BORLIQNING TADBIRINI QILIB TURUVCHI ZOT 3- هُوَ الْحَيُّ الْمُدَبِّرُ كُلَّ أَمْرٍ هُوَ الْحَقُّ الْمُقَدِّرُ ذُو الْجَلاَلِ Ma’nolar tarjimasi: U Haydir, barcha ishning tadbirini qiluvchidir, U Haqdir, taqdir tayin qiluvchi Zul Jaloldir. Nazmiy bayoni: U Haydir tayinlovchi neki bo‘lsa hol, U Haqdir taqdirlovchi oliy Zul jalol. Lug‘atlar izohi: هُوَ – g‘oib mufradga xos bo‘lgan munfasil zamir. Ushbu zamirdan oldingi baytdagi الْخَلْق اِلَهُ ko‘zda tutilgan. الْحَيُّ – bu kalima bilan zotiy sifatlarga ishora qilingan. Alloh taoloning Hay (doimiy tirik) Zot ekani o‘z-o‘zidandir. Boshqa barcha narsalarning tirik bo‘lishi esa U zotning irodasiga bog‘liq bo‘lgan ma’lum miqdordagi tiriklikdir. الْمُدَبِّرُ – bu kalima bilan Alloh taoloning fe’liy sifatlariga ishora qilingan. “Mudabbir” lug‘atda “tadbir qiluvchi” ma’nosini anglatadi. Istilohiy ma’nosi haqida uch xil so‘z aytilgan: 1. Natijalarni belgilovchi; 2. Ishlarini benuqson bajaruvchi; 3. Ishlarining natijalarini o‘ylash va fikr yuritishsiz biluvchi. اَمْرٍ كُلَّ – كُلَّ kalimasi nakra ismga izofa bo‘lib kelgani uchun “istig‘roqul jins” (jinsning barchasini to‘la qamrab olish) ma’nosini bildiradi. Shunga ko‘ra borliqdagi barcha ishlarning tadbirini Alloh taolo qiladi, ma’nosi kelib chiqadi. الْحَقُّ – bu kalima bilan “Asmai husna”ga ishora qilingan. Alloh taoloning Haq zot ekani boshqaning Uni haq qilishiga bog‘liq emas balki o‘z-o‘zidan haqdir. Boshqa barcha narsalarning haqligi esa U zotning haq qilishiga bog‘liq bo‘ladi. الْمُقَدِّرُ – bu kalima bilan qazo va qadarga ishora qilingan. الْجَلاَلِ ذُو – Alloh taoloning ismlaridan biri. Matn sharhi: Alloh taoloning doimiy tirik zot ekani, barcha ishlarning tadbiri yolg‘iz Uning qo‘lida ekani, Uning ilmi butun borliqni qamrab olganligi, U butun borliqni muhofaza qilishdan aslo charchamasligi, Uning O‘zi barcha narsalardan oliy va buyuk ekani Oyatul kursiy nomi bilan mashhur bo‘lgan ushbu oyatda bayon qilingan: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا يَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾ “Alloh – Undan o‘zga iloh yo‘qdir. (U) hamisha Barhayot va abadiy Turuvchidir. Uni na mudroq tutar va na uyqu. Osmonlar va Yerdagi (barcha) narsalar Unikidir. (Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?! (U) ulardan (odamlardan) oldingi va keyingi narsalarni bilur. (Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o‘zlashtirurlar. Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o‘z ichiga sig‘dira olur. U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. U Oliy va Buyukdir” . Ushbu oyati karima “Sofvatut tafosir” (Tafsirlarning mag‘zi) kitobida quyidagicha tafsir qilingan: “Alloh – Undan o‘zga iloh yo‘qdir. (U) hamisha Barhayot va abadiy Turuvchidir”. Ya’ni Alloh taoloning O‘zi buyuk va yakkayu yagona, barcha narsalardan behojat, qolgan barcha narsalar Unga muhtoj bo‘lgan Somad zotdir. Uning O‘zigina hech qachon o‘lmaydigan doimiy bor bo‘ladigan barkamol hayot sohibidir. Uning O‘zigina butun xaloyiqqa g‘amxo‘rlik ko‘rsatib, ularni hifzu himoyasiga olib, chora-tadbirlarini qilib turibdi. “Uni na mudroq tutar va na uyqu”. Ya’ni U mudramaydi ham, uxlamaydi ham. Sahih hadisda: “Alloh taolo uxlamaydi, hatto Uni bir lahza ham mudroq olmaydi, U xaloyiqning ulushlarini pasaytirib ko‘tarib turadi...”, – deyilgan. “Osmonlar va Yerdagi (barcha) narsalar Unikidir”. Ya’ni Osmonlaru yerdagi hamma narsa Uning mulki va quli bo‘lib, barchalari Uning hukmi va saltanati ostidadir. “(Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?!”. Ya’ni U izn bermasa, hech kim birovning yonini olishga jur’at qila olmaydi. Ulug‘ mufassir Ibn Kasir rahmatullohi alayh: “Bu biror kimsa Uning iznisiz birovning yonini olishga jur’at etmaydigan darajadagi Uning ulug‘ligi va buyukligining bayonidir”, – degan. “(U) ulardan (odamlardan) oldingi va keyingi narsalarni bilur”. U zot har doim hoziru nozir bo‘lib, ularga ko‘rinib turgan narsani, ya’ni ushbu dunyoni ham, hali oldinda yuz berajak narsani, ya’ni oxiratni ham biladi. Uning ilmi butun koinot va olamlarni qamrab olgan. “(Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o‘zlashtirurlar”. Ya’ni xaloyiqlar Uning ilmidan biror narsani bilmaydilar. Biladigan narsalari faqatgina U zotning O‘zi payg‘ambarlari orqali bildirgan narsalardir. “Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o‘z ichiga sig‘dira olur”. Ya’ni Uning kursisi ulkanligi va kengligi bilan osmonlaru yerni qamrab olgan. Yetti osmon va yerlar kursiga nisbatan sahroga tashlangan xalqa kabidir. Ibn Abbos roziyallohu anhu: “Kursidan murod, U zotning ilmidir. Bunga Alloh taoloning ushbu so‘zi dalolat qiladi: ﴿ رَبَّنَا وَسِعۡتَ كُلَّ شَيۡءٖ رَّحۡمَةٗ وَعِلۡمٗا ﴾ “Parvardigoro, O‘zing rahmat va ilm jihatdan barcha narsani egallagandirsan” . Ya’ni ushbu oyatda ilmi hamma narsani qamrab olganini xabar bergan”, degan. Hasan Basriy rahmatullohi alayh esa: “Kursiy – Arshdir”, – degan. Ibn Kasir rahmatullohi alayh: “Kursiy Arshdan boshqadir. Asarlar va xabarlar dalolat qilganidek, Arsh undan kattaroqdir”, – degan. “U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. U Oliy va Buyukdir”: Osmonlaru yerni va ulardagi narsalarni muhofaza qilish Unga sira malol kelmaydi yoki Uni ojiz qoldirib qo‘ymaydi. U barcha mavjudotlardan oliy bo‘lgan ulug‘ va buyuk Zotdir” . Alloh taoloning “Mudabbir” zot ekani, borliqdagi barcha ishlarning tadbiri yolg‘iz U zotning qo‘lida ekani to‘g‘risida “Sajda” surasida shunday xabar berilgan: ﴿يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ إِلَى ٱلۡأَرۡضِ ﴾ “(U) osmondan yergacha bo‘lgan barcha ishni tadbirini ko‘rar (boshqarar)” . Ya’ni Alloh taolo osmonlaru yerlardagi barcha maxluqotlarning tadbirini qilib turadi va birortasini unutib qoldirmaydi. Ibn Abbos roziyallohu anhu ushbu oyat haqida: “Samodan yergacha qazo va qadarni hamda tadbirini qilib belgilagan narsani nozil qiladi”, – degan. Alloh taoloning taqdirlarni tayin qiluvchi Zot ekanligi, borliqdagi barcha narsalarni aniq o‘lchov bilan yaratib qo‘ygani haqida “Qamar” surasida shunday xabar berilgan: ﴿إِنَّا كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَٰهُ بِقَدَرٖ٤٩﴾ “Albatta, Biz har bir narsani o‘lchov bilan yaratdik” . Ya’ni biz har bir nasani azaldan “Lavhul mahfuz”ga bitib qo‘yilganidek, o‘lchov bilan yaratdik. Ha, Alloh taolo barcha ishlarning tadbirlarini qilib turuvchi doimiy tirik bo‘lgan buyuk zotdir. QAZOYU QADARGA IYMON KЕLTIRISH BAYONI 4 - مُرِيدُ الْخَيْرِ وَالشَّرِّ الْقَبِيحِ وَلَكِنْ لَيْسَ يَرْضَى بِالْمُحَالِ Ma’nolar tarjimasi: Yaxshini ham, qabih yomonni ham iroda qilguvchidir, lekin kufr va ma’siyatlarga rozi emas. Nazmiy bayoni: Yaxshiyu yomonga irodasi bor, Lek yomon ishlarga rozimas zinhor. Lug‘atlar izohi: مُرِيدُ – mubtado. Ahli sunna val-jamoaning nazdida Alloh taoloning “iroda” va “mashiat” sifatlari bir xil ma’noni ifodalaydi. “Iroda” sifati deganda barcha bo‘lishi joiz narsalarni ular uchun mumkin bo‘lgan ko‘plab narsalardan biriga xoslaydigan Alloh taoloning azaliy sifati tushuniladi. الْخَيْرِ – bu kalima aslida اَخْيَرُ ismi tafzilning hamzasi hazf qilingan shaklidir. Ammo bu o‘rinda ismi tafzil ma’nosi iroda qilinmagan. Balki “shariat targ‘ib qilgan amal” ma’nosida ishlatilgan. الشَّرِّ – Bu kalima ham aslida أَشَرُّ ning hamzasi hazf qilingan shaklidir. Ammo bu o‘rinda ismi tafzil ma’nosi emas, balki “shariat rad qilgan narsa” ma’nosi iroda qilingan. الْقَبِيحِ – qabih lug‘atda “noma’qul”, “yaramas” kabi ma’nolarni anglatadi. Nozim الشَّرِّ ni ushbu ma’nolar bilan sifatlab keltirgan. لَكِنْ – “istidrok”ni (to‘g‘rilab qo‘yishni) ifodalaydigan ibtido harfi. لَيْسَ – bu kalima كَانَ ning sheriklaridan bo‘lgan jomid noqis moziy fe’li bo‘lib, uning ismi mahzuf zamirdir. يَرْضَى – rozilik lug‘atda “g‘azabning ziddi” ma’nosida keladi. Istilohda “ma’lum narsani qabul qilish va uni taqdirlash” ma’nosini anglatadi. Shunga ko‘ra “Alloh mo‘minlardan rozi bo‘ldi” ma’nosidagi oyatdan “Alloh mo‘minlarning amallarini qabul qildi va amallariga ko‘ra ularni taqdirladi”, ma’nosi tushuniladi. “Mo‘minlar Allohdan rozi bo‘ldilar” so‘zidan esa “mo‘minlar Allohning bergan savoblarini qabul qildilar va undan shodlandilar” ma’nosi tushuniladi. بِ – ta’kidlash ma’nosida kelgan zoida jor harfi. الْمُحَالِ – “muhol” kalimasi lug‘atda “behuda” ma’nosini anglatadi. Bu o‘rinda “kufr va ma’siyatlar” ko‘zda tutilgan. Matn sharhi: Yaxshi ish ham, yomon ish ham Alloh taoloning irodasi bilan vujudga keladi. U zot iroda qilmagan biror narsa vujudga kelmaydi. Yaxshi-yu yomon barchasi Alloh taoloning irodasi bilan vujudga kelgan bo‘lsa-da, yomon ishlar rozi bo‘linmagan, bandalarning xohishiga muvofiq yaratilgan ishlar hisoblanadi. So‘fi Ollohyor bobomiz mazkur ma’nolarni quyidagicha tushuntirgan: Xudo rozi emas isyonimizg‘a, Rizosidur aning ehsonimizg‘a. * * * Kishi rozi desa isyon qilurg‘a, Aimma hukmidur kofir bo‘lurg‘a . “Iroda” sifati Alloh taoloning zotiy sifatlaridan biri bo‘lib, “mashiat”, ya’ni “xohish” sifati bu sifatning ma’nodoshi hisoblanadi. Alloh xohlamagan biror narsa vujudga kelmaydi, shunga ko‘ra borliqdagi barcha narsalar Alloh taoloning xohishi hisoblanadi. Imom Shofi’iy rahmatullohi alayh Alloh taoloning xohish sifati haqida ajoyib she’r yozgan: مَا شِئْتَ كَانَ وَإِنْ لَمْ أَشَأْ وَمَا شِئْتُ إِنْ لَمْ تَشَأْ لَمْ يَكُنْ خَلَقْتَ الْعِبَادَ عَلَى مَا عَلِمْتَ فَفِى الْعِلْمِ يَجْرِي الْفَتَى وَالْمُسِنْ عَلَى ذَا مَنَنْتَ وَهَذَا خَذَلْتَ وَهَذَا أَعَنْتَ وَذَا لَمْ تُعِنْ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَمِنْهُمْ سَعِيدْ وَمِنْهُمْ قَبِيحٌ وَمِنْهُمْ حَسَنْ Xohlaganing bo‘lar, albat, menda xohish bo‘lmasa ham. Xohlaganim aslo bo‘lmas, gar xohishing unda kam. Bandalarni yaratgansan O‘zing belgilagandek, Bilganingdek joriy bo‘lar yigitligu qarilik. Falonchini mamnun qilding, buni esa etding g‘arib, Birovlarga madad berib, birovlarni qilding mag‘lub. Shunga ko‘ra tolesizlar ham tolesi kamollar bor, Ko‘rinishi beo‘xshovlar hamda sohib jamollar bor . Demak yaxshi narsa ham, yomon narsa ham Alloh taoloning irodasi bilan paydo bo‘ladi, degani Allohning irodasisiz hech narsa paydo bo‘lmaydi deganidir. Kufr va ma’siyatlar ham Alloh taoloning irodasi bilan yuzaga kelgan bo‘lsa, Alloh taolo O‘zi iroda qilgan narsaga O‘zi rozi bo‘lmagan bo‘ladimi degan savolga Ahli sunna val-jamoa ulamolari: “Ha, rozi bo‘lmaydi, chunki iroda boshqa narsa, rozilik boshqa narsa”, – deb javob berganlar. Aslida bu masala mo‘taziliy firqasining noto‘g‘ri e’tiqodidan ogohlantirish sifatida keltiriladigan masala hisoblanadi. Chunki mo‘taziliy firqasi “Alloh taolo faqat yaxshi ishlarni yaratadi, yomon ishlarni esa bandaning o‘zi yaratadi”, – degan e’tiqodda bo‘lishgan. Ular bu qarashlarini “Hakim zot tomonidan yomon ish sodir bo‘lmaydi”, – deya izohlashgan. Iroda sifati haqida Ahli sunna val-jamoaning e’tiqodi qanday ekanini batafsil o‘rganib chiqish ko‘plab tushunmovchiliklarga barham beradi. “Iroda” sifati haqida e’tiqodimiz Alloh taoloning sifatlaridan biri “iroda” sifatidir. “Iroda” lug‘atda “xohlash”, “qasd qilish” ma’nolarini anglatadi. Istilohda esa “barcha bo‘lishi joiz narsalarni ular uchun mumkin bo‘lgan ko‘plab narsalardan biriga xoslaydigan Alloh taoloning azaliy sifati – iroda sifati deyiladi”. Ya’ni iroda sifati bo‘lishi nojoiz narsalarga taalluqli bo‘lmaydi. Iroda sifatining borligiga Qur’oni karim va hadisi shariflarda ko‘plab dalillar kelgan: ﴿ إِنَّ ٱللَّهَ يَحۡكُمُ مَا يُرِيدُ١﴾ “Albatta, Alloh nimani iroda etsa, shuni hukm qiladir” . Boshqa bir oyatda shunday xabar bergan: ﴿ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ ﴾ “Alloh sizlarga yengillikni xohlaydi va sizlarga qiyinlikni xohlamas” . Imom Abu Dovud rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday deganlar: مَا شَاءَ اللَّهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ. “Alloh xohlagan narsa bo‘lgan, xohlamagani bo‘lmagan”. Bulardan boshqa yana ko‘plab oyat va hadislarda Alloh taoloning iroda qiluvchi Zot ekani bayon qilingan. Bu esa U zotda iroda sifati sobit ekaniga dalolat qiladi. Shunga ko‘ra Ahli sunna val-jamoa mazhabida Alloh taoloning iroda sifati haqida shunday e’tiqod qilinadi: “Dunyo va oxiratdagi barcha iymon-kufr, to’at-ma’siyat, foyda-zarar, oz-ko‘p, katta-kichik – hamma-hammasi Alloh taoloning irodasiga ko‘ra hikmatiga muvofiq qazo va qadari bilan yuzaga kelgan. Alloh xohlagan narsa bo‘lgan, xohlamagani bo‘lmagan. Alloh iroda qilgan narsani rad etuvchi yo‘qdir”. “Iroda” sifatiga taalluqli savollarga Ahli sunna val-jamoa ulamolari quyidagicha javob berganlar. “Iroda” sifati haqidagi savol javoblar Savol: “Barcha mavjudotlar Alloh taoloning irodasi bilan vujudga kelishiga iymon keltirgan banda sababiyat qonunlari haqida qanday e’tiqodda bo‘ladi?”. Javob: “Sababiyat qonunlari haqida quyidagicha e’tiqod qilinadi: mavjudotlarning vujudga kelishidagi sabablar ikkitadir: 1. Asliy sabab; 2. Tayin qilib o‘rnatilgan sabab. Asliy sabab deganda Alloh taoloning irodasi tushuniladi. Ya’ni barcha narsalar aslida Alloh taoloning irodasi tufayli vujudga keladi. Tayin qilib o‘rnatilgan sabablar deganda esa, narsalarning paydo bo‘lishi uchun tayin qilib o‘rnatib qo‘yilgan sabablar tushuniladi. Masalan, yomg‘ir o‘simliklar o‘sishiga, olov kuydirishga, suv chanqoq qondirishga sabab qilib qo‘yilgan. Mazkur sabablar yuzaga chiqarilgan paytda ularga bog‘liq qilib qo‘yilgan narsalar ham yuzaga chiqishini Alloh taolo tayin qilib o‘rnatib qo‘ygan. Ya’ni chanqoq kishi suv ichganda uning chanqog‘i qonishini suv yaratmaydi, balki Alloh taolo yaratadi. Qog‘oz olovga tashlansa, qog‘ozni kuydirib yuborishni olov yaratmaydi, balki Alloh taolo yaratadi. Chunki suv ham, olov ham tayin qilib o‘rnatib qo‘yilgan sabab xolos, asliy sabab Alloh taoloning irodasidir. Farzand dunyoga kelishiga erkak va ayolning birga bo‘lishi tayin qilib o‘rnatilgan sabab xolos. Asliy sabab esa Alloh taoloning irodasidir. Shunga ko‘ra, farzand vujudga kelishi ham Alloh taoloning irodasi bilan bo‘ladi, deb e’tiqod qilinadi. Ushbu haqiqatni anglatish uchun Alloh taolo gohida odatiy sabablarni bekor qilib qo‘yadi. Masalan, Ibrohim alayhissalom olovga tashlanganida kuymaganlar. Olovning odatiy ishini qila olmay qolishi, ichiga tashlangan insonni kuydira olmasligi olovning o‘z-o‘zidan kuydira olmasligiga, Alloh xohlasagina kuydirishiga yorqin dalildir”. Savol: “Bandaning ma’siyat sodir etishini Alloh taoloning O‘zi xohlasa, keyin uni ma’siyat qilgani uchun jazolashi zulm emasmi?”. Javob: “Alloh taolo bandaning ma’siyat qilishini iroda qilib, so‘ng uni qilgan ma’siyati uchun jazolashi zulm bo‘lmaydi. Chunki zulm man etilgan ishni qilish bilan bo‘ladi. Alloh taoloning ishlarida esa man etilgan ish bo‘lmasligi sababli bu ish zulm hisoblanmaydi. Qolaversa, banda Alloh taoloning unga nimani iroda qilganini bilib keyin o‘sha ishni qilmaydi. Balki shariat talab qilgan ishlarni bajarishga va man etgan ishlardan saqlanishga buyurilganini biladi. Shunga ko‘ra bandaga beriladigan jazo Allohning irodasini amalga oshirgani uchun emas, balki talab qilingan ishlarni bajarmagani va man etilgan ishni sodir etgani uchun berilgan bo‘ladi”. Savol: “Alloh taolo irodasiga ko‘ra bandaning ma’siyat sodir etishi aslida itoat qilish hisoblanmaydimi? Chunki iroda qilingan narsani bajarish aslida itoat qilish bo‘lib qoladi-ku?” Javob: “Agar Alloh taolo bandaga ma’siyat qilishni man qilmaganida bandaning ma’siyat sodir etishi itoat qilish bo‘lib qolardi. Alloh taolo esa bandani ma’siyatlardan man qilgan. Shuning uchun bandaning ma’siyat qilishi man qilingan ishni sodir etish sanaladi”. Savol: “Nima uchun kufr va ma’siyat singari Alloh taolo rozi bo‘lmaydigan narsalar ham Alloh taoloning irodasi bilan vujudga kelgan deyiladi?”. Javob: “Chunki “iroda” sifati rozi bo‘lingan narsani ham, rozi bo‘linmagan narsani ham o‘z ichiga oladi. So‘fi Ollohyor bobomiz mazkur ma’noni quyidagicha tushuntirgan: Xudo rozi emas isyonimizg‘a, Rizosidur aning ehsonimizg‘a. Ya’ni isyon qilishimiz ham, sidqi dildan itoat etishimiz ham Alloh taoloning irodasi bilan vujudga keladi. Ammo U zot isyon qilishimizga rozi bo‘lmaydi. O‘zi rozi bo‘lmaydigan narsalarni ham iroda qilishi haqida quyidagicha e’tiqod qilinadi: Butun borliq Alloh taoloning mulki, mulkida faqat U zot xohlagan narsalargina vujudga keladi. Shuning uchun yaxshimi, yomonmi biror narsa U zotning irodasisiz vujudga kelmaydi”. Bu masalaning xulosasi mo‘taziliy firqasi yetakchisi va Ahli sunna val-jamoa imomi orasida bo‘lib o‘tgan bahsda yaqqol namoyon bo‘lgan: Mo‘taziliylarning yetakchilaridan biri bo‘lmish qozi Abduljabbor Hamadoniy vazir Sohib ibn Ibodning huzuriga kiribdi. Uning huzurida Ahli sunna val-jamoa imomlaridan biri bo‘lgan ustoz Abu Is'hoq Isfaroiniy o‘tirgan ekan. U ustozni ko‘rishi bilan: “O‘zi rozi bo‘lmaydigan ishlardan pok bo‘lgan Zotga tasbeh aytaman”, – dedi. Ustoz buni eshitiboq orqasidan: “O‘zining mulkida faqat O‘zi xohlagan narsagina amalga oshadigan Zotga tasbih aytaman”, – deb javob berdi. Mo‘taziliy yetakchisi: “Nima Robbimiz O‘ziga isyon qilinishini xohlaydimi, – dedi. Ahli sunna val-jamoa imomi: “Bo‘lmasa Robbimizga majburlab isyon qilinadimi?”, – dedi. Mo‘taziliy yetakchisi: “Nima deb hisoblaysiz, Robbimiz meni hidoyatdan to‘ssa va meni halokatga hukm qilsa, menga yaxshilik qilgan bo‘ladimi yo yomonlik qilgan bo‘ladimi”, – dedi. Ahli sunna val-jamoa imomi: “Agar sizni o‘z-o‘zingizniki bo‘lgan narsadan to‘sgan bo‘lsa, haqiqatan sizga yomonlik qilibdi, ammo O‘ziniki bo‘lgan narsadan sizni to‘sgan bo‘lsa, O‘zining narsasini kimni xohlasa, o‘shanga beradi-da”, – dedi. Mo‘taziliy yetakchisi kalovlanib qoldi. Chunki bu hech qanday e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan darajada nishonga aniq urilgan gap edi. Savol: “Yomon ishlar ham Alloh taoloning irodasiga ko‘ra vujudga kelsa, Alloh taolo yomon ish sodir etgan bo‘lib qolmaydimi?”. Javob: “Alloh taoloning irodasi bilan vujudga kelgan amallarning yomon deb nomlanishi, Alloh taoloning irodasiga ko‘ra sodir bo‘lishiga nisbatan emas, balki bandalarning o‘sha ishga harakat qilgani hamda ularga zararli bo‘lishiga nisbatandir. Chunki amallar Alloh taoloning irodasiga taalluqli bo‘lishi jihatidan yomon ish hisoblanmaydi”. Savol: “Payg‘ambarlar bandalarning iymonga kelishlarini xohlagan, shayton esa bandalarning iymonga kelmasliklarini xohlagan. Shu ma’noda Alloh taoloning kofir bandalarning iymonga kelmasliklarini iroda qilishi shaytonning xohishiga muvofiq bo‘lib qolmaydimi?”. Javob: “Shaytonning xohishi ham, payg‘ambarlarning xohishi ham Alloh taoloning irodasidir. Shunga ko‘ra, barcha Alloh iroda qilgan narsani xohlagan hisoblanadi”. Xulosa shuki, “iroda” sifati haqida to‘g‘ri e’tiqodda bo‘lish tufayli bandada barcha holatlarda Robbisiga qullik qilish lazzatini tatish va imkon qadar ibodatga urinish yuzaga keladi. “Iroda” sifati haqida to‘g‘ri e’tiqodda bo‘lgan kishi sodir etgan gunoh va ma’siyatlarini Robbisining irodasiga to‘nkab o‘zini oqlashga o‘tmaydi, balki tavbaga shoshiladi. Chunki u qilgan gunohlari haqidagi Robbisining irodasidan xabardor bo‘lib keyin ularni majburan qilmaganini juda yaxshi bilib turadi. “Iroda” sifati haqida to‘g‘ri e’tiqodda bo‘lgan kishi muvaffaqiyatlarga erishganida hovliqib o‘ziga bino qo‘ymaydi, balki ato etilgan ne’matlarning shukronasini ado etishga shoshiladi. Chunki u bu ne’matlarga aslida o‘zi haqdor bo‘lgani uchun emas Robbisi iroda qilgani uchun erishganini yaxshi bilib turadi. “Iroda” sifati haqida to‘g‘ri e’tiqodda bo‘lgan kishi biror musibatga duchor bo‘lsa, Robbisining irodasiga taslim bo‘ladi va: “Robbim bu sening irodangdir, bundan ko‘ra kattaroq musibatlarga duchor qilmaganing uchun O‘zingga hamdlar bo‘lsin, biz Senikimiz va Sening huzuringa qaytamiz”, deya duo qilishga o‘tadi. “Iroda” sifati haqida to‘g‘ri e’tiqodda bo‘lgan kishi biror ibodatni ado etar ekan, bu ishi Robbisining irodasiga ko‘ra amalga oshganini his etib xursand bo‘ladi va har bir amalida qalban Robbisiga hamd aytib turadi: – Robbim, mo‘minligim Sening irodangdir, iymon muhabbatini qalbimga solgan ham, meni kufrdan uzoq qilgan ham, mo‘minlik baxtiga sazovor qilgan ham O‘zingsan; – Robbim, o‘qigan namozim Sening irodangdir, namozni menga suyukli qilgan ham, namoz o‘qish baxtiga muyassar qilgan ham O‘zingsan; – Robbim, tutgan ro‘zam Sening irodangdir, ro‘zaning mashaqqatiga muhabbatli qilgan ham, nafsim ustidan meni g‘olib qilgan ham, ro‘za tutish baxtiga musharraf qilgan ham O‘zingsan; – Robbim, bergan zakotim Sening irodangdir, baxillikdan najot bergan ham, zimmamdagi haqni ado etishga tavfiq bergan ham, zakot berish baxtiga muvaffaq qilgan ham O‘zingsan; – Robbim, ado etgan hajim Sening irodangdir, bandalaring orasidan haj safariga borishimni xohlagan ham, haj mashaqqatlariga sabr-bardoshli qilgan ham, hajni ado etish baxtiga loyiq ko‘rgan ham O‘zingsan; Robbim, ado etgan barcha-barcha amallarim Sening irodangdir, shuning uchun qilgan biror amalim evaziga ajru mukofot olishni o‘zimning haqqim deb bilmayman, balki bu amallarni mening ado etishimni iroda qilganing uchun Senga hamdu-sanolar aytishni zimmamdagi burchim deb bilaman, agar ajru mukofot bersang faqat va faqat lutfu marhamatingdir... Robbimiz barchamizni lutfu marhamatiga muvaffaq qilsin. KЕYINGI MAVZULAR: Bandalarning amallariga e’tiqodiy jihatdan nazar; Qazo va qadarning ma’nolari; Qazo va qadarga iymon keltirish tushunchasi; Ulamolarning qadar haqidagi so‘zlari; Duo taqdirni o‘zgartiradimi? Duo va sababiyat qonunlari; Sabablar qazoning darakchilari ekani.