Sayt test holatida ishlamoqda!
22 Yanvar, 2025   |   22 Rajab, 1446

Toshkent shahri
Tong
06:20
Quyosh
07:43
Peshin
12:40
Asr
15:46
Shom
17:30
Xufton
18:47
Bismillah
22 Yanvar, 2025, 22 Rajab, 1446

Ramazonga tayyormisiz: beruvchi qo‘l bo‘laylik

14.04.2020   2277   5 min.
Ramazonga tayyormisiz: beruvchi qo‘l bo‘laylik

Ramazonga 10 kun qoldi. Har bir daqiqasi g‘animatli bo‘lgan bu oyda Alloh taolo biz bandalarga savoblarimizni ko‘paytirib olishimiz uchun, boshqa oylarda berilmaydigan imkoniyatlarni nasib etadi. Chunki ramazon oyida qilingan bitta savob amal boshqa oylarda qilinganidan bir necha borabar ko‘proq bo‘lishi haqida ulamolar ta’kidlab o‘tishgan.

Savobli amallar orasida esa sadaqa alohida ahamiyatga ega. Chunki sadaqa gunohlarning kechirilishiga sabab bo‘ladi. Bu haqda Alloh taolo O‘z kalomi Qur’oni karimda shunday marhamat qiladi:

“Sadaqani oshkora qilsangiz qandoq ham yaxshi. Agar maxfiy qilsangiz va faqirlarga bersangiz, bu siz uchun yaxshidir. Sizdan gunohlaringizni yuvadi. Va Alloh qilayotgan amallaringizdan xabardordir” (Baqara surasi 271 oyat).

Sadaqani esa saxiy, qo‘li ochiq va qalbi pok insonlargina bera oladi.

Barchamizga ma’lumki saxiylik borasida Rasululloh sollallohu alayhi va sallam insoniyatga o‘rnak bo‘lganlar. Shunday bo‘lsalar-da, Ramazon kirishi bilan saxovatlari, yaxshiliklari yanada ortib ketar edi. 

Hadisi shariflardan birida Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu shunday deydi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam odamlarning eng saxovatlisi edilar. U zotning saxovatlari Ramazon oyida – har kecha Jabroil alayhissalom Qur’onni ta’lim berish uchun huzurlariga tushadigan paytlarda – ayniqsa, ziyoda bo‘lardi. Darhaqiqat, Rasululloh  sollallohu alayhi va sallam odamlarga muruvvat ko‘rsatishda shiddat bilan esayotgan shamoldan-da tez edilar” (Imom Buxoriy, Imom Muslim rivoyati).

Abu Hurayra raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sallallohu alayhi va sallam: “Saxiy Allohga yaqindir, jannatga yaqindir, odamlarga yaqindir va do‘zaxdan uzoqdir. Baxil Allohdan uzoqdir, jannatdan uzoqdir, odamlardan uzoqdir va do‘zaxga yaqindir. Albatta, saxiy johil, baxil obiddan ko‘ra, Alloh azza va jallaga mahbubdir”, dedilar”. 

Saxovatning katta-kichigi bo‘lmaydi. Har kim imkoni boricha, qo‘lidan kelganicha saxovat ko‘rsataversa, Alloh taoloning keng dargohidan ko‘p savobga yetishaveradi.

Rizqning asosiy manbai Allohning O‘zidir va U Zot odamlarga O‘zi xohlaganicha rizq berib qo‘ygan va uni nafaqa, xayr-ehson qilib turishga buyurgan. Albatta, bu ish o‘lim kelishidan avval bo‘lishi shart.

Salomatlikda, amallarga qodirlik paytda xayr-ehson qilsa, o‘rniga tushadi. Boshiga musibat kelganda yoki dard, o‘lim kelganda hamma ham yolvorib, Allohdan yana ozgina umr berishini so‘raydi, sadaqa qilib, yaxshi kishilar qatorida bo‘lishni istab qoladi. Lekin unda kech qolgan bo‘lishi mumkin. Baxillik qilib, nafaqa qilmay yurganlar hasratda qoladilar.

Bu haqda Alloh taolo Qur’oni karimning Munofiqun surasi 10- oyatida shunday marhamat qilgan:

“Va biringizga o‘lim kelib: “Ey Robbim, agar mening o‘limimni yaqin muddatga orqaga sursang, bas, sadaqa qilib solihlardan bo‘lsam”, demasdan avval Biz sizlarga rizq qilib bergan narsalardan nafaqa qiling.

Baqara surasining 254-oyatida esa Alloh taolo:

“Ey iymon keltirganlar! Sizga rizq qilib bergan narsalarimizdan, na oldi-sotdi, na oshna-og‘aynichilik va na shafoatchilik yo‘q kun kelmasdan oldin nafaqa qiling. Va kofirlar o‘shalar zolimlardir”, deya bizlarni sadaqa qilishga targ‘ib etgan.

Islom dini ta’limoti bo‘yicha insonning qo‘lidagi mol unga Alloh O‘z fazlidan bergan omonatdir. Shuning uchun u mazkur molni uning haqiqiy egasi Allohning roziligi yo‘lida sarflashi kerak. Ammo baxillik qilib, molni sarflamay to‘plasa, o‘zining ko‘ziga yaxshi bo‘lib ko‘ringani bilan, aslida yaxshilik bo‘lmaydi. Kim baxillik bilan to‘plagan molini yaxshilik deb hisoblasa, noto‘g‘ri o‘ylagan bo‘ladi.

Sirtdan qaraganda, baxillik go‘yo molni muhofaza qiladi. Tarqalib, yo‘q bo‘lib ketishidan asraydi. Lekin bu mol besh kunlik dunyoda to‘planadi, O‘lib ketsa, qoladi. Qolganda ham, baxillik ila to‘plaganga balo-ofat bo‘lib qoladi.

Ibn Jarir rahmatullohi alayh rivoyat qilgan boshqa bir hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallam: “Bir kishi o‘z qarindoshiga kelib, Alloh unga bergan fazldan berishni so‘rasa, u baxillik qilib bermasa, albatta, jahannamdan katta ilon chiqib tili bilan yalab-yalab bo‘yniga o‘ralur”, deganlar.

Alqissa,  kim xayr-ehson qilsa, saxovatli bo‘lsa, Allohning yo‘lida sarf-xarajat kilsa, o‘ziga zaxira to‘plagan bo‘ladi.

Ayniqsa bugungi karantin holatida, ayrim vatandoshlarimiz uylarida muxtojlikda kun kechirayotgan bir paytda ularga ko‘maklashish, sadaqa va ehson qilish imkoniyati bor bo‘lgan musulmonlar uchun Allohning roziligini topish imkoniyatidir. Agar bugundan sadaqa qilishni, nochorlarga ehson qilishni boshlasak insha Alloh Ramazon oyida sahovat va xayriya kunlik amallarimiz orasidan joy oladi. Bu esa bizni Alloh taolo huzuridagi mukofotlarga sazovar etadi. Bu dunyoda esa duolarimiz mustajob bo‘lib, ezgu niyatlarimizga juda ham tez fursatda erishishimizga sabab o‘ladi.

Alloh taolo barchalarimizni O‘z panohida asrab beruvchi, sahovatli qo‘llardan qilsin!

        

Saidabror Umarov tayyorladi

 

Ramazon-2020
Boshqa maqolalar

Fiqh ilmining paydo bo‘lishi va shakllanish tarixi

20.01.2025   7224   11 min.
Fiqh ilmining paydo bo‘lishi va shakllanish tarixi

Inson yaratilgan vaqtdan buyon jamiyat o‘rtasida uning huquqlari va majburiyatlari birga shakllandi. Huquq va majburiyatlar insonlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nizolarni oldini olish uchun yuzaga kelgan. Asrlar osha inson takomillasha borgan sari uning huquq va majburiyarlari ham shunga monan rivojlanib bordi. Shuning uchun ham Alloh taolo turli zamonlarda va turli millatlarga turli xil shariat mezonlarini nozil qilgan. Boshlang‘ich bosqichda islom davlatida huquqiy institutlar rivojlanmagan shaklda mavjud bo‘lib, islomning axloqiy vazifalari va mazhabiy figurasi bir-biri bilan hamohang va uyg‘unlashgan edi.

Shuni ta’kidlash kerakki, har bir jamiyatda, uning qanday sharoitda yashashidan qat’i nazar, unga tegishli bo‘lgan ishlar, muammolar, shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, jamiyatda tinchlikni ta’minlab, jinoyatning oldini olish va boshqa ko‘p hayotiy muammolarini yechish uchun bir miqdor qonun-qoidalarga zarurat bo‘lgan. Islom dinini birinchi bo‘lib qabul qilgan arablar jamiyati yetarli darajada rivojlangan bo‘lmasa ham, o‘ziga xos qoidalar va an’analarga ega edi. Ularda salam (pulni oldindan to‘lab, pishib yetmagan mol, masalan, bug‘doyni keyinroq olish bitimi), muzoraba (sheriklik asosida pulni foydaga ishlatish uchun birovga berish), xilma-xil nikoh shakllari, hakamiyat (hakamlik), savdo va muomalotga tegishli bir qator urf-odatlar mavjud bo‘lib, jamiyatda qonun tusini olgan edi. Lekin mazkur udum va qoidalar yetarli darajada o‘sib rivojlanmagani tufayli, butun jamiyat hayoti sohalarini qamrab olib, birlashgan jamiyat va umumiy huquqiy tizim qurish uchun yetarli emasdi. Arablar qabilaviy sharoitda yashaganliklari uchun ularda markazlashgan hokimiyat yo‘q edi, bu esa yagona sud tizimini tashkil etish uchun imkon bermasdi. Makka shahri eng muhim tijorat markazi bo‘lgan. Savdo va tijorat sohasidagi qonunlarni savdogarlar o‘zaro ijro etardilar.

Oilaviy munosabatlar (qarindoshlik va meros)ga oid qonunlar, shuningdek, jazo qonuni,ham ko‘chmanchilar va ham shaharlarda yashovchi aholi orasida eski qabilaviy tuzum ta’siri ostida edi. Unga binoan biron-bir qabilaga mansub bo‘lmagan kishi qabilaviy qonun himoyasidan chetda qolardi[1]. Arablar orasida nizo va kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, tomonlar muzokara yo‘li bilan kelisha olmasalar, hakamlarga murojaat qilinardi. Hakamlar biron-bir xos firqaga mansub bo‘lmay, keng ma’lumotli, zukko va yaxshi nom chiqargan kishilar hamda ilohiy kuchga ega hisoblangan kohinlar ichidan tanlanardi.

Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam (payg‘ambarligidan ilgari) Ka’bani ta’mirlash ishlari olib borilganda Qoratosh (Hajarul-asvad)ni o‘rniga qo‘yish bo‘yicha urug‘lar orasida yuzaga kelgan nizoni hakam sifatida hal qilishga muvaffaq bo‘lgan edilar.  Islom dini o‘z huquqiy tizimi va qonunchiligini rivojlantirar ekan, Qur’on va Sunnaga asoslangan holda arablar jamiyatida qonun darajasiga ko‘tarilgan urf-odatlar va an’anaviy udumlardan ham foydalandi. Shu ma’nodaki, ularning ayrimlari Qur’on oyatlari yoki hadislar orqali bekor qilindi, ayrimlariga o‘zgartirishlar kiritib qabul qilindi va ba’zilariga qonuniy tus berildi. Shuningdek, muzoraba va shirkat me’yorlari qabul qilinib, ribo (sudxo‘rlik) butunlay harom deb e’lon qilindi.

Hijriy I asrda islom huquqi shakllana boshlab, hijriy II va III asrlarda taraqqiyot bosqichlariga ko‘tarildi. Hijriy II asr boshlarida ilk huquqiy maktablar (mazhablar) yuzaga kela boshladi va yangi shakllangan islom jamiyati o‘zining boshlang‘ich huquqiy va qonuniy institutlari-muassasalarini qurishga muvaffaq bo‘ldi[2]. Arab xalifaligida ijroiy faoliyatlar va qonun tuzish ishlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi va uning maqsadi yangi tasarruf qilingan mamlakatlar idoralarini islom qonunlari asosida tashkil etib, boshqarish edi. Hijriy I asr o‘rtalariga kelib islom siyosiy qarama-qarshiliklarga duch keldi. Xavorij (xorijiylar) va shia firqalari ko‘pchilikni tashkil etgan ahli sunna val-jamoaga qarshi turdilar. Keyinroq shialar sunniylikning buyuk olimlari tomonidan asos solingan va takomillashtirilgan huquqiy tizimlarni iqtibos etib, hijriy II asrning ikkinchi yarmida ularga ayrim o‘zgartirishlar kirgizdilar[3]. Hijriy I asr asosan tasarruf etilgan mamlakatlar huquqiy normalarini ko‘rib chiqib, ularning urf-odatlarini shariat qonunlariga moslashtirish jarayoni bilan o‘tdi. Islom huquqining yaratilib, tartibga solinishi hijriy II asr o‘rtalarida boshlandi va o‘z taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Islom huquqi o‘z rivojlanish bosqichlarini shu yo‘sinda bosib o‘tdi. Asli arab bo‘lmagan ko‘p xalqlar, ayniqsa, Movarounnahr faqihlari va muhaddislari uning rivojiga beqiyos darajada katta hissa qo‘shib keldilar. Islom tarixchilarining fikrlariga ko‘ra, islom huquqi (fiqh) o‘z taraqqiyot jarayonida quyidagi olti davrni bosib o‘tgan:

Birinchi bosqich: Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam  davrlari;
Ikkinchi bosqich: Sahobalar davri;
Uchinchi bosqich: Tobeinlar davri;
To‘rtinchi bosqich: Mujtahidlar davri;
Beshinchi bosqich: Muharrijlar davri;
Oltinchi bosqich: Muqallidlar yoki taqlid davri[4].

Abdulhay Laknaviy rahimahulloh hanafiy mazhabi faqihlarini tabaqalashtirishda muharrijlar davridan so‘ng as’hobut-tarjih, ya’ni buyuk faqihlar tomonidan yozib qoldirilgan hukmlardan ayrimlarini zaruratga binoan bir-biridan ustun qo‘yish vakolatiga ega bo‘lgan olimlar davrini ham ko‘rsatib o‘tadi. Lekin bizning fikrimizcha, muharrijlar va as’hobut-tarjih davrini bir bosqich deb hisoblash mumkin, chunki ular ko‘pincha bir davrda yashab, o‘z vazifalarini bajarib kelganlar. Zamon o‘tishi va davr taqozosi bilan islom huquqi, ya’ni fiqh ilmi rivojlanib, asta-sekin tafsir, hadis va boshqa islomiy ilmlardan ajralib bordi. Payg‘ambarimiz hazrat Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin sahobalar davri va undan keyin tobeinlar davri qaror topdi.

Hijriy II asrning dastlabki o‘n yilliklarida ilk huquqiy maktablar yuzaga kela boshladi. “Islomda huquq” kitobida ular “qadimiy huquqiy maktablar” deb atalgan. Biz ularni “ilk huquqiy maktablar” deb atadik. Mazkur maktablar hech qanday mushaxxas va konkret tashkilotni ko‘rsatmaydi, ularning foydalanadigan usul va qoidalari tizimga solinmagan va hech qanday rasmiy tus olmagan edi[5]. Ushbu maktablar vakillari bo‘lgan faqihlar o‘z sohalari bo‘yicha iqtidorli kishilar bo‘lib, islom ta’limotiga asoslangan barcha ilmlar, masalan, tafsir, hadis va fiqh ilmlariga qiziqardilar va ular bo‘yicha keng ma’lumot va yuksak malakaga ega edilar. Ular o‘z shaxsiy qiziqishlari asosida musulmonlar jamoasi orasida yuksalib, o‘z ilmu fazilatlari bilan barcha xalq tomonidan ishonch va hurmatga sazovor bo‘lgan edilar.

Ahli sunna val-jamoaga tegishli bo‘lgan ilk huquqiy maktablar quyidagilardan iborat edi:

1. Madina huquqiy maktabi;
2. Makka huquqiy maktabi;
3. Basra huquqiy maktabi;
4. Kufa huquqiy maktabi;
5. Shom huquqiy maktabi.

Basra va Kufa huquqiy maktablari Iroq maktabini tashkil etadi.

Misr o‘ziga xos huquqiy maktabga ega bo‘lmay, boshqa huquqiy maktablar, ayniqsa, Madina maktabi ta’siri ostida edi .

Ilk huquqiy maktablarning mashhur vakillari quyidagilardan iborat edi:

1. Madina maktabi namoyandalaridan Umar ibn Xattob, Ali ibn Abu Tolib, Abdulloh ibn Umar, Zayd ibn Sobit, Said ibn Musayyib, Zuhriy, Yahyo ibn Said va boshqalar.

2. Makka maktabidan Abdulloh ibn Abbos, Sufyon ibn Uyayna, Muslim ibn Xolid.

3. Iroq maktabidan Alqama ibn Qays, Qozi Shurayh, Ibrohim Naxaiy, Hammod ibn Sulaymon, Ibn Abi Laylo.

4. Shom maktabining vakili Abdurahmon Avzo’iy edi. 

Fiqh tarixi mutaxassislari ta’kidlashlaricha, Iroq islom huquqining muhim markazlaridan biri edi. Hijriy II asr davomida ham Iroq bu sohada o‘z ustunligini saqlab qoldi[6]. Faqat doktor Muhammad Yusuf Muso turli shaharlarda tashkil topgan huquqiy maktablar qatorida Misrda ham shunday maktab bor ekanligini qayd etib o‘tadi . Ilk huquqiy maktablarning eng muhim jihatlari shundan iborat ediki, birinchidan, ular Qur’onga asoslanar edi va Sunnaga katta e’tibor qaratardi. O‘sha davrlarda qiyos, shariatning asosiy manbai sifatida o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tmagani uchun, ular ushbu metoddan keng ko‘lamda foydalanmasdilar deyish mumkin[7].


Xulosa:

Zamon o‘tishi bilan islom dini keng miqyosda tarqalib, turli dinlarga mansub kishilar unga o‘tgani, ayrim siyosiy, ijtimoiy va aqidaviy sabablarga ko‘ra musulmonlar orasida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar oqibatida Islom muxoliflari tomonidan ko‘p to‘qima hadislar ishlab chiqilib tarqatila boshlandi va bu hodisa ushbu manbadan qat’iy ishonch bilan foydalanishni og‘irlashtirdi. Shu vaqtlarda hadislarni chuqurroq o‘rganib, tahlil qilish, ular orasidan to‘qima hadislarni chiqarib tashlash va faqatgina haqiqiy hadislar, ya’ni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadislardan huquqiy manba sifatida foydalanish zarurati yuzaga keldi. Bunday yondashuv bir tomondan hadisshunoslik ilmining rivojlanishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, yangi huquqiy maktablarning yuzaga kelishi uchun zamin yaratib berdi. Ilk huquqiy maktablarning ish uslubiga tanqidiy yondashilib, har bir maktab tarkibida yangi uslub tarafdori bo‘lgan olimlar yuzaga keldi. Shunday qilib, ilk huquqiy maktablar negizida to‘rtta asosiy sunniy huquqiy maktab shakllandi va har biri o‘z muhitidagi sharoitga muvofiq rivojlandi. Shu yo‘sinda ahli sunna val-jamoa fiqhi, ya’ni islom huquqi bir mukammal va rivojlangan huquqiy tizim sifatida o‘z taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi.

Ro'zimuhammad VAHOBOV,
Surxondaryo viloyati, Sho'rchi tumani
“Abu Bakr Siddiq” jome masjidi imom-xatibi.

 

 


[1]Islomda huquq./ To‘plovchilar: Majid Xadduriy va Herbert J.Libesni. (Mualliflar guruhi: Sharq va G‘arbning 12 ta mashhur huquqshunos, islomshunos va sharqshunos olimlari jumlasidan Muhammad Abu Zahra, Subhiy Muhassamoniy, Shukriy Qardoshiy, Abul’alo Mordin, Jozef Shaxt va boshqalar). Tehron–Nyu-York, 1955 y. ­B.37.
[2]O‘sha asar. B.40.
[3]I.Tabariy. Erondagi dunyoqarashlar va ijtimoiy harakatlar haqida tekshirishlar. Kobul: Davlat chop va nashr qo‘mitasi, 1361 h.y. B.221.
[4]Shayx Muhammad Xuzariybek.Tarixut tashri’il islomiy.­Bayrut: 1988. ­B.14-6.
[5]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. ­Bayrut: Dorul­fikr. 1984. ­30-­b.
[6]Shayx Muhammad Xuzariybek, Tarixut ­tashri’il ­islomiy.­Bayrut: 1988. ­B.149-b.
[7]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. ­Bayrut: Dorul­fikr. 1984. ­29-b.