O`zbekiston musulmonlari idorasi

Oilaviy ajrimlar nega ko‘paymoqda

8.05.2020 3073 11 min.

Yurtimizda azaldan oila muqaddas qo‘rg‘on sifatida e’zozlangan. Zero, inson qalbida ahillik, mehr-oqibat tuyg‘ulari, ilm-ma’rifatga oshno bo‘lish ko‘nikmasi, avvalo, shu aziz dargohda shakllana boshlaydi. Bosh qomusimizda oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini, deb belgilanganligi zamirida ham ana shu milliy qadriyatlarimiz mazmuni mujassam. Oilani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, ularni har tomonlama jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida barqarorligini ta’minlash har bir mamlakatning doimiy e’tiborda bo‘ladigan ustuvor yo‘nalishlardan biri sanaladi.

Oila tinch, mustahkam, halol-pok bo‘lsa, jamiyat ham osoyishta va farovon bo‘ladi. Jamiyat ravnaqi oila ravnaqi bilan chambarchas bog‘liq. Oilani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, ularni har tomonlama jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida barqarorligini ta’minlash har bir mamlakatning doimiy e’tiborda bo‘ladigan ustuvor yo‘nalishlardan biri sanaladi.

Turmushimiz tobora farovonlashayotgan paytda oilalar mo‘rtlashayotgani, oilaviy ajrimlarning birmuncha ko‘payib borayotganligi tashvishlanarli holat. Buning oqibatida qanchadan qancha oilalarning obro‘si to‘kilmoqda. O‘rtadagi farzandlar tirik yetim bo‘lib, bechora farzandlar ushbu holatdan sarson va sargardon bo‘lib, nima qilishni bilmay qolmoqda. Otasiga boray desa ona norozi, onasiga boray desa ota ruxsat bermaydi. Bola ikki o‘tni orasida qolib, bir qancha mashaqqatlarga duch kelmoqda. Natijada esa bolaning tarbiyasi buzilmoqda. Ota-ona ajrimi aksar hollarda farzandni noqobil bo‘lib voyaga yetishiga sabab bo‘lmoqda. Ruhiy iztiroblar bolaning sog‘lom voyaga yetishiga salbiy ta’sir qiladi. Qalbi butun umrga kemtik bo‘lib qoladi. Afsuski, qarovsiz qolayotgan, ota-onasi bor ba’zi bolalarni mehribonlik uylariga topshirish holatlariga ham duch kelinmoqda.

Oilaviy ajrimlarning yuqoridagi holatlardan boshqa ham bir qancha zarar va ziyonlari mavjud. Bir oila buzilishi sababli ko‘plab musulmonlarning o‘rtalarida dushmanchilik paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham Shaytonni eng xursand qiladigan ish — oila buzilishidir. Bu haqda hadisda shunday keladi: Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sallallohu alayhi vasallam: “Iblis o‘z taxtini suv ustiga quradi va o‘z lashkaridan guruhlarni yuboradi. Ularning eng ko‘p fitnachisi, unga eng yaqinidir. Birisi kelib “undoq qildim, bundoq qildim” deydi. U bo‘lsa “hech narsa qilmabsan!” deydi. Keyin boshqa biri kelib “uni qo‘yarda qo‘ymay xotini bilan orasini buzdim” deydi. U esa o‘shani o‘ziga yaqinlashtirib “Ha! Balli! Qanday ham yaxshisan!” deydi”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Oila mustahkamligi jamiyat mustahkamligining garovi ekan, bu borada oilaviy ajrimlarga yetaklovchi omillarni tahlil etishning hayotiy ahamiyati bor. Oilaviy ajrimlarning salbiy oqibatlarini ko‘pchilik, ayniqsa, katta yoshdagilar yaxshi tushunadi. Shu bois har bir insonning suyanchi sanaluvchi bu muqaddas dargohga darz yetmasin, deymiz.

Kezi kelganda oilaviy ajrimlarning yana boshqa omillari haqida ham fikr-mulohaza yuritsak. Aytaylik, oilalarning bir-biriga mos emasligi (lo‘nda qilib aytganda, teng tengini topmaganligi) ham ajrimlarni yuzaga keltiradi. Ya’ni kuyovning oilasidagi hayot tarzi kelinnikiga umuman o‘xshamaydi. Ularning hayotga munosabati, dunyoqarashi, fikrlashi, moddiy imkoniyatlari butunlay farq qiladi. Oxir-oqibat kelishmovchilik, o‘zaro janjal, dilxiraliklar ro‘y beradi va bu holat ajrim bilan yakunlanishi ham hech gap emas. Bunday vaziyatda ota-onaning bir umr yiqqan-terganlari, to‘yga qilgan xarajatlari, hattoki, shirindan-shakar farzandlar ham ko‘zga ko‘rinmay qoladi.

Urf-odatlar, qaynonaning kelinga soliq solishi, kuyovning esa kelin tomondan mulk ta’ma qilishi, kelinlarning ota uyiga “gap tashishi”, telefon va ijtimoiy tarmoqlar, yoshlarning na fikrlash, na pul topish borasida mustaqil emasligi, yigitlarning o‘z so‘zini o‘tkazishga harakat qilishi, qizlarning esa “xo‘p”dan yiroqligi, diniy bilimdan bexabarlik, o‘zaro hurmat tushunchasining yo‘qolishi, besabrlik, aybini tan olmaslik kabilar ham ko‘p hollarda ajrimlarga sabab bo‘layotganini ham tahlillar ko‘rsatmoqda.

Ayrim erkaklar hech qayerda ishlamaydi. Ro‘zg‘orning butun tashvishlarini ayolining zimmasiga yuklab qo‘yadi. Farzand tarbiyasiga ham qarashmaydi. Bu ayolni ham ma’nan, ham jismonan toliqtiradi.

Er yoki xotinning uzoq muddat chet davlatlarda bo‘lishi ham oraga sovuqchilik tushishi, oilalarga darz ketishiga olib kelmoqda. Haddan tashqari rashk qilish, bir-biriga ishonchsizlik ham ajralish sabablaridan biri.

Yoshlar kelin-kuyovlik haq-huquqlari, burch va mas’uliyatlarini yaxshi bilmasliklari, oilaviy madaniyatni tushunmasliklari, umuman olganda yoshlarning oila munosabatlariga tayyor emasliklari oila buzilishiga asosiy sabab hisoblanadi. Oila qurish, uni yuritish qanday amalga oshirilishi, oila a’zolarining bir-birlariga munosabati qay tarzda bo‘lishi haqida muqaddas dinimiz ta’limotlaridan xabardor bo‘lish oila mustahkamligining omilidir. Albatta, har bir narsani bilib, uning mazmun-mohiyatiga tushunib yetib, bilim asosida olib borilishi ko‘p yaxshiliklarga sabab bo‘ladi. Oila munosabatlari juda nozik va murakkab bo‘lib, nihoyatda ehtiyot bo‘lish, unga jiddiy qarash lozim. Farzandlarimizning faqat moddiy jihatlari emas, balki ma’naviy dunyosiga ko‘proq e’tibor berishimiz zarur.

Allohning aroqxo‘rlikni harom qilishida juda hikmat ko‘p. Ko‘pincha, er aroqxo‘rlikni kasb qiladi, mast bo‘lib oilada janjal ko‘taradi, oxiri taloq vujudga kelib, oila parokanda bo‘ladi. Ammo bugungi kunda ayollar o‘rtasida ham ichkilikbozlik bo‘layotgani musibat ustiga musibat. Er tul, xotin beva, bolalar esa tirik yetimga aylanadi. Gunoh ustiga gunoh, oila buzilishi qarindoshlar notinchligi, jamiyat zaiflashuviga olib keladi. Keyingi paytlarda giyohvandlik balosi avj olib, hatto uni “asr vabosi” deyish darajasiga yetdi. Uning zarari, xatarli oqibatlari haqida qancha ko‘p gapirmaylik baribir, ko‘payib ko‘plab odamlar, oilalar hayotiga zomin bo‘lmoqda.

Oilaning buzilishiga eng ko‘p sabab bo‘ladigan illatlardan biri bu – zinokorlikdir. Aslida nikohlanish va oila qurishdan ko‘zlangan eng katta maqsad ham zinodan saqlanish. Ya’ni, jinsiy mayilni halol yo‘l bilan qondirishdir. Ammo, erlar yoki ayollarning zinoga borishlari bu achinarli holat. Chunki, zino jamiyat tanazzuliga sabab bo‘ladigan ofatdir. Bu razil illat barcha dinlar, xalqlar, tuzumlarda eng jirkanch ish, or-nomusning toptalishi va ifloslik bo‘lib hisoblanadi. Bugungi kunda ana shu illat ko‘payishi natijasida qanchadan qancha oilalar buzilib, bolalar tirik yetimga aylanmoqda. Achinarlisi shundaki, zino nasl-nasabning buzilishiga, oilalar parchalanishiga, insoniy axloq yomonlashuviga, turli kasalliklar tarqalishiga sabab bo‘ladi. Lekin, jamiyatda ana shu illatga va unga olib boruvchi yo‘llarga qarshi birgalikda qattiq harakat qilmasak kelajak tanazzulga yuz tutishi muqarrar.

Eru-xotinlarning o‘zaro munosabatlarida sabr va bag‘rikenglikning yetishmasligi oila buzilishiga sabablardan biridir. Hayot juda murakkab jarayon bo‘lib, unda turli holatlar uchrab turadi. Gohi shodlik, gohi g‘am deganlariday oilada er va xotin o‘rtasida ham turli sabablar ila kelishmovchiliklar bo‘lib turadi. Shoshqaloqlik, jahlning tez chiqishi, qanoatsizlik, manmanlik, tirnoq ostidan kir qidirmoqlik oilaviy munosabatlarga putur yetkazadi. Shuni aytib o‘tish joizki, er xotinining bir yomon xulqidan norozi bo‘lsa, uning boshqa yaxshi tomonlari ham bor ekanligini unutmasin. Ayol ham o‘rni kelganda g‘azabini yutishi, garchi yoqmasada, oilaviy hurmat yuzasidan ba’zi narsalarga chidashga odatlanishi lozim.

Ma’naviy jihatdan bir-biriga sabr qilish lozim bo‘lganiday, moddiy jihatdan ham qanoatli va sabrli bo‘lish juda muhimdir. Chunki, oilada ko‘pgina kelishmovchiliklar yetishmovchilikdan kelib chiqadi. Oila a’zolariga hurmat, qaynota-qaynonaning duolari degan narsalarga e’tibor kamayib ketayotganday go‘yo. Har qanday vaziyatda ham oila muqaddas ekanligi, uning shu darajaga yetishida ota-onalarning mashaqqatli mehnatlari, harakatu xarajatlari va eng asosiysi vaqt sarf bo‘lganini unutmaslik kerak.

Yosh oilalarning buzilishiga jiddiy sabablardan yana biri unga ota-onalarning noo‘rin aralashuvidir. Bizga yaxshi ma’lumki, qadimdan turkiy xalqlarda ota-onalar yoshlar tarbiyasiga va oilalar mustahkamligiga garov bo‘lib kelishgan. Agar oilada biroz kelishmovchilik bo‘lsa, nasihat qilib, darrov yo‘lga solishgan. Sabrga va bag‘rikenglikka o‘rgatishgan. Nimagadir bugungi kunga kelib, ota-onalar, qaynota-qaynonalarning yosh oilalarga noo‘rin aralashuvi yoki haddan ziyod aql bovar qilmaydigan ishlarni sodir qilishi ko‘payib bormoqda.

Dinimiz ta’limotida ota-onaga bo‘lgan munosabat qay darajada yuqori ekani hammamizga yaxshi ma’lum. Ammo, har bir narsada chegara bo‘lgani kabi ota-onaga bo‘lgan munosabatda ham o‘ziga yarasha chegara bor. Islomda iloji boricha oilani mustahkamlashga amr qilingan. Birovning agar o‘sha birov ota-ona bo‘lsa ham, xohishiga binoan oila buzishga ruxsat yo‘q. Xotinni taloq qilish ota-onaga yaxshilik qilish emas.

To‘g‘ri, oilaviy ajrimlarning yana bir asosiy omili bor, bu – farzandsizlikdir. Bunda ko‘pincha tomonlar o‘zaro kelishib, bir-birlarini tushunib ajrashishadi. O‘rtada gina-kudurat yoki ortiqcha mish-mish va g‘iybatlarga o‘rin qolmaydi.

Oilalar parokanda bo‘lishiga jiddiy sabablardan yana biri bu – molparastlikdir. Payg‘ambarimiz alayhissalom shunday marhamat qiladilar: “Har bir ummatning fitnasi (sinovi) bor. Ummatimning fitnasi moldir”. Hadisga e’tibor bering. Molu dunyo bizga berilgan sinov ekan. Mana shu sinovda kelajagimiz bo‘lgan yoshlarning hayotini barbod qilish, ularni bebaxt qilish yaxshimikan? Arzimagan matolarni deb farzandlarini baxtsiz qilib qo‘yayotgan ota-onalar afsuski, kun sayin ko‘payib bormoqda. Axir baxtu saodat, oilaviy farog‘at degani faqat molu dunyo bilan o‘lchanmaydiku. Iqtisodiy imkoniyat keng bo‘lgani bilan ma’naviy jihatdan inson qashshoq bo‘lsa naqadar xunuk.

Xalqimizda “Bir kun janjal chiqqan uydan qirq kun baraka ketadi”, degan maqol bor. Barakasi, xotirjamligi arigan oilada esa tinchlik, farovonlik bo‘lmaydi. Bir oilaning ravnaqi mamlakat taraqqiyotiga daxldor ekani ham shundan.

Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, jamiyatimizning kelajagi oilalarning mustahkamligiga bog‘liq. Oila nikoh asosida vujudga keladigan farog‘at maskani bo‘lmog‘i darkor. Uni yuritishda ilohiy ta’limotlarga amal qilinadigan bo‘lsa, u haqiqatda mustahkam va bardavom bo‘ladi. Bu borada har birimiz bir yoqadan bosh chiqarib, oilalarning mustahkamligi, jamiyatimizning sog‘lomligi hamda farzandlarimizning porloq kelajagi yo‘lida o‘stirayotgan o‘g‘il-qizlarimizga to‘g‘ri tarbiya berib bormog‘imiz lozim.

Raxmatulloh domla Usmonov,

O‘zbekiston musulmonlar idorasining

Qashqadaryo viloyatidagi vakili,

viloyat bosh imom xatibi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Dindan chiqishni niyat qilgan kimsa

25.11.2024 257 17 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

46 - وَمَنْ يَنْوِ ارْتِدَادًا بَعْدَ دَهْرٍ
يَصِرْ عَنْ دِيْنِ حَقٍّ ذَا انْسِلاَلِ

Ma’nolar tarjimasi:

Kimki biror zamondan so‘ng murtad bo‘lishni niyat qilsa, (shu lahzaning o‘zidayoq) haq dindan pinhona chiqib ketganga aylanadi.

Nazmiy bayoni:

Kimki murtadlikni niyat-qasd etar,

Shu ondayoq pinhona haq dindan ketar.

Lug‘atlar izohi:

مَنْ – shart ism.

يَنْوِ – shart fe’li. Oxiridagi ي si hazf qilinishi bilan majzum bo‘lib turibdi. Niyat tashdidli نِيَّةٌ va tashdidsiz نِيَةٌ shakllarida keladi, lug‘atda “qasd qilish”, “azmu qaror qilish” ma’nolarini anglatadi.

اِرْتِدَادٌ – lug‘atda “orqaga qaytish”, “tark etish” ma’nolarini anglatadi. Shu ma’noda Islom dinidan qaytgan kishi murtad deyiladi.

بَعْدَ – zarf.

دَهْرٍ – kalimasi “zamon”, “asr”, “uzun umr” ma’nolarini anglatadi.

يَصِرْ – javob shartlikka ko‘ra jazm bo‘lib turibdi.

عَنْ – jor harfi مِنْ ma’nosida kelgan.

حَقٍّ دِيْنِ– muzof, muzofun ilayh. Haq din degan so‘z bilan Islom dinining sifati bayon qilingan.

انْسِلاَلِ – bu masdar biror joydan bildirmasdan chiqib ketishga nisbatan ishlatiladi.

Matn sharhi:

Ushbu matnda Islom dinidan qaytishni niyat qilgan kimsaning murtad bo‘lishi bayon qilingan. Bu masala o‘ta nozik bo‘lganidan matnda kelgan har bir kalimani diqqat bilan atroflicha o‘rganib chiqishni taqozo qiladi. Murtad bo‘lishni niyat qilsa, deyildi. Niyat qalbning ishi bo‘lganidan avvalo qalbda niyatgacha bo‘lgan bosqichlar ham borligini bilib olish lozim.

Qalbning biror narsaga qanday bog‘lanishi haqida Ibn Hajar rahmatullohi alayh Ibn Abi Jamradan quyidagi rivoyatni keltirgan: qalbga keladigan narsalar quyidagi tartibda bo‘ladi:

1. اَلْهَمَّةُ (ko‘ngilga kelish);

2. اَللَّمَّةُ (istak paydo bo‘lish);

3. اَلْخَطَرَةُ (o‘y-fikr kelish);

4. اَلنِّيَّةُ (niyat qilish);

5. اَلاِرَادَةُ (qasd qilish);

6. اَلْعَزِيمَةُ (azmu qaror qilish).

Ya’ni dastlab biror ma’no ko‘ngilga keladi, so‘ngra o‘sha ma’no kuchayadi, keyin esa u haqida turli o‘y-fikrlar keladi. Ushbu uchta bosqich bandaning ixtiyoridan tashqarida bo‘lgani uchun ular haqida banda mas’ul qilinmaydi.

Ammo bulardan keyingi niyat, qasd qilish va azmu-qarorlar bandaning ixtiyori bilan vujudga kelgani uchun bular haqida banda javobgar bo‘ladi.

Demak, qaysi bir mo‘min kishi missionerlar ta’siriga tushibmi yo boshqa bir sabablar tufaylimi, ma’lum bir muddatdan keyin qisqa vaqt bo‘lsin yoki ko‘proq vaqt bo‘lsin, o‘z ixtiyori bilan Islomdan chiqishini niyat qilsa (Alloh saqlasin), kelajakda murtad bo‘lishni niyat qilayotgan bo‘lsa-da, o‘sha ondayoq dindan chiqib ketgan hisoblanadi. Chunki Islomni din deb qabul qilib, oxiratga ishongan har bir mo‘min bandaga keltirgan iymonida sobit turish buyurilgan:

“Ey, iymon keltirganlar! Allohga, Payg‘ambariga, (shu) Payg‘ambariga nozil qilgan Kitob (Qur’on)ga hamda ilgari nozil qilgan Kitobga iymon keltiringiz!”^{^[1]}.

Ya’ni iymon keltirganlarga qarata yana iymon keltiring, deya buyurilishi, ey iymon keltirganlar, keltirgan iymoningizda sobitqadamlik bilan bardavom bo‘linglar ma’nosini anglatadi. Chunki ishongan narsasi to‘g‘risida qat’i e’tiqodda turish iymon taqozosidir. Agar banda ushbu qat’i e’tiqodiga qarshi borishni niyat qilsa, bu niyati qalbidagi tasdiqni yo‘qqa chiqaradi, tasdiqni yo‘qqa chiqarishga rozi bo‘lish esa o‘zining kufrga ketishiga rozi bo‘lishdir. Kufrga rozi bo‘lish esa kufr bo‘ladi. Shuning uchun bilib-bilmasdan bunday ishga duchor bo‘lgan kimsa darhol kalimai shahodat qaytarib, tavbaga shoshilishi lozim bo‘ladi.

Ammo ushbu masalaning teskarisi bunday emas. Ya’ni kofir odam bir muddatdan so‘ng mo‘min bo‘laman, deb niyat qilsa, to iymon keltirmagunicha kufrdan chiqmaydi. Chunki voz kechish niyatning o‘zi bilan hosil bo‘ladi, ish-harakat esa niyatning o‘zi bilan hosil bo‘lmaydi. Buning misoli muqimlik bilan safarga o‘xshaydi, musofir kishi muqimlikni niyat qilishning o‘zi bilan muqimga aylanadi, chunki muqimlik safardan voz kechishdir. Voz kechish niyatning o‘zi bilan hosil bo‘ladi. Muqim kishi esa yolg‘iz niyatning o‘zi bilan musofirga aylanmaydi, u yashab turgan joyidan ajralib chiqqanidan keyin musofirga aylanadi. Chunki safar ish-harakatdir, ish-harakat yolg‘iz niyatning o‘zi bilan hosil bo‘lmaydi. Islom ish-harakatdir, shunga ko‘ra musofir niyatning o‘zi bilan muqimga aylanib qolganidek, musulmon kishi ham kufrni niyat qilishning o‘zi bilan kofirga aylanadi. Kofir esa, muqim kishi safarga chiqmagunicha, niyatning o‘zi bilan musofirga aylanib qolmaganidek, to iymonga iqror bo‘lmagunicha, mo‘minga aylanmaydi...”^{^[2]}.

Beparvolikning ayanchli oqibati bayoni

47 - وَلَفْظُ الْكُفْرِ مِنْ غَيْرِ اعْتِقَادٍ بِطَوْعٍ رَدُّ دِيْنٍ بِاغْتِفَالِ

Ma’nolar tarjimasi:

E’tiqod qilmasdan (bo‘lsa-da) o‘z ixtiyori bilan kufr (so‘z)ni talaffuz qilish g‘aflat bilan dinni rad etishdir.

Nazmiy bayoni:

E’tiqodsiz ixtiyor-la kufrni aytish,

Demishlar: g‘aflat-la haq dindan qaytish.

Lug‘atlar izohi:

لَفْظُ – mubtado. Lafz lug‘atda “chiqarmoq”, “talaffuz qilmoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda ikki xil ta’rif berilgan:

1. Inson talaffuz qilgan narsa;

2. Talaffuz qilgan yo qilmaganidan qat’i nazar uning hukmidagi narsa.

الْكُفْرِ – muzofun ilayh.

مِنْ – “tabyiniya” (farqlash) ma’nosida kelgan jor harfi.

غَيْرِ– sifat.

اعْتِقَادٍ – jor majrur لَفْظُ ga mutaalliq.

بِ – “sababiya” ma’nosidagi jor harfi.

طَوْعٍ – jor majrur لَفْظُ ga mutaalliq. طَوْعٍ masdari lug‘atda ixtiyoriy ravishda bo‘yunsunish ma’nosini ifodalash uchun ishlatiladi.

رَدُّ – xabarlikka ko‘ra raf bo‘lib turibdi. Lug‘atda “qaytarish”, “inkor qilish” ma’nolarini anglatadi.

دِيْنٍ – muzofun ilayh. Din kalimasi lug‘atda “toat”, “mukofot” ma’nolarini anglatadi. Istilohda esa “aql egalarini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlaridagi narsani qabul qilishga undaydigan ilohiy qonun – din deb ataladi”.

Islom dini va Islom millati o‘rtasidagi farq quyidagichadir:

– Unga itoat etilish jihatidan din deb nomlanadi, ya’ni itoat etiladigan ilohiy hukmlar Islom dini deyiladi;

– Unga jamlanish jihatidan millat deb nomlanadi, ya’ni Islom dini hukmlariga itoat etuvchilar Islom millati deyiladi.

بِ – “musohaba” (birga bo‘lmoq) ma’nosidagi jor harfi.

اغْتِفَالِ – jor majrur رَدُّ ga mutaalliq. اِغْتَفَلَ fe’li g‘ofil holatda e’tiqod qilishga nisbatan ishlatiladi.

Matn sharhi:

Xalqimizda “O‘ynab gapirsang ham o‘ylab gapir” degan hikmatli so‘z bor. So‘fi Ollohyor bobomiz tilga o‘ta ehtiyot bo‘lish lozimligi haqida shunday nasihat qilgan:

Yomon til ikki olamda zarardir,

Gohi isyon, gohi xavfu xatardir.

* * *

Yomon til shumlig‘i ki, jonga urg‘ay,

Gohi jondin o‘tib iymong‘a urg‘ay.

Ya’ni yomon til dunyo-yu oxiratda kishiga zarar yetkazadi. Uning yomonligi gohida egasining boshiga yetsa, gohida dindan chiqishiga sabab bo‘ladi. E’tiqodga taalluqli so‘zlarni yaxshi bilmasdan gapirish mumkin emasligini har bir musulmon kishi yaxshi anglashi lozimdir. O‘shiy rahmatullohi alayh ixtiyoriy ravishda kufr so‘zini talaffuz qilish dindan qaytish ekanini aytgan. Ushbu bahsga aloqador masalalardan biri kufr kalimasini majburan aytgan kishining iymoni to‘g‘risidagi so‘zlardir. Majburdan kufr kalimasini aytgan kishilar haqida turli xil qarashlar bor. Qalbi iymonga to‘liq bo‘lgani holda, ro‘parasidagi aniq o‘limdan qutulish uchungina o‘zini iymondan qaytgan qilib ko‘rsatish kufr bo‘lmasligi oyati karima bilan sobit bo‘lgan:

“Kim Allohga iymon keltirganidan keyin (yana qaytib) kofir bo‘lsa (holiga voy!) Lekin kimning qalbi iymon bilan xotirjam holda (kufr kalimasini aytishga) majbur qilinsa, u mustasnodir. Ammo kimki ko‘ngilni kufrga ochsa, bas, u (kabi)larga Alloh (tomoni)dan g‘azab va ulkan azob bordir”^{^[3]}.

Ya’ni kimki iymon keltirganidan so‘ng kufr kalimasini tilga olsa, kimki kufrga rozi bo‘lib, unga ko‘ksini ochsa, undaylarga jahannamning qattiq azobi yetadi. Ammo qalbi iymonga limo-lim bo‘la turib kufr kalimasini aytishga majburlanganlarga bunday azob bo‘lmaydi. Mufassirlar ushbu oyati karimani Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu haqida nozil bo‘lgan, – deyishgan. Mushriklar u zotni tutib azoblashganida u zot qattiq zo‘rlanganidan ular xohlayotgan narsani majbur holatda aytib qo‘ygan. Shunda insonlar: “Ammor kofir bo‘ldi”, deyishgan. Ammor roziyallohu anhuning o‘zlari ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yonlariga yig‘lab kelganda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga: “Qalbingni qanday his qilyapsan, deganlar. U iymonga limo-limligini aytgan. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga: “Agar ular qaytarsalar, sen ham qaytargin”, – deganlar.

Shu o‘rinda ulug‘ sahobalardan biri bo‘lgan Ammor ibn Yosir roziyallohu anhuning tarjimayi holi bilan tanishib chiqish foydadan xoli bo‘lmaydi.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhuning tarjimayi holi

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu Arabiston yarimorolidagi Tihoma nomli joyda hijratdan 54 yoki 57 yil oldin tug‘ilgan. Nasablari Ammor ibn Yosir ibn Omir ibn Molik ibn Kinona ibn Qays bo‘lgan.

Bu zot Islomni eng avval qabul qilganlardan biri bo‘lib dastlab Islomga kirganlarning yettinchisi hisoblanadi.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu Nabiy sollallohu alayhi vasallamning eng yaqin sahobalaridan bo‘lgan. Uhud, Ahzob, Xaybar, Makka fathi va Hunayn g‘azotlarida ishtirok etgan.

Otasi Yosir Yamandan Makkaga ish bilan kelib shu yerda qolib ketadi. Abu Huzayfa ibn Mug‘iyra Maxzumiyning cho‘risi Sumayyaga uylanadi va undan Ammor roziyallohu anhu tug‘iladi.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu uzun bo‘yli, keng yelkali kishi bo‘lgan.

Onasi Sumayya binti Xoyyat Islomdagi eng avval shahid bo‘lgan ayol hisoblanadi.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu “Dorul Arqam”da Islomni qabul qilgan. Bu zot Islomga kirganidan so‘ng otasi Yosir, onasi Sumayya va ukasi Abdullohlar ham musulmon bo‘lganlar. Bu oila Islomni qabul qilganlari sababli Quraysh mushriklari tomonidan juda qattiq qiynoqlarga solingan. Qurayshlik zodagonlar bu oilani qiynash bilan boshqa yangi musulmon bo‘lganlarni ham qo‘rqitib qo‘yishmoqchi bo‘lishgan. Maxzumiylarning Yosir roziyallohu anhuning oilasiga qilgan qiynoqlari haqida turli rivoyatlar kelgan. Hatto Abu Jahl Islomdan qaytishdan bosh tortgani uchun Sumayyaga nayza sanchadi. Yosirni ham o‘ldiradilar. Shunga ko‘ra Ammor roziyallohu anhuning ota-onasi Islomdagi dastlabki shahidlardan bo‘lganlar. Ularning Ammor roziyallohu anhuga qilayotgan qiynoqlari shu darajaga yetganki, u qiynoqning zo‘ridan nima deyotganini idrok qila olmaydigan darajaga yetgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu oila haqida “Sabr qilinglar, Yosir oilasi, sizlarga jannat va’da qilingan”, – deganlar. Mazkur qiynoqlardan qolgan olovning izlari Ammor ibn Yosir roziyallohu anhuning yuzlarida umrining oxirigacha bilinib turgan. Bu zot haqida quyidagi oyat nozil bo‘lgan:

“Kim iymondan so‘ng Allohga kufr keltirsa, – qalbi iymon ila orom topa turib zo‘rlanganlar bundan mustasno – kim ko‘ksini kufrga ochsa, bas, ularga Allohdan g‘azab bor. Ularga ulkan azob bor”^{^[4]}.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu ikki marta hijrat qilgan. Qibla o‘zgartirilishdan oldin namozni Baytul maqdisga qarab o‘qigan sahobalardan biri bo‘lgan.

Badr, Uhud g‘azotlarida qo‘shinning oldingi safida turib jang qilgan. “Bay’atur rizvon”da ham qatnashgan. Yamoma g‘azotida quloqlari kesilib ketgan.

Keyinchalik Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bu zotni Kufaga voliy qilib tayinlagan.

Rasululloh sollalohu alayhi vasallamning Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu haqlarida aytgan ayrim so‘zlari:

– “Ammor boshidan oyog‘igacha iymon bilan to‘ldirilgan, iymon uning go‘shti va qonlariga aralashib ketgan”;

– “Jannat uch kishiga mushtoqdir: Aliga, Ammorga va Salmonga”;

– “Sumayyaning o‘g‘li ikki ish o‘rtasidan albatta to‘g‘rirog‘ini ixtiyor qiladi, shuning uchun uning izidan yuringlar”.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam vafot etganlaridan so‘ng doimo Ali ibn Abi Tolib roziyallohu anhuning yonlarida bo‘lgan.

Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu hijriy 37 yilda Siffin jangida Ali roziyallohu anhuning qo‘shini safida jangga kirgan va Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhuning qo‘mondonlaridan biri bo‘lgan Abu G‘oniya Juhaniy tomonidan shahid etilgan.

Siffin jangida to‘qson yoshdan oshgan Ammor ibn Yosir roziyallohu anhuning o‘ldirilishlari ko‘plab musulmonlarning haqiqatni anglab yetishlariga va Ali roziyallohu anhuning yonlariga qaytishlariga sabab bo‘lgan. Chunki jangda qatnashganlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu haqida “Ammorni o‘ldiradigan bog‘iy guruhning holiga voy, bu ularni jannatga chaqiradi, ular esa uni do‘zaxga chaqirishadi”, degan so‘zlarini bilar edilar. Ali roziyallohu anhu bu zotning jasadlarini ko‘tarib olib chiqadi va ko‘pchilik jamoat bilan janozasini o‘qib, kiyimlari bilan dafn qiladilar.

Alloh taolo bu zotni O‘z rahmatiga olib yotgan joylarini jannat bog‘laridan qilgan bo‘lsin.

Kufrga majburlanish haqida so‘z ketar ekan, majburlash darajalari va majburlangan kishining holatlari borasidagi bahslarni o‘rganib chiqish zarur bo‘ladi. “Fatovoi Qozixon” kitobida “Majburlangan kishiga ruxsat berilgan va man etilgan ishlar” mavzusida majburlangan kishilarning holatlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.

Majburlangan kishiga ruxsat berilgan va man etilgan ishlar

“Majburlangan kishiga ruxsat berilgan va man etilgan ishlar to‘rt qismdir:

1. Majbur qilingan amaldan bosh tortishdan ko‘ra uni bajarish to‘g‘riroq hisoblanadigan, bosh tortish sababli gunohkorga aylanadigan ishlar;

Masalan, o‘limtik yeyishga yo shu kabi biror harom narsani iste’mol qilishga majbur qilinib, agar buyurilgan narsani bajarmasa, o‘ldirilishi, yo qo‘li kesib olinishi, yoki yuz qamchi urilishi bildirilsa, majburlangan ishni qilib o‘zini talofatdan qutqarib qolishi to‘g‘riroq bo‘ladi. Agar majburlangan ushbu ishni bajarmasa halok bo‘lishi aniqligini bila turib, bosh tortsa gunohkor bo‘ladi. Ammo bilmasa gunohkor bo‘lmaydi.

2. Majbur qilingan amaldan bosh tortish to‘g‘riroq bo‘lgan, qilmaslik tufayli savobga ega bo‘ladigan, ammo qilish sababli gunohkor ham bo‘lmaydigan ishlar;

Masalan, Alloh taologa kufr keltirishga majbur qilinib, agar kufr keltirmasa o‘ldirilishi yo biror a’zosiga talofat yetkazilishi bildirilsa, til uchida aytib halokatdan qutulib qolishga ruxsat borligini bilsa ham, bu ishni o‘ziga ep ko‘rmasdan bosh tortsa, savobga ega bo‘ladi. Shuningdek, qutulib qolish uchun til uchida aytsa ham gunohkor bo‘lmaydi. Ammo o‘ldirish yo biror a’zosiga talofat yetkazish emas, kishanlab qo‘yish yo qamab qo‘yish bildirilganda agarchi qalbi iymonga limo-lim bo‘lib turgan bo‘lsa-da, til uchida ham kufr keltirish mumkin emas.

3. Majbur qilingan amaldan bosh tortish tufayli savobga ega bo‘ladigan, uni bajarish sababli gunohkor bo‘ladigan ishlar;

Masalan, musulmon kishini o‘ldirishga yo zino qilishga majbur qilinib, agar bajarmasa o‘ldirilishi bildirilsa, jonini bersa ham bu ishdan hazar qilishi tufayli savobga ega bo‘ladi, jonini qutqarish uchun shu ishni qilib qo‘ysa, gunohkor bo‘ladi.

4. Majburlangan ishni qilish va qilmaslik barobar bo‘lgan ishlar.

Masalan, boshqaning moliga talofat yetkazishga majburlansa, bunday holatda ikkala tarafi ham barobar bo‘lib qoladi.

Bayon qilinganlarning barchasida majburlanayotgan kishi bildirilayotgan narsaning qo‘rqitish va po‘pisa uchun aytilmayotganiga, amalga oshishi aniq ekaniga ishonsagina, majburlangan hukmida bo‘ladi, aks holda bu hukmda bo‘lmaydi”^{^[5]}.

^{^[1]} Niso surasi, 136-oyat.
^{^[2]} Mulla Ali Qori. Zov’ul maoliy. – Istanbul: “Dor Saodat”, 1962. – B. 103.
^{^[3]} Nahl surasi, 106-oyat.
^{^[4]} Nahl surasi, 106-oyat.
^{^[5]} Hasan ibn Mansur ibn Mahmud O‘zgandiy. Fatovoi Qozixon, to‘rtinchi jildi. Pokiston: “Maktabatu Haqqoniya”. – B. 419.

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati