Ramazon oyi oylarning ichidagi eng ulug‘idir. Biz mo‘min-musulmonlar bu oyni boshqa oylardan ko‘ra ko‘proq yaxshi ko‘ramiz. Xo‘sh, nega shunday? Bunga quyidagi matnlarda javob berib o‘tamiz.
Ramazon Qur’on oyi!
Alloh taolo O‘zining so‘nggi Rasuli sollallohu alayhi vasallamga O‘zining oxirgi Kalomini shu oyda nozil qila boshlagan.
Alloh taolo Qur’on karimning Baqara surasining 185-oyatida “Ramazon oyidirki, bu oyda odamlar uchun hidoyat bo‘lib va hidoyat va furqon (haq bilan botilni ajratguvchi)ning ochiq oyatlari bo‘lib Qur’on nozil qilingan” degan.
Qur’on insoniyatga ikki dunyo saodat yo‘lini ko‘rsatib beruvchi Kitobdir. Biz baxt-saodatimiz garovi bo‘lgan bu Kitobning nozil etilgan mavsumini yaxshi ko‘rmasak, boshqa qaysi oyni, qaysi mavsumni yaxshi ko‘ramiz?!
Ramazon rahmat oyi!
Bu oyda Allohning rahmati boshqa oylardagidan ko‘ra ko‘proq yog‘iladi. Masjidlar, uylar, ko‘chalarni rahmat chulg‘ab oladi. Atrof boshqa oylardagidan ko‘ra o‘zgacha fayzli ko‘rinadi.
Ramazon savoblar ko‘paytirib beriladigan oy!
Bu oyda qilingan solih amallarning savobi boshqa oylardagidan ko‘ra ko‘paytirib beriladi. Rivoyatlarda kelishicha, bu oyda qilingan bir nafl amalga boshqa oylardagi farz amalning savobi, bu oyda qilingan bir farz amalga esa boshqa oylardagi yetmishta farz amalning savobi beriladi. Shuning uchun barcha musulmonlar bu oyda solih amal qilishga o‘zlarini uradilar. Ko‘plab savob olishning harakatida bo‘ladilar.
Ramazon mag‘firat oyi!
Alloh taolo bu oyda ko‘plab bandalarini mag‘firat qiladi. U Zotning mag‘firati kengdir.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim Ramazon ro‘zasini iymon bilan, savob umidida tutsa, uning oldingi (o‘tgan) gunohlari mag‘firat qilinadi” dedilar . Imom Buxoriy rivoyat qilganlar.
Ramazon do‘zaxdan qutulish oyi!
Alloh taolo bu oyda ko‘plab bandalarini do‘zaxdan ozod qilishi xabarlarda aytiladi. Shuning uchun bu oyda do‘zaxdan qutulishga sabab bo‘ladigan amallarni ko‘proq qilishimiz kerak.
Ramazon mehr-muruvvat, saxovat oyi!
Bu oyda barchamiz yon-atrofimizdagi insonlarga, yetimlar, bevalar, kambag‘allar, qarindoshlar, qo‘shnilarga tilimiz bilan ham, qo‘limiz bilan ham yaxshilik qilishga urinamiz. Ehson-sadaqlarimiz ko‘payadi. Zakot beramiz. Dindoshlarimizning ko‘nglini ko‘tarishga, Ramazonni xushkayfiyatda o‘tkazishlari uchun sharoit qilib berishga harakat qilamiz.
Ramazon solih amallar ko‘payadigan oy!
Bu oyda Qur’oni Karimni ko‘p tilovat qilamiz, Alloh taoloni zikr qilamiz, nafl ibodatlarni ko‘paytiramiz, tarovehlarda ishtirok etamiz, xatmi Qur’onga quloq tutamiz, olimlar, fozillarni ziyorat qilib, duosini olamiz, miskinlarga sadaqa beramiz, iftorliklar tashkil etamiz va hokazo. Savoblar ko‘paytirib beriladigan oyda solih amallar ham ko‘payadi.
Ramazon taqvo oyidir!
Alloh taolo bizga ro‘zani farz qilishining hikmatlaridan biri – bizda taqvoni shakllantirishdir. Ro‘za aynan taqvoni o‘rgatadigan, sabrni shakllantiradigan, qalbda mehrni uyg‘otadigan ibodatdir. Shuning uchun ham bu oyda ko‘p dindoshlarimiz o‘zlarini solih amallarga uradilar, boshqa oylardagidan ko‘ra taqvoliroq bo‘ladilar. Bularning barchasi Allohning fazli va ro‘zaning samarasidir.
Ramazon farishtalar nozil bo‘ladigan oydir!
Bu oyda rahmat farishtalari Allohning izni bilan Yerga tushadilar. Masjidlarga, Qur’on tilovat bo‘layotgan, zikr majlislari o‘tayotgan joylarga keladilar. Musulmonlar bilan bir safda turib ibodat qiladilar. Masjidlarda xatmi Qur’on paytida ko‘zlarga yosh kelishi o‘sha farishtalarning o‘sha musulmonning qalbini silashi sababidandir.
Ramazon qadr kechasi o‘rin olgan oydir!
Bu oyda bir kecha borki, u ming oydan yaxshiroq kechadir. Bu – qadr kechasidir. Bu kechada qilingan bir ibodatga boshqa ming oyda qilingan ibodatga beriladigan savobdan ham ko‘proq savob beriladi. Qur’oni Karim shu kechada nozil bo‘la boshlagan. Ulamolarimiz bu kechani Ramazonning oxirgi o‘n kunligining toq kunlaridan izlash kerakligini aytishgan.
Ramazon shaytonlar kishanlanadigan oydir!
Bu oyda shaytonlar kishanlanadi. Insonning solih amal qilishi oson bo‘ladi. Biz mo‘min-musulmonlar Ramazonda taqvo malakasini kuchaytirib, keyin butun yil davomida shu malakani ziyoda qilib borishga, amallarga g‘ayratli bo‘lishga intilishimiz lozim. Dushmanimizning kishanlab qo‘yilishi biz uchun katta imkoniyatdir. Tavba qilishga, ibodatni ko‘paytirishga, Allohga yaqin banda bo‘lib olishga imkoniyatdir.
Ramazon tavba oyidir!
Bu oyda gunohlarimizga ko‘proq tavba qilishimiz lozim. Zero, Alloh taolo mag‘firati kengdir. Ro‘zani ixlos bilan tutib, o‘tgan gunohlarimiz kechirilishiga erishishimiz bilan birga, o‘zimiz ham ko‘proq tavba va istig‘forda bardavom bo‘lishimiz darkor. “Astag‘firulloh al-Aziym” deb aytishni o‘zimiz uchun har kunlik vazifa qilib olishimiz kerak. Ayniqsa, saharlikka turgan paytlarimizda istig‘forga berilishimiz lozim. Chunki, Alloh taolo Qur’oni Karimda sahar paytida istig‘for aytuvchilarni maqtagan.
Ramazon go‘zal xulqlar bilan bezanish oyidir!
Hadislardan birida ro‘za tutgan odam yolg‘on gapirishdan va gunoh ish qilishdan timyilmasa, tutgan ro‘zasidan unga faqat ochlik va chanqoqlik qolishi aytilgan. Shuning uchun qornimizni taom va ichimlikdan, farjimizni shahvatdan tiyish bilan bir qatorda butun tana a’zolarimizni gunoh, harom ishlardan saqlab borimshimiz shart. Boshqacha aytganda, hamma a’zolarimiz ham ro‘za tutishi kerak. Shunda ro‘zadan ko‘zlangan ulkan foyda va samaralarga, behisob savoblarga erishamiz.
Ramazon duolar ijobat bo‘ladigan oy!
Bu oyda ko‘proq duo qilishimiz kerak. Ayniqsa, Qur’oni Karimni xatm qilganimizdan so‘ng duoga haris bo‘lishimiz kerak. Saharlikka turgan chog‘imizda, iftorlik asnosida ko‘proq duo qilishga intilishimiz ayni muddaodir.
Yuqoridagi va boshqa ko‘plab ishlar sababidan biz Ramazon oyini yaxshi ko‘ramiz, sog‘inamiz, kutamiz, bu oydan chiqsak, mahzun bo‘lamiz.
Alloh taolo barchamizga kirib kelayotgan Ramazon oyini muborak qilib, bu oyda ko‘p ibodat qilishimizni, gunohlari kechirilgan, duolari ijobat etilgan, martabasi ko‘tarilgan, Allohga qurbat hosil qilgan bandalardan bo‘lib chiqishimizni nasib etsin, omin!
O‘MI Matbuot xizmati
Abul Barakot Nasafiyning ilmiy meroslari va xususan “Tafsirun Nasafiy” asari
Imom Buxoriy nomidagi
Toshkent Islom instituti talabasi
Hamidullayev No‘monxon
Annotatsiya: Mazkur maqolada mo‘g‘ullar istilosi davrida yashagan, hanafiy fiqh va moturidiy aqida yo‘nalishining yetuk vakillaridan biri bo‘lgan alloma Abul Barakot an-Nasafiyning ilmiy merosi o‘rganiladi. Uning kalom, fiqh va tafsir sohalariga oid muhim asarlari, xususan “Madorik at-Tanzil va Haqoiq at-Ta’vil” nomli tafsiri alohida tahlil qilinadi. Ushbu tafsir asari hanafiylik va ahli sunna ta’limotiga asoslangan bo‘lib, unda Zamaxshariyning “Kashshof” va Bayzoviy tafsirlaridan tanlab olingan jihatlar, ammo mo‘taziliy yondashuvlardan holi uslub qo‘llanilgan.
Muallif Qur’on oyatlarini fiqhiy, tilshunoslik va kalomiy jihatdan izohlab, tafsirni mo‘tadil, ixcham, isroiliylardan pok va ilmiy yondashuvga asoslangan holda yozgan. Shuningdek, maqolada Abul Barakot Nasafiyning boshqa mashhur asarlari va ulamolar tomonidan berilgan ta’riflar ham bayon etilgan. Bu maqola tafsir ilmi rivojiga qo‘shilgan boy ilmiy merosni ochib berish barobarida, hanafiy tafsir maktabining o‘ziga xos jihatlarini ham yoritadi.
Kalit so‘zlar: Abul Barakot an-Nasafiy, Madorik at-Tanzil, Tafsir an-Nasafiy, hanafiy mazhabi, moturidiy aqida, tafsir ilmi, Kashshof, Bayzoviy, ahli sunna val jamoa, fiqh, kalom, Qur’on tafsiri, mo‘g‘ullar davri, isroiliyat, qiroatlar, tafsir uslubi.
Nasafdan yetishib chiqqan ulug‘ olimlardan biri Abul Barakot Nasafiy o‘zining tafsir, fiqh, aqida sohalariga oid asarlari bilan mashhur bo‘lgan. U tug‘ilib, yashagan payt mo‘gullar hukmronligi davri bo‘lganligi uchun Movarounnahrda ilmiy, madaniy va iqtisodiy holat tanazzulga tushib qolgan edi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Abul Barakot Nasafiy kabi fidoiy olimlar ilmni jonlantirishga va qayta tiklashga harakat qilganlar[1]. Abul Barakot Nasafiyning turli sohalardagi asarlari;
“Al-Musaffo fi sharh al-manzuma an-Nasafiya” (“an-Nasafiy nazmining musaffo sharhi ”) – ilmi kalomga oid;
“Al-Mustasfo fi sharh al-fiqh an-nofi” (“Tanlangan foydali fiqh sharhi”) – islom huquqshunosligiga oid;
“Umdat al-aqoid” (“Aqidalar asosi”) – kalom ilmiga oid.
Abul Barakot Nasafiyning tafsir ilmi bo‘yicha ahli ilm orasida “Tafsir an-Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan va hanafiy mazhabiga muvofiq bitilgan “Madorik at-tanzil va haqoiq at-ta’vil” (Qur’on ma’nolari va ta’vil haqiqatlari) kitobi boshqa asarlar orasida eng qimmatlilaridan biri desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki boshqa tafsir kitoblari orasida katta shuhrat qozongan “Tafsir an-Nasafiy” kitobi dunyo bo‘yicha eng keng tarqalgan hanafiy mazhabiga binoan yozilgan, undagi oyatlar aynan moturidiya ta’limotiga binoan bayon etilib, o‘sha davrning ilm markazlari Buxoro va Samarqandning olimlari fikrlari bilan boyitilgandir. Bu asarni yozishda Nasafiy Zamaxshariyning “al-Kashshof an haqoiqi-t tanzil”, Bayzoviyning “Anvorut-tanzil va asrorut-ta’vil” va boshqa tafsirlardan foydalangan[2].
Alloma Laknaviy Abul Barakot Nasafiy 1310 yilda Bag‘dodga kelgani, mudarrislik qilgani va shu yerda vafot qilganlini aytib o‘tgan[3]. 1310 yili rabi al-avval oyining juma kuni kechasi Bag‘dodda vafot etgan hamda Isfahon yaqinidagi Izaj shahrida (Xuziston va Isfahon oralig‘ida) dafn qilingan.
Quyida ushbu buyuk imom haqida ba’zi ulamolarning fikrlari keltiramiz: Imom Laknaviy uni shunday ta’riflagan: “Komil imom, zamonasining ziyrak olimlaridan, fiqhda asosiy manbalarga amal qilgan, hadis va uning ma’nolarida yetuk olim”[4].
Imom Ibn Hajar uni “dunyoning allomasi”[5] deb atagan.
Ibn Kamol Pasha uning yuksak ilmiy maqomi haqida shunday degan: “U mutaqaddim faqihlar va muhaqqiqlar qatorida yuqori mavqega ega bo‘lib, zaif va mavzu' hadislarni o‘z asarlarida keltirmagan, balki mustahkam dalillarga tayangan”.
Shuningdek, u shunday degan: “Ijtihod eshigi u kishi bilan yopilgan, undan keyin hech bir mazhabda yangi mujtahid kelmagan”[6].
Abul Barakot Nasafiyning bir qator asarlari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Nasafiy tafsiri ta’rifi va muallifining undagi uslubi.
Bu tafsirni Imom Nasafiy rohimahulloh “Tafsirul Bayzoviy” va Zamaxshariyning “Kashshof” tafsirlaidan muxtasar qilib olgan. Lekin u Kashshofdagi mo‘tazila e’tiqodidagi fikrlarni tashlab, Ahli sunna val Jamoa mazhabiga ko‘ra ta’lif qilgan. Bu tafsir uzun tafsirlar bilan qisqa tafsirlar orasidagi o‘rtacha tafsirdir. Bu tafsirda Imom Nasafiy rohimahulloh qiroat va tarkib qoidalari o‘rtasidagi vajhlarni jamlagan. Bunga Kashshofda kelgan balog‘at qoidalari va yashirin nozik ma’nolarni kashf etishdan iborat bo‘lgan bir qancha narsalarni ham kiritgan.
Shu bilan birga, Zamaxshariy o‘z tafsirida qo‘llagan savol va javoblarni ham keltirgan. Lekin imom Nasafiy rahmatullohi alayh o‘zining bu tafsirida oyatlarni asos qilib olgan. Shuning uchun “Kashshof”ning sohibi suralarning fazilati haqida mavzu' hadislarni keltirganidek u kishi mavzu' hadislarni keltirmagan.
Imom Nasafiy rohimahulloh grammatik qoidalarga chuqur kirmay, balki yengil to‘xtalib o‘tgan. Mutavotir yetti qiroatni lozim tutib, har bir qiroatni o‘z qorisiga nisbatini bergan. Hukm oyatlarning tafsirida fiqhiy mazhablarga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Har bir mazhab keltirgan fikrlarni qisqacha bayon qilib, asosan, ko‘pincha o‘zining hanafiy mazhabini qo‘llab-quvvatlagan. Mazhabiga muxolif kelganlarga raddiyalar bergan. Bu tafsirda Isroiliyot rivoyatlarining zikri kamdan-kam uchraydi. Shunda ham bunday rivoyatlarni keltirib turib, so‘ngra rad qiladi.
Darhaqiqat, imom Nasafiy rohimahulloh o‘z tafsirining avvalida qisqa bir iborani keltirib, unda o‘zining bu tafsirini yozishdagi yo‘nalishi va uslubini bayon qilib, jumladan, shunday deydi: “Tafsir ilmida qiroat va tarkib vajhlarini jamlagan, «Badi' va ishorat” ilmining nozik jihatlarini o‘z ichiga olgan, Ahli sunnat val jamoatning so‘zlari bilan bezalgan, bid’at va zalolat ahlining botil fikrlaridan xoli bo‘lgan, malol keladigan darajada juda uzun bo‘lmagan va xalal beradigan darajada juda qisqa bo‘lmagan, o‘rtacha bir kitobni yozdim».
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YHATI