo‘qqa duo qilib undan biror narsa so‘ralmaydi;
2. Boyligini, chunki hojatlarni ravo qilish faqirdan so‘ralmaydi;
3. Eshituvchiligini, chunki karga duo qilib undan biror narsa so‘ralmaydi;
4. Saxiyligini, chunki baxilga duo qilib undan biror narsa so‘ralmaydi;
5. Rahmatini, chunki berahmga duo qilib undan biror narsa so‘ralmaydi;
6. Qodirligini, chunki ojizga duo qilib undan biror narsa so‘ralmaydi.

Duoga bee’tibor bo‘lish Alloh taoloning mazkur sifatlariga e’tiborsiz qarash bilan barobardir. Shuning uchun mo‘min kishi doimo duoga harakat qilishi lozim bo‘ladi.

Shuningdek, banda o‘ziga manfaatlarni jalb qilish va zararlarni daf qilishda imkoniyatidagi zohiriy sabablarni, ya’ni sababiyat qonunlarini yuzaga chiqarishga urinishi lozimligi ham shariat talabi hisoblanadi. Demak, imkoniyatidagi sababiyat qonunlarini yuzaga chiqarish ham, ortidan duo qilib natijani Allohdan so‘rash ham shariatning talabidir.

Shunga ko‘ra sababiyat qonunlari va duoning bir-biriga aloqasini uch turga ajratish mumkin:

1. Sabablarga suyanib duoni tark qilish beodoblikdir.

Masalan, mo‘l hosil olmoqchi bo‘lgan dehqon yerini shudgorlasa, urug‘larning yaxshisini tanlasa, ekinlarini o‘z vaqtida sug‘orsa, qo‘yingki mo‘l hosil olishga sabab qilib qo‘yilgan barcha narsalarni amalga oshirsa-yu, duoga beparvo bo‘lsa, mo‘l hosilni faqatgina tayin qilib qo‘yilgan sabablar yaratadi, degan vahm yuzaga kelib qoladi. Bu esa barcha narsalarning tadbirkori bo‘lgan Alloh taologa nisbatan beodoblik bo‘ladi.

2. Sabablarni yuzaga chiqarishga urinmasdan duo qilib o‘tirish shariatni tushunmaslikdir.

Masalan, modomiki mo‘l hosil Alloh taoloning berishi bilan bo‘lar ekan, hosilga sabab qilib qo‘yilgan ishlarni amalga oshirish o‘rniga U zotga duo qilishga “zo‘r berish” kerak, bu yog‘i Allohga tavakkal, degan tushunchada bo‘lish, shariatning ko‘rsatmalarini tushunmaslik bo‘ladi. Chunki duo qilishga buyurgan shariat sabablarni yuzaga chiqarishga ham buyurgandir.

Bu haqida Sahl Tustariy rahmatullohi alayhning ajoyib so‘zlari bor: “Kim harakatga (sabablarni ro‘yobga chiqarishga) beparvo bo‘lsa, sunnatga beparvo bo‘libdi, kim (Allohga) tavakkal qilishga beparvo bo‘lsa, iymonga beparvo bo‘libdi. (Allohga) tavakkal qilish Nabiy sollallohu alayhi vasallamning hollari (doimiy sifatlari)dir, kasb (sabablarni ro‘yobga chiqarish) u zotning sunnatlaridir. U zotning hollariga amal qilgan kishi aslo sunnatlarini tark qilmasin”.

3. Sabablarni yuzaga chiqarib natijani Allohdan so‘rash shariat talabidir.

Masalan, mo‘l hosil olmoqchi bo‘lganlarga avval mo‘l hosil olishning sabablarini yuzaga chiqarish, so‘ngra mo‘l hosilni Alloh taolodan so‘rash shariat talabi hisoblanadi.

Demak, duo qiluvchi sabablarga suyanib ham qolmaydi, ularni bekorga ham chiqarmaydi, balki imkoniyatida bor sabablarni bajarib, natijani Alloh taolodan so‘rab, duo qilib boradi.

Sabablar qazoning darakchilari ekani

Har bir ishga sabablar tayin qilingan bo‘lib, o‘sha sabablar yuzaga chiqarilgan paytda unga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqaveradi. Masalan, chanqagan kishi suv ichsa, suv ichishga bog‘langan chanqoqning qonishi yuzaga chiqadi. Shu ma’noda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qarindoshlik aloqalarini bog‘lashga targ‘ib qilib, bu ishga qanday natijalar bog‘langani haqida shunday xabar berganlar:

 عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ أَخْبَرَنِى أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ مَنْ أَحَبَّ أَنَّ يُبْسَطَ لَهُ فِى رِزْقِهِ وَيُنْسَأَ لَهُ فِى أَثَرِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ. رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ

Ibn Shihob roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, menga Anas ibn Molik xabar berdi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim rizqi keng bo‘lishini va ajali^[1] kechiktirilishini (umri uzun bo‘lishini) yaxshi ko‘rsa, qarindoshlik aloqalarini bog‘lasin”, – dedilar”. Buxoriy^[2] rivoyat qilgan.

Sharh: Dunyoda har bir vujudga keladigan narsa uchun uning sabablari va yo‘l yo‘riqlari Alloh taolo tomonidan tayin qilib qo‘yilgan bo‘ladi. Biror narsaning sababi ro‘yobga chiqarilmas ekan, o‘sha sababga bog‘langan narsalar ham ro‘yobga chiqmay qolishi sababiyat qonuni sifatida joriy qilingan. Shu ma’noda kishining biror manfaatli ishni qilishi, boshqalarning uni yaxshi ko‘rishlariga sabab qilib qo‘yilganidek, qarindoshlik aloqalarini bog‘lashi umrining ziyoda bo‘lishiga va rizqining keng qilinishiga sabab qilib qo‘yilgan. Ulamolar sabablar haqida quyidagi ajoyib gaplarni aytganlar: Dunyoda biror narsa vujudga kelishi uchun qo‘yilgan sabablar ikkitadir:

1. His etiladigan;
2. His etilmaydigan.

 His etiladigan sabablar – aql bilan bilinadigan, his qilish a’zolari orqali idrok etiladigan narsalardir. His etilmaydigan sabablar esa aql bilan bilib bo‘lmaydigan, his qilish a’zolari idrok eta olmaydigan narsalardir. Har ikkalasini ham barcha narsaga qodir bo‘lgan Zot sabab qilib qo‘ygandir.

Ya’ni inson toza havoda yurishi a’zolarining sog‘lom bo‘lishi uchun zarur ekanini hamda bu narsa a’zolarining uzoq muddat ishlashiga sabab ekanini his eta oladi. Ammo qarindoshlik aloqalarini bog‘lashning sog‘lom bo‘lishga va a’zolarning uzoq muddat ishlashiga nima aloqasi borligini his eta olmaydi. Oxiratga aniq ishongan mo‘min banda har ikkalasini ham barcha narsaga qodir bo‘lgan Zot sabab qilib qo‘ygan va bu bo‘lishi aniq, ammo insonning his qilish a’zolari idrok eta olmaydigan narsalardandir, degan tushunchada bo‘ladi.

 Ushbu hadisda ham qarindoshlik aloqalarini bog‘lash, rizqning keng qilinishini va ajalning kechiktirilishini yuzaga chiqaruvchi sabablaridan biri ekani bayon qilingan. Alloh taolo barcha narsalarni bilguvchi Zotdir, shunga ko‘ra duo qiluvchini ham, isyon qiluvchini ham, itoat qiluvchini ham, yaxshi amal qilib baxtli bo‘luvchini ham – barcha-barchasini azaldan bitib qo‘ygandir. Alloma Taftazoniyning so‘zlari bu tushunchani yanada yorqin ifodalab beradi:

“Alloh taolo banda bu toatni qilmaganda uning umri qirq yil bo‘lishini, lekin toatni qilib umri yetmish yil bo‘lishini oldindan bilgan. Alloh taoloning ilmiga ko‘ra bu toat bo‘lmaganida mazkur ziyodalik ham ro‘yobga oshmasligi e’tiboridan bu ziyodalik o‘sha toatga nisbat berilgan”^[3].

Shu ma’noda hamma narsa oldindan hal bo‘lgan ekan, taqdirimda borini ko‘raman, deya qo‘lidan keladigan ishni tark qilishga ham hech kimning haqqi yo‘q. Chunki hech kim o‘z taqdiriga nima yozib qo‘yilganini bilmaydi, bilish imkoni ham yo‘q. Uning biladigani, bilishga imkoni bor narsasi Alloh taoloning yaxshi ishlarni qilishga buyurib, yomon ishlardan qaytarganidir. Shunga ko‘ra u bor imkoniyatidan foydalanib buyruqni bajarish harakatini qilishi lozim. Shuning uchun ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sahobalarning: “Amalni qo‘yib, taqdirimiz yozuviga suyanmaylikmi”, – degan savollariga: “Amal qilinglar...”, – deb javob berganlar. Bu haqida hadisi sharifda shunday deyilgan:

عَنْ عَلِيٍّ قَالَ كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي جَنَازَةٍ فَأَخَذَ شَيْئًا فَجَعَلَ يَنْكُتُ بِهِ الْأَرْضَ فَقَالَ مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ وَقَدْ كُتِبَ مَقْعَدُهُ مِنْ النَّارِ وَمَقْعَدُهُ مِنْ الْجَنَّةِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ أَفَلاَ نَتَّكِلُ عَلَى كِتَابِنَا وَنَدَعُ الْعَمَلَ قَالَ اِعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ أَمَّا مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ فَيُيَسَّرُ لِعَمَلِ أَهْلِ السَّعَادَةِ وَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ فَيُيَسَّرُ لِعَمَلِ أَهْلِ الشَّقَاوَةِ ثُمَّ قَرَأَ: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦﴾ رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ

Ali roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam janozada edilar, bir narsani oldilar-da, u bilan yerga chiza boshladilar va: “Sizlardan biror kimsa yo‘qki, uning do‘zaxdagi va jannatdagi joyi taqdiriga yozilmagan bo‘lsa”, - dedilar. Sahobalar: “Ey Allohning Rasuli! Amal qilishni qo‘yib, taqdirimiz yozuviga suyanmaylikmi?”, deyishdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Amal qilinglar, har kim o‘zi uchun yaratilgan narsaga moslashtirilgandir, kim saodat ahlidan bo‘lsa, albatta, saodat ahli amaliga muvaffaq qilinadi, kim baxtsizlik ahlidan bo‘lsa, albatta, baxtsizlik ahli amaliga muvaffaq qilinadi”,  – dedilar. So‘ngra: “(Bas, kimki (zakot va sadaqotlarni) bersa va (Allohdan)  qo‘rqsa, hamda go‘zal (narsa)ni tasdiq etsa)”^[4], – oyatini o‘qidilar”. Buxoriy rivoyat qilgan.

Ya’ni banda “taqdirimda bitilgani bo‘ladi”, deya amalni tashlab qo‘ymasligi, balki “taqdirimning belgilab qo‘yilgani ma’lum, ammo qanday belgilangani noma’lum, menga yuklatilgan vazifa esa taqdirga suyanib o‘tirish emas, shariat ko‘rsatmalariga rioya qilishdir”, degan tushunchada bo‘lishi va buning taqozosiga ko‘ra harakat qilib borishi lozim.

KЕYINGI MAVZULAR:

Bandalarning amallariga e’tiqodiy jihatdan nazar;

Qazo va qadarning ma’nolari;

Qazo va qadarga iymon keltirish tushunchasi;

Ulamolarning qadar haqidagi so‘zlari;

Duo taqdirni o‘zgartiradimi?

Duo va sababiyat qonunlari;

Sabablar qazoning darakchilari ekani.

^[1] Ajal lug‘atda: “Keyin kelmoq”, “Chegara” kabi ma’nolarni anglatadi. U tiriklikdan keyin kelgani va uning chegarasi bo‘lgani uchun shunday nomlangan.  

^[2] Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Mug‘iyra Buxoriy hijriy 194 yilda Buxoro shahrida tug‘ilgan. Imom Buxoriy hijriy 210 yilda 16 yoshida hadis yig‘ish maqsadida uzoq va mashaqqatli safarga otlangan hamda Xuroson, Bag‘dod, Basra, Shom, Misr va Hijoz kabi diyorlarni kezib chiqqan. Safar davomida 1000 ga yaqin ustozlardan hadis tinglagan. Imom Buxoriyning eng mashhur asari “Sahihul Buxoriy” nomi bilan mashhur bo‘lgan “Jomius sahih” kitobidir. Bundan tashqari “Tarix” va “Zuafo” kabi ko‘plab kitoblari bo‘lgan. Hijriy 256 yilda Samarqandning Xartang qishlog‘ida 62 yoshida vafot etgan.

^[3] Sa’duddin Taftazoniy. Sharhu aqoid.  – Misr: “Maktabatul Azhariyatu lit turos”, birinchi nashr 1421h. – B. 92.

^[4] Layl surasi, 5, 6-oyatlar.