Oisha Ramazon boshlanmasidanoq Qur’oni karimni xatm qilishga kirishgan edi. Birinchi o‘n kunlik tugamasidan Mus'hafni to‘liq o‘qib tugatdi. Qaynonasiga buni bildirgan edi, u juda sevinib dedi:
- Qizim, agar yo‘q demasangiz, onamga shuni savobini bag‘ishlasak, to‘g‘risi men u kishini eslolmayman. Uch yoshligimda rahmatlik bo‘lib ketganlar...
- Ha, albatta. Ularga ham, boshqa o‘tganlarga ham savobini bag‘ishlaymiz. Xatmi Qur’ondan keyin qilingan duolar ijobat deyishadi...
Juma kuni kechasi Oisha va’daga muvofiq xatm duosini qildi. Payg‘ambarimiz, ularning oilalari hamda u zotning ortidan yaxshilik va islom bilan ergashganlarni birinchi duo qildi. Qaynonasining onasini ham alohida duo qildi. Navbat o‘zining yaqinlariga keldi. Duo qilyaptiyu, ko‘zlari jiqqa yosh, so‘zlari zo‘rg‘a-zo‘rg‘a chiqar edi. Chunki, yaqin ikki yil ichida ancha yaqinlaridan judo bo‘lgan edi. Ba’zilarining mehriga qonib, ba’zilariga qonmagan edi:
“Roziytu billahi Robban. Va bil Islami diynan. Va bi Muhammadin sallollohu alayhi vasallam rosulan va nabiyyan!”
Allohim, ushbu xatmning savobini avvalo bobomga bag‘ishladim. Qabrlarini keng qilib, rahmatingga, nuringga to‘ldirib qo‘ygin. Ushbu savoblar qaydan keldi? deb so‘rasalar, sevimli nabirangiz sizga xatmi Qur’on savobini bag‘ishladi”, deb aytilishini nasib et...
Haqiqatda, bobosi uni qattiq yaxshi ko‘rar, diniy ilmlar o‘rganishiga sababchi bo‘lgan edi. O‘zi o‘qishini nazorat qilar, ilmga rag‘bat ko‘rsatar edi. Bir kuni alohida o‘zi uchun Mus'haf hadya qildi. O‘sha Mus'hafdan Oisha Qur’on yodladi, necha marotabalab xatm qildi. Allohdan so‘radi: “Ey, Xudo, din yo‘lida, ilm yo‘lida nimaiki yaxshi ish qilsam, savobi kamaytirilmagan holda, bobomga ham yetkazib turgin! Amin!”
“Allohim, yana xatmimning savobidan buvimga bag‘ishladim. Qabrlarini keng qilib, rahmatingga, nuringga to‘ldirib qo‘ygin. Ushbu savoblar qaydan keldi? deb so‘rasalar, sevimli nabirangiz sizga xatmi Qur’on savobini yubordi”, deb aytilishini nasib et...”
Mehribon va jonkuyar buvisi. Yoshligidan birga namoz o‘qishni o‘rgatib, pand-nasihatlarini kanda qilmasdi. Ayniqsa, onasi ishda bo‘lganligi bois, asosiy uy-ro‘zg‘or tutumlarini buvisi o‘rgatgan edi. Yoshlik qilibmi, ishni chala-chulpa qilib ko‘chaga qochar, naridan-beri ko‘zga ko‘rinadigan yerlarni tozalab, dugonalari yoniga ravona bo‘lar edi. Tarbiya hissini qattiq anglagan momo ko‘chada o‘ynayotgan joyidan ushlab uyga olib kirar, ishni toza va puxta qilishini talab qilar edi. Oisha gap qaytarar, ishdan bo‘yin tovlar edi. Yo‘q, baribir buvisining aytgani bo‘lar edi: “Bilib qo‘y, sen bir joyga borib kelin bo‘lsang, buvini tarbiyasini olgan qiz deyishadi. Yaxshi bo‘lsang, yaxshi gap, yomon bo‘lsang, malomati menga kelib tegadi. Kerak bo‘lsa, bir kun kechgacha kir yuvdiraman. Modomiki, toza va mukammal ish qilmas ekansan, ovqat pishirishga qunt qilmas ekansan, o‘rtoqlaringni oldida shunaqa uyaltirib olib kelaveraman. Naridan-beri ish ishmi?!” Shu koyishlar, shu ta’limlar endi asqotib, bir ro‘zg‘orni, bir oilani tebratib kelmoqda. Buvining o‘gitlari qulog‘ida turadi. “Allohim, shu xonadonda duo olsam, savobi buvimga borishini nasib et!”
Allohim, ushbu xatmning savobini padari buzrukvorimga bag‘ishladim. Qabrlarini keng qilib, rahmatingga, nuringga to‘ldirib qo‘ygin. “Ushbu savoblar qaydan keldi?” deb so‘rasalar, sevimli bolangizdan sizga xatmi Qur’on savobi keldi”, deb aytilishini nasib et...
Otasi yaqinda olamdan o‘tgan edi. Uning firoqi qalbidan ketmagan. Shu qadar mehribon, shu qadar g‘amxo‘r ediki, otasining yonida xuddi yosh boladek his qilardi o‘zini. Hech kimga ishonmas, o‘qishga, ko‘chaga mashinasida olib borar, ilm o‘rganishi uchun tinmay haydovchilik qilib pul topardi. Institutning sharnoma puli kechikmasligiga qattiq harakat qilar edi. Qur’on o‘qisa, birga tinglab o‘tirar, hatto vaqting ketmasin, sen Qur’on o‘qiyver deb, ertalabki nonushtani bomdoddan so‘ng o‘zi tayyorlab berar edi. O‘g‘illariga qaraganda, qiziga ko‘proq dardini aytardi. Shunga “sirdosh ota-bolalar” deyishardi. Kuyov tanlashda ham otasi so‘nggi nuqtani qo‘ydi: “Bersam, faqat shu bolaga beraman, tamom!” Haqiqatda, otasi kuyovini o‘g‘ilday ko‘rar, kelsa o‘tqizgani joy topolmay qolardi...
“Allohim, din yo‘lida nimaiki yaxshi ish qilsam, ushbu o‘zlari bosh-qosh bo‘lgan turmushimdan qanday yaxshiliklar sodir bo‘lsa, savobini kamaymagan holda otamga yuborgin...” Yig‘idan bo‘g‘ilib qolayozdi...
Duo qilyaptiyu, yaqinlari bilan o‘tgan yillari ko‘z o‘ngidan kino tasmaday o‘tib boraverdi. Ular uchun yana yangi xatm boshladi. “Ramazoniy tuhfa” tayyorlashga bel bog‘ladi.
Tahoviy “Tahzibul osor”da keltiradilar: “Bizga Muhammad ibn Bashshor aytib berdi, u Abdurrohman ibn Usmondan, u Avn ibn Xallos ibn Amrdan, u Abu Hurayradan rivoyat qiladi: “Albatta sizlarning amallaringiz o‘tgan qarindoshlaringizga ko‘rsatiladi. Agar yaxshi ishni ko‘rsalar, xursand bo‘ladilar. Mabodo yomonlikni ko‘rsalar, uni yoqtirmaydilar”.
Ibn Abu Dunyo “Manomat”da keltiradilar: “Abu Bakr, u Abu Hishomdan, u Yahyo ibn Yamondan, Abdulvahhob ibn Mujohiddan, u otasidan rivoyat qiladi: “Albatta, mo‘min dunyodan o‘tganidan so‘ng farzandining solih amali, yaxshiligidan ko‘zlari quvonib, sevinadi”.[1]
N.Saidakbarova tayyorladi
[1] Abdulfattoh ibn Saloh Qidish Yafi’iy, “At-tavassul bis solihin bayna mujiziyna val mani’in”, 175 b.
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Ko‘pchilikka ma’lum va mashhurki, fiqh ilmining bir necha xususiyatlari bor. Masalan, fiqh ilmining jazoning dunyoda va oxiratda bo‘lishi, shumul, ya’ni keng qamrovlilik, muruna, ya’ni moslashuvchanlik, sabot, ya’ni o‘zgarmas hukmlar, taysir, ya’ni ummatga yengillik qilish, xarajni, ya’ni mashaqqatni ketkazish kabi xususiyatlari bor.
Hanafiy fiqhining rivojlanish bosqichlari hamda unga nisbat beriladigan shubhalar haqida so‘zlashdan oldin ikki masalada qo‘shimcha qilishni lozim topdik.
Masalan, fiqh ilmining jazoning dunyoda va oxiratda bo‘lishi, shumul, ya’ni keng qamrovlilik, muruna, ya’ni moslashuvchanlik, sabot, ya’ni o‘zgarmas hukmlar, taysir, ya’ni ummatga yengillik qilish, xarajni, ya’ni mashaqqatni ketkazish kabi xususiyatlari bor. Ularni ko‘pchiligimiz bilamiz, ilgari bu mavzular haqida ko‘p eshitganmiz.
Shomillik, ya’ni qamrovning kengligi, deganimizning ma’nosi shuki, dunyoda hech bir qonun, hech qaysi nizom inson hayotini fiqhchalik to‘liq qamrab ololmaydi. Darhaqiqat, bandaning Alloh taolo bilan muomalasiga ham, o‘zi yashayotgan jamiyat bilan, jufti haloli bilan, oilasi bilan, qo‘ni-qo‘shnilari, yashayotgan davlati va hokazolar bilan muomalasiga ham aynan fiqh ilmi mezon qo‘yib berib, ushbu aloqalarni tartib-intizomga keltiradi. Ko‘rinib turibdiki, bunchalik keng qamrovli tarmoqni fiqhdan boshqa joydan topa olmaysiz.
Aslida to‘xtalib o‘tmoqchi bo‘lgan nuqta ushbu «shumul» xususiyati haqida emas, balki «muruna», ya’ni moslashuvchanlik va «sabot», ya’ni o‘zgarmas hukmlar borasida edi. E’tibor bergan bo‘lsak, fiqh qonuniyatlari qadimdan cho‘lu biyobon, sahrolarda ham, rivojlangan shaharlarda ham tatbiq etib kelinmoqda. O‘n asr oldin ham amalda qo‘llanilgan, hozirgi kunda ham qo‘llay olamiz. Mana shu xususiyat fiqhning «moslashuvchan»ligini sifatlab beradi, ya’ni fiqhdagi mana shunday ulkan moslashuvchanlik tufayli biz uni har qanday zamonda, har qanday makonda hayotga tatbiq qila olamiz.
Xo‘sh, fiqhdagi bu moslashuvchanlik, universallik qayerdan kelgan? Albatta, fiqhda turli-tuman ixtiloflar borligidan kelib chiqqan. Shunga ko‘ra, fiqh ilmi gohida «ixtilof ilmi» deb ham ataladi. Fiqhdagi ixtiloflarning bor bo‘lishi zaruriy narsadir. Bunda ixtilofning muayyan mazhab ichida bo‘lishi yoki mazhablararo bo‘lishining farqi yo‘q. Agar biz fiqhni birgina fikrdan iborat desak, ushbu yagona hukmni barchaga barobar tatbiq etmoqchi bo‘lsak, o‘zimizni katta qiyinchilikka duchor etgan bo‘lamiz.
Bugungi kunda tashaddud yo‘nalishi fiqhiy ixtiloflarga barham berishni, fiqhda yagona fikr bo‘lishi kerakligini yoqlayapti. Ularga qolsa, umuman, ixtilof degan narsa bo‘lmasligi kerak. Bu yo‘nalish tarafdorlari, masalan, hammada bir xil soqol, bir xil kiyim, barcha masalada bir xil hukm bo‘lishini xohlaydi.
Bizning bahsimiz asosan tashaddud, mo‘tadillik va tahallul yo‘nalishlari borasida bo‘ladi.
Yuqorida aytganimizdek, tashaddudchilar faqatgina bitta fikrni qabul qilishadi, ixtilof bo‘lishini inkor qilishadi.
Ahli sunna val jamoa sifatida bizning qoidamiz bunday: «Fikrimiz to‘g‘ri, lekin xato bo‘lish ehtimoli ham bor. Bizdan boshqalarning fikri noto‘g‘ri, lekin to‘g‘ri bo‘lish ehtimoli ham bor».
Qoidamiz shu. Hanafiy mazhabi vakili sifatida men ham: «Mening fikrim to‘g‘ri», deyman. Bu 99 foiz yoki 99,9 foiz to‘g‘ri degani bo‘ladi. Lekin «Mening fikrim haq!» demayman, «Mening fikrim to‘g‘ri», deyman. Shunda garchi 1 foiz yoki 0,1 foiz bo‘lsa ham, mendan boshqalarning fikri ham to‘g‘ri bo‘lish ehtimoli bor bo‘ladi. Mana shu ehtimol meni boshqalarning fikrini to‘g‘ri qabul qilishga, ular bilan hamjihatlikda yashashga undaydi. Shundagina men mazhablar o‘rtasidagi juz’iy ixtiloflarni to‘g‘ri qabul qila olaman. Shundagina mazhablar orasidagi ixtilof o‘sha maqtalgan ixtilof bo‘ladi.
Shunga ko‘ra, fiqhning universalligi aynan mazhablar o‘rtasidagi juz’iy ixtiloflarning borligidan kelib chiqqan. Buning samarasi shuki, agar hanafiy mazhabimizdagi bir masalaga amal qilish vaziyat sababli torlik qilib qolsa, masalan, shofe’iy mazhabidan foydalanib turishimiz mumkin. Misol uchun, haj oylarida yoki Ramazon oyida Masjidul Haromda namoz o‘qiyapsiz, deylik. Bu vaqtlarda u yerda juda katta izdihom bo‘ladi, olomon nihoyatda tirband bo‘ladi. Faraz qilaylikki, oldingizdagi safda yoki yoningizda ayol kishi namoz o‘qiyapti, siz esa namozga iqoma aytilayotgani uchun boshqa joyga o‘ta olmadingiz. Bu holatda bizning mazhab qoidasiga ko‘ra, namozingiz durust bo‘lmay qoladi. Lekin boshqa mazhab bo‘yicha durust bo‘laveradi. Demak, boshqa mazhabga ko‘ra namozingiz durust bo‘lishiga imkon bor ekan. Ko‘rinib turibdiki, ixtilof bizga torchilik paytida kengchilik berdi, biz undan foydalandik.
Xuddi shuningdek, har bir mazhab ichida ham bir qancha ichki ixtiloflar bor. Masalan, bir masala bo‘yicha mazhabboshilar tomonidan uch
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan