TASAVVUFNING MA’NOSI
Tasavvufning o‘zi kishilar orasida turli tortishuvlarga sabab bo‘lgani kabi, bu so‘zning lug‘aviy ma’nosi ham ahli tasavvufning va boshqalarning orasida anchagina munozaralarga sabab bo‘lgan. «Tasavvuf» so‘zi qaysi o‘zakdan olingani va undan ko‘zlangan ma’no haqida bir qancha fikr-mulohazalar aytilgan. Binobarin, «sufiy» («so‘fiy») so‘zi haqida ham xuddi mana shu holni ko‘ramiz. Zotan, bu ikki so‘z va ma’no bir-biridan ajralmas narsalardir. Keling, ana shu mulohazalarning ba’zilari bilan tanishib chiqaylik.
Ammo bu fikrga qarshi tarafdagilar: «Agar «sufiy» so‘zining asli suffa bo‘lganida, arab tili qoidasiga binoan uni «suffiy» deyish kerak edi», deyishadi. Shuning uchun «sufiy» so‘zi «suffa» so‘zidan olingan, deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Ammo lug‘at ulamolari bu fikrni ham rad etadilar. Chunki safga nisbat berilsa, «saffiy» deyilishi kerak edi.
Ammo bu talqin ham qabul qilinmagan. Chunki Islomda boshqa dindagilarni o‘ziga o‘rnak qilib olish mumkin emas. Sufa ibn Udd johiliyat davrida faoliyat ko‘rsatgan.
Ammo ko‘pchilik bu fikrni ham rad etadi. Ulamolarning fikricha, «Safo» so‘zining «sufiy» (so‘fiy) bo‘lib qolishi lug‘at ilmi jihatidan ham, mantiq jihatidan ham to‘g‘ri kelmaydi.
Jun mayin bo‘lmagani uchun ham barcha asrlarda obidlarning xos kiyimi hisoblangan. Nabiy sollallohu alayhi vasallamning obidliklari haqida so‘z borganda ham «Ul zot jun kiyim kiyar edilar» degan rivoyat keltiriladi.
Hasan Basriy roziyallohu anhudan qilingan rivoyatda: «Badr urushi qatnashchilaridan yetmishtasini ko‘rganman, barchasining kiyimi faqat jundan edi», deyilgan.
Abu Sulaymon Doroniy bu haqda quyidagilarni aytadi: «Jun zuhdning alomatlaridan biridir. Kimning qalbida besh dirhamlik jun kiyish rag‘bati bo‘lsa, uch dirhamlik jun kiyishi lozim emas».
Ko‘pchilik mutaxassislar ushbu oxirgi qavlni qabul qilganlar.
TASAVVUFNING TA’RIFI
«So‘fiy» va «tasavvuf» so‘zlarining lug‘aviy ma’nolari haqidagi tortishuv ularning istilohiy ma’nosi borasida ham davom etadi.
Muhammad Yusuf Muso tahqiq qilgan «Al-aqiyda vash-shariy’a fil Islom» kitobida zikr qilinishicha, Nikolson hijriy beshinchi asrgacha bitilgan asarlardan tasavvufning yetmish beshta ta’rifini topgan.
Abdul Qohir Bag‘dodiy ishonchli tasavvuf qutblarining ta’lifotlaridan mingga yaqin ta’rifni topgan.
«Qavoidut-tasavvuf» kitobida zikr qilinishicha, mashhur tasavvuf shayxi Ahmad Zarruq rahmatullohi alayhi ikki mingga yaqin ta’rifni keltirgan. Ularning hammasi Alloh taologa sodiq tavajjuh qilish ma’nosidadir.
Ahli tasavvufning o‘zlari uning ta’rifidagi bunday xilma-xillikni yaxshilik alomati deb biladilar. Zamondosh tariqat shayxlaridan Misrdagi «Ashiyrai Muhammadiya» tariqatining boshlig‘i, fazilatli shayx Muhammad Zakiy Ibrohim hazratlari bu haqda quyidagilarni aytadilar:
«Tasavvufning ta’rifidagi ixtilofga kelsak, u kishilarning suluk darajalaridagi martabalariga oiddir. Ularning har biri o‘z ehsosini o‘z maqomida tarjima qilgandir. Bu bilan o‘zidan boshqaning maqomiga qarshi chiqqan hisoblanmaydi, chunki haqiqat bittadir. U katta boqqa o‘xshaydi. Har bir solik bir daraxtning ostida turib, o‘sha daraxtni vasf qilgandir. Bu zinhor, bog‘da bundan boshqa daraxt yo‘q, degani emas. Ta’riflar qanchalik ixtilofli bo‘lmasin, ularning barchasi poklanish va taqvo martabasiga yetib boradi».
Tasavvuf haqidagi ta’riflardan namunalar:
Yuqorida zikr etilgan ta’riflar bilan bir qatorda «tasavvuf» so‘zi va unga bog‘liq lafzlar qadimgi lug‘at ilmi ustalari tomonidan sinchkovlik bilan o‘rganilganini ham eslab o‘tmog‘imiz lozim.
Jumladan, «Al-mo‘jam al-vasiyt» nomli lug‘at kitobida bu haqda quyidagilar keltirilgan:
«Savvafa fulonan» – «falonchini so‘fiylardan sanadi», degani. «Tasavvafa fulonun» – «falonchi so‘fiy bo‘ldi», degani.
Tasavvuf suluk tarzi bo‘lib, uning asosi nafs pok va ruh oliy bo‘lishi uchun sodda hayot va fazilatlar ila ziynatlanib yashamoqdir.
Tasavvuf ilmi – so‘fiylar e’tiqod qiladigan narsalar va o‘z jamoalarida hamda yolg‘iz qolganlarida ushlaydigan odoblaridir. So‘fiy – tasavvuf yo‘liga ergashgan odamdir».
Endi so‘fiyning vasfida kelgan ta’riflardan eng mashhurlaridan birini keltiraylik.
Shayx Shihobuddin Abu Hafs Umar ibn Muhammad as-Suhravardiy rahmatullohi alayhi so‘fiyni quyidagicha ta’riflaydilar:
«So‘fiy har bir narsani o‘z joyiga qo‘yadigan, vaqtlar va ishlarni ilm ila tadbir qiladigan, xalqni o‘z maqomiga qo‘yadigan, Haqning amrini o‘z joyiga qo‘yadigan, berkitilishi lozim bo‘lgan narsani berkitadigan, ochilishi lozim bo‘lgan narsani ochadigan va ishlarni huzuri qalb ila, sihhati tavhid ila, kamoli ma’rifat ila, rioyati sidqu ixlos ila o‘z o‘rnida ado etadigan shaxsdir».
TASAVVUFNING MANBAI
Kishilar o‘rtasida «Tasavvuf qayerdan kelib chiqqan?» degan savolga javob berishda ham juda ko‘p qarashlar mavjud. Bu borada tasavvufning tarixini o‘rgangan toifalar turli farazlarni aytganlar.
Ba’zi sharqshunoslar: «Tasavvuf aslida yunoncha «sufis» so‘zidan olingan, musulmonlar yunon madaniyatidan ko‘p narsalarni, jumladan, tasavvufni ham olganlar», deydilar.
Ammo bu gapni nafaqat musulmonlar, balki boshqa sharqshunoslar ham rad etadilar. Chunki yunoncha «sufis» «sin» harfi bilan boshlanadi, so‘fiy esa «sod» harfi bilan.
Ammo bu gapning ham ishonchli dalili yo‘q. Bu gapni aytganlar ba’zi bir zohiriy narsalardan o‘zlaricha xulosa chiqarib aytganlar, xolos.
Ularga: «Bir kishining asliga qarab katta bir ilm yoki mazhabga baho berilmaydi, voqelikka qarash kerak», deyiladi. Chunki barcha islomiy ilmlar va mazhablarning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari arab bo‘lmagan turli xalqlarning vakillaridir.
Bunday e’tirozlarga tasavvuf tarafdorlari batafsil javob beradilar. Qur’oni Karimda ham, hadisi sharifda ham «tasavvuf» so‘zi biror marta zikr qilinmagani uning islomiy ilm emasligiga dalil bo‘la olmaydi. Chunki Qur’oni Karim bilan hadisi sharif lug‘at qomusi ham, ilmlarning ta’rifini keltiradigan ta’rifnoma ham emas. Qolaversa, boshqa islomiy ilmlarning nomi ham bu ikki masdarda kelmagan. Qur’on va sunnatda nomi kelmagan narsani inkor qilaversak, juda ko‘p narsadan voz kechishimizga to‘g‘ri keladi.
Birinchi davrda aynan «tasavvuf» so‘zi ishlatilmagan bo‘lsa ham, uning ma’nosi bo‘lgan. «Tasavvuf hijriy uchinchi asrdan keyin chiqqan» degan gap mutlaqo noto‘g‘ri. Balki bu so‘zni katta tobe’inlarning o‘zlari ishlatganlar.
Misol uchun, tobe’inlarning eng kattalaridan bo‘lgan, ko‘plab sahobiylarni ko‘rgan imom Hasan Basriydan qilingan rivoyatda: «Tavofda bir so‘fiyni uchratib qoldim. Unga bir narsa bergan edim, qabul qilmadi va: «Menda to‘rt chaqa bor, ana shu kifoya qiladi», dedi», deyilgan.
Shuningdek, katta tobe’inlardan bo‘lgan Sufyoni Savriy rahmatullohi alayhidan «Agar Abu Hoshim Sufiy bo‘lmaganda, riyoning daqiq ma’nosini bilmagan bo‘lardim», deganlari rivoyat qilingan. Bundan «tasavvuf» so‘zi va ma’nosi hijriy birinchi asrdayoq ma’lum va mashhur bo‘lgani bilinadi.
Qarshi taraf esa tasavvuf ahlining Qur’on va Sunnatga xilof fikrlari, ishlari va tasarruflarini misol keltirib, bu gapni rad etadilar.
Shunda tasavvuf tarafdorlari turli omillarga ko‘ra bu narsada ham ba’zi shaxslar tomonidan xatolar bo‘lgani hamda Qur’on va Sunnatga xilof ish qilganlari, garchi o‘zlarini tasavvufga mansub desalar ham, aslida tasavvufdan yiroq ekanliklarini aytadilar. Ular Islom aqiydasi va shariatiga xilof bo‘lgan har bir narsa tasavvufga mutlaqo begona ekanini ta’kidlashdan charchamaydilar.
Bu haqda zamondoshimiz, ahli tasavvuf namoyandalaridan, Misrdagi «Ashiyrai Muhammadiya» tariqati shayxi Muhammad Zakiy Ibrohim janoblari quyidagilarni aytadi:
«Ushbu aqiyda va shariatga begona bo‘lgan falsafalarning ahli qibla tasavvufiga hech aloqalari yo‘q. Ularni bizga qarshi hujjat qilib keltirish haqni botil ila aralashtirishdir. Birovning gunohi tufayli boshqani ayblash pastkashlikdir. Mazkur falsafiy qarash ila mashhur bo‘lganlar va tasavvufga nisbat berilganlar o‘ntadan oshmaydi. Ular o‘tdilar va unutildilar. Ularning falsafasiga e’tiqod qiluvchilar qolmadi».
Shu yerga kelganda muhaqqiq ulamolar ham, ahli tasavvufning o‘zi ham tasavvufni ikkiga – Sunniy tasavvuf va falsafiy tasavvufga taqsimlashlarini yaxshilab bilib olmog‘imiz lozim.
Falsafiy tasavvufni barcha – tasavvufga qarshilar ham, ahli tasavvufning o‘zlari ham qoralaydilar va inkor qiladilar. Ammo Qur’on va Sunnatga asoslangan sunniy tasavvufni hamma qo‘llaydi.
Falsafiy tasavvuf keyinchalik paydo bo‘lib, turli falsafalar ta’siri ostida Islomga begona bo‘lgan fikr va e’tiqodlarni olg‘a surgan. Bunday tasavvufning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari Muhyiddin ibn Arabiy, Mansur Xalloj va boshqalar bo‘lib, ular vahdatul vujud, hulul va ittihod kabi falsafalarni o‘rtaga tashlab, katta ixtiloflarga sabab bo‘lganlar.
Bu yo‘nalishni hamma tanqid qilgan va hozirda u o‘z izdoshlariga ega emas. Shu bilan birga, bu masala bizning ushbu kitobimizning maqsadiga kirmaydi. Shuning uchun falsafiy tasavvuf haqida gapirib o‘tirmay, asl maqsadga o‘tamiz.
KЕYINGI MAVZU:
Sunniy tasavvuf
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Bu kashfiyotlarga sabab bo‘lgan shart-sharoitlar uchta asosiy banddan iborat:
1. Yevropa mamlakatlari Sharq bilan savdo-sotiq qilishda duch kelgan qiyinchiliklar.
2. Pul metali sifatida oltin tanqisligi.
Yevropaning iqtisodiy taraqqiyoti tobora ko‘proq pul talab qilar edi. Bu taraqqiyotning asosiy yo‘nalishi tovar xo‘jaligining, savdo-sotiqning o‘sishi edi. Buyuk geografik kashfiyotlarga sabab bo‘lgan yana bir muhim omil ham shunga bog‘liq: Yevropada shakllanib borayotgan kuchli absolyutist (mutlaq) monarxiyalarga dabdabali saroylar, yollangan armiyani ta’minlash uchun ulkan mablag‘lar kerak bo‘layotgan edi. Ana shu davlatlar yirik dengiz ekspeditsiyalarini tashkil etishi mumkin edi. Bundan tashqari, yakka shaxslarning bu qadar xarajatlarga imkoni yo‘q edi. Shuning uchun bu kashfiyotlarda feodal tarqoq mamlakatlar emas, aynan markazlashgan davlatlar (Ispaniya, Portugaliya, Angliya) asosiy o‘rin tutgani tasodif emas. Biroq, bunday ekspeditsiyalar uchun savdogarlar ham mablag‘ ajratar edi. Shuningdek, katolik cherkovi ham qo‘shimcha yerlar, katta daromadlar va yangi qavmlarga ega bo‘lish istagida bunday istilolarga «oq fotiha» berar edi.
Bunday davr uchun muqarrar bo‘lgan feodal mulklarning parchalanish jarayoni Yevropa mamlakatlarida har qanday yo‘l bilan uzoq qit’alarda boylik va yerlarni qo‘lga kiritishga intiluvchi ko‘plab avantyuristlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bular qaramlik va qashshoqlikdan qutulishni orzu qilib yurgan zodagonlar va dehqonlar edi.
3. Fan-texnikaning, ayniqsa kemasozlik va dengiz navigatsiyasining rivojlanishi. XV asrda yangicha tuzilishga ega bo‘lgan kemalar – karavellalar paydo bo‘ldi. Uning to‘shi (kil, pushtak) bor bo‘lib, yelkanlar bilan shunday jihozlangan ediki, yonboshdan esgan shamolda ham yura olara edi. Shuningdek, o‘sha davrga kelib kompasdan tashqari astrolyabiyalar, ya’ni kenglikni aniqlovchi asboblar hamda anchagina ishonchli xaritalar – portolanlar ham paydo bo‘lgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar oxir-oqibatda mustamlaka tizimining vujudga kelishiga olib keldi. Agar XVI asrda Yevropada kapitalizm rivojlana boshlagan bo‘lsa, agar Yerovpa iqtisodiy jihatdan boshqa qit’alarning xalqlaridan o‘zib ketgan bo‘lsa, bunga mustamlakalarning talon-taroj qilinishi va ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi ham sabab bo‘lgan.
Mustamlakalar darhol kapitalistik usullar bilan ekspluatatsiya qilina boshlamagan, ular darhol xom ashyo manbaiga va yangi bozorlarga aylanmagan. Avval ular obdon talon-taroj qilingan, birlamchi kapital (sarmoya) to‘plash manbai bo‘lib xizmat qilgan. Ispaniya va Portugaliya mustamlakalarni feodal usullar bilan ekspluatatsiya qilgan birinchi mustamlakachi davlatlar bo‘lishgan.
Bu yerlarda zodagonlarga odatdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari emas, balki oltin, kumush yoki hech bo‘lmaganda Yevropada qimmat baholarga sotish mumkin bo‘lgan anvoyi mevalar kerak edi. Ular hindularni oltin va kumush konlarda ishlashga majburlashar, bo‘ysunmaganlarni butun-butun qishloqlari bilan yo‘q qilib yuborishar edi. Guvohlarning aytishicha, konlar atrofida chirib yotgan yuzlab murdalarning badbo‘y hidi anqib yotar edi. Shakarqamish va qahva plantatsiyalarida ham yerlik aholi ana shunday usullarda ekspluatatsiya qilinar edi.
Yerlik aholi bunday og‘ir mehnatga bardosh bera olmay, yoppasiga qirilib bitar edi. Ispanlar Espanola (Gaiti) orolida ilk bor paydo bo‘lgan paytda u yerda millionga yaqin aholi yashar edi, biroq XVI asrning o‘rtalariga kelib ular bitta qo‘ymay qirib tashlandi. Ispanlarning o‘zi ham XVI asrning birinchi yarmida amerikalik hindularni qirib tashladik, deb hisoblashar edi.
Biroq, ispanlar ishchi kuchini yo‘q qilib, o‘z mustamlakasining xo‘jalik asosiga putur yetkazishdi. Yetishmayotgan ishchi kuchini to‘ldirish maqsadida Amerikaga afrikalik qoratanlilarni olib kelishga to‘g‘ri keldi. Shunday qilib, mustamlakalar paydo bo‘lishi bilan quldorlik qayta tiklandi.
Ispanlar tomonidan Amerika yerlarining mustamlaka qilinishi konlarga, shakarqamish va tamaki plantatsiyalariga haydab kelingan son-sanoqsiz yerlik aholini majburlab ishlatish yo‘li bilan, bo‘ysunmaganlarni ommaviy qirg‘in qilish yo‘li bilan amalga oshirildi (Yamayka orolida XVI asrning birinchi yarmida 50 mingdan ortiq yerlik aholi halok bo‘lgan, Peru va Chilida esa XVI asrning ikkinchi yarmida hindularning soni besh baravar kamayib ketgan), oqibatda bir necha o‘n yildan so‘ng ishchi kuchi keskin kamayib ketdi. Mustamlakachilar Afrikadan qullar olib kela boshlashdi. Jismonan chidamliroq bo‘lgan qoratanlik afrikaliklar ispan mustamlakalaridagi asosiy ishchi kuchiga aylandi.
Qul savdosi serdaromad ish chiqib qoldi: Afrikada qabila boshliqlarini ichirib, suv tekin taqinchoqlar bilan aldab, qullarni juda arzonga sotib olish va Amerikada ularni 20-30 baravar qimmatga sotish mumkin edi. Ba’zan qullar umuman sotib olinmas, balki ularni kuch ishlatib, tutib olib, kemaga yuklashar va Amerikaga olib ketishar edi. Ispan mustamlakalariga har yili 6-8 ming qoratanli qullar olib kelinar edi. (Manba: allbest.ru).
(Bu ishlarning barchasi Yevropa uyg‘onishining gumanizm – insonparvarlik shiori ostida amalga oshirilganmi?)
Yevropada dinga bo‘lgan munosabatda ham keyinroq o‘zgarish yuz berdi. Bir guruh dinsiz bo‘lib ketdi. Bir guruh dinni cherkovga qamab olib, bu har kimsaning o‘z ishi deyish bilan kifoyalandi. Ammo Darvinning asl shogirdlari dinni Karl Marks boshchiligida xalq uchun afyun deb e’lon qildilar va uni batamom yo‘q qilib yuborishga bel bog‘ladilar. Karl Marksning xayolini Lenin va uning safdoshlari Rossiyada va unga qaram bo‘lgan diyorlarda hayotga tatbiq qildilar. Lenin tuzgan davlat dunyo tarixida kufrni o‘ziga shior qilib olgan birinchi davlat bo‘ldi. Ular dunyoning o‘zlariga qaram bo‘lgan barcha yurtlarida «ilmiy ateizm» asosida dinga va dindorlarga qarshi qatag‘on o‘tkazdilar. Son-sanoqsiz ibodatxonalar yer bilan yakson qilindi. Diniy xodimlar va ulamolar qatl qilindi, qamaldi va surgun qilindi. Diniy kitoblar va dinga bog‘liq madaniyat durdonalarni olovga yoqildi. Ilmiy ateizm ta’limotlari dunyodagi yagona to‘g‘ri e’tiqod sifatida barchaga majburiy ravishda talqin qilindi.
«Olam va odam, din va ilm» kitobi asosida tayyorlandi