O`zbekiston musulmonlari idorasi

Bir bolaga yetti mahalla ota-onadir!

13.01.2020 3765 7 min.

Tarbiya biz uchun yo hayot- yo mamot, yo najot – yo halokat,
yo saodat – yo falokat masalasidir.

Abdulla Avloniy

Ma’lumki, Islomning olamshumul ilohiy ta’limoti kishilik jamiyatini bu dunyoda tinch-omon, farovon hayot kechirishga, oxiratda saodat ahlidan bo‘lishga da’vat etadi. Oila va farzand jamiyatning uzviy asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham Islom shariati ularning har tomonlama yetuk va barkamol tarbiya topishlari, yoshlikdan ilmu fan, kasbu hunar malakalarini egallashlari borasidagi tegishli ko‘rsatmalarni ota-onalar, murabbiylar va ustozlarga tavsiya qiladi. Yosh avlod, xususan, farzandlarimizning qiziqishlari, aqlu zakovatlari, iqtidorlariga muvofiq ilm, kasb va hunar tanlashlarida imkon boricha yordam berishimiz zarur. Yoshlar oltindan ham qimmatli vaqtlaridan har tomonlama unumli foydalanishlari maqsadga muvofiqdir. Zero, bu haqda Sarvari koinot sollallohu alayhi vasallam: “Yoshligingizni keksalik kelishidan oldin g‘animat biling” (Termiziy rivoyati), deya uning qadriga yetishni ta’kidlaganlar.

Yoshlik davrining e’tiborga molik jihatlari juda ko‘p. O‘spirinlik vaqti inson fe’l-atvori va ruhiyati shakllanadigan asosiy davr bo‘lib, ayni shu davrda ularga alohida ahamiyat berish lozim. Jumladan, yoshlarni solih kishilar bilan do‘st-birodar bo‘lishlarini ta’minlash zarur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hadislarining birida: “Yaxshi hamsuhbat misoli mushki anbar sotuvchidir. Atirdan olingan taqdirdagina ham uning hushbo‘y hidi dimog‘dingni chog‘ qiladi. Yomon hamsuhbat esa bamisoli temirchining bosqinidir. U garchi kiyimingni kuydirmasa-da tutuni dimog‘ingni achitadi”, deganlar.

Farzandlariga ta’lim berish oila boshlig‘ining eng asosiy burchidir. Odamlar orasida “O‘zingni bil, o‘zgani qo‘y” degan noma’qul gap yuradi. Lekin shariat bo‘yicha er xotin uchun, ota-ona bolalar uchun mas’uldir. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam: “Hech bir ota o‘z farzandiga yaxshi tarbiya va go‘zal odobdan buyukroq hadya bera olmas", deb marhamat qilganlar.

Bir kuni xalifa Ma’mun odob bilan so‘zlayotgan bir boladan: “Kimning o‘g‘lisan?” deb so‘radi. Bola: “Odobning o‘g‘liman”, deb javob berdi. Bu javobni eshitgan Ma’mun: “Qanday chiroyli otang bor ekan-a”, deb unga tahsin o‘qidi.

Islomda tarbiya ta’limdan ko‘ra ustunroq va keng qamrovlidir. Chunki tarbiya bolani uyida, ko‘chada, maktabda o‘zini tuta bilishi odoblarini, aql bilan ish yuritib, jismini, nafsini o‘ziga bo‘ysundirishdek og‘ir ishni yo‘lga qo‘yadi. Tarbiyaning asosi oila muhitidir. Bola uyda nimani ko‘rsa, shunga taqlid qilib o‘sadi. Oilada ota olijanob, keng fe’l, bosiq, mulohazali va ozgina siyosatliroq bo‘lishi, ona esa mehribon, rahimli, bolalarni behuda qarg‘amaydigan va muloyim bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham ajdodlarimiz farzand tarbiyasiga qattiq ahamiyat berishgan.

Xalqimizda: “Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi” degan naql ham bor. Alloh taolo mo‘minlarni rost so‘zlovchi kishilar bilan birga bo‘lishga buyurgan: “Ey iymon keltirganlar, Allohga taqvo qilinglar va sodiqlar ila birga bo‘linglar” (Tavba, 119).

Hadisda aytilishicha, ro‘stgo‘ylik insonni doimo yaxshilikka chorlaydi. Ongida rostgo‘ylik, vafodorlik, fidoiylik kabi tushunchalar o‘rnashgan yoshlardan kelajakda ko‘plab hayrli ishlar kutish mumkin. Hasan Basriy rahmatullohi alayhi bir kuni yoshlar tarbiyasiga e’tiborini jalb qilish maqsadida hamsuhbatlariga: “Ey keksalar! Ekin pishib yetilgandan so‘ng nima qiladi?”, deb savol berdilar. “Xosil yig‘ib olinadi”, deyishadi. Shunda Hasan Basriy rahmatullohi alayhi: “Ey yigitlar! Shuni bilinglarki, gohida ekin pishib yetilmasidan oldin unga ofat (kasallik) yetishi mumkin”, deb kishining o‘spirinlik davrini qanday o‘tkazishi uning kelajakda kim bo‘lib yetishishi muhim o‘rin tutishiga ishora qiladilar.

Ma’lumki, yoshlik insonning aqliy va jismoniy rivojlanish davri bo‘lib, ayni shu pallada ularni ilmga va kasb-hunarga targ‘ib qilish lozim. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Yoshlikda o‘rganilgan ilm toshga o‘yilgan naqsh kabidir, keksalikda o‘rganilgan ilm esa suvga yozilgan kabidir”, deganlar.

Imom Tabaroniy rivoyat qilgan hadisda Ibn Abbos roziyallohu anhumo: “Alloh taolo o‘z payg‘ambarlariga bu ulug‘ vazifani aqlan hamda jismonan kuchga to‘lgan yoshlik chog‘larida in’om qilgan, shuningdek, olimlarga ham ilm asosan yoshlik chog‘ida berilgan”, degan.

Kasb-hunar o‘rganish va shu orqali halol mehnat qilib chiroyli hayot kechirish shariat talablaridan biridir. Zero, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam hadislaridan birida aytdilar: “Alloh taolo hunarmand bandani yaxshi ko‘radi” (Termiziy rivoyati). Boshqa bir hadisda esa: “Halol kasb qilish farzdan keyingi farzdir” (Tabaroniy va Bayhaqiy rivoyati).

Buyuk imom Abu Hanifa rahimahullohning iqtidorli shogirdi imom Muhammad ibn Hasan Shayboniy kasb-hunar va uning jamiyatidagi muhim o‘rni haqida birinchi bo‘lib “Yaxshi rizqni kasb qilib topish” nomli kitob yozdi va kasb-hunar, tijorat, ziroat, sanoat kabilar bilan mashg‘ul bo‘lish zaruriyati haqida batafsil ma’lumot beradi.

Buyuk vatandoshimiz shayxur-rais Ibn Sino yosh avlod tarbiyasining ibtidosi qanday va nimalar bilan bo‘lishi haqida quyidagilarni aytgan edi: “Yosh bola boshlang‘ich ta’lim va tilga doir qoidalarni yod olgandan keyin u mashg‘ul bo‘lishi mumkin bo‘lgan kasb-hunar va sanoatga moyilligiga qarab, uni shunga yo‘llaymiz. Agar u kotiblikni xohlasa til, xat yozish, nutq so‘zlash va odamlar bilan muomala qilish kabilarga dalolat qilamiz. Albatta, bu o‘rinda, bolaning mayli alohida ahamiyatga egadir (Muhammad Atiya, Islomiy tarbiya va uning falsafasi. 197-bet)”.

Yosh avlod tarbiyasi haqida so‘z borar ekan, ularga tegishli umumiy odob-axloqlar haqida Imom G‘azzoliy aytgan so‘zlarni naql etishni lozim topdik: “Yoshlar tilla taqinchoq va turli zebu ziynat taqmasliklari lozim. Ular o‘tirish, turish, salom berish odoblariga rioya etishlari, o‘zlaridan kattalar huzurida oyoqlarini chalishtirib o‘tirmasliklari, sergap va so‘kuvchi bo‘lmasliklari, behayo so‘zlarni aytmasliklari, xususan, yomon xulqli tengdoshlariga aralashishdan ehtiyot bo‘lishlari lozim” (“Ihyo...” kitobi, 3-juz, 70-bet).

Ma’lumki, yosh avlodni barkamol voyaga yetkazish va turli odat va ta’sirlardan ehtiyotlab saqlash va, shu jumladan, ularni giyohvandlik ofatidan ehtiyot qilish hozirgi zamonning eng dolzarb masalasi ekani hammamizga yaxshi ma’lum. Zero, aql va tanani muhofaza qililb, uni ehtiyotlab saqlash har bir inson uchun ham farz, ham qarz amaldir. Shundagina inson Alloh va Uning Rasuli hamda rahbarlari amriga itoat qiladigan, irodali, aqlli, sog‘lom, odob-axloqli, jismonan barkamol, diniga himmatli, o‘z xalqiga fidokor, jamiyat manfaatini ko‘zlovchi, Vatanni sevuvchi va ardoqlovchi, hammaga barobar yaxshilikni ravo ko‘ruvchi, mas’uliyatni to‘la his qiluvchi komil inson bo‘lishi mumkin.

A.Naimov,
Quvasoy shahar bosh imom xatibi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Javvaz yoki ja’zariy emasmisiz?

02.05.2025 2430 9 min.

Kibr, o‘zini boshqalardan yuqori deb hisoblash, ulardan ustun qo‘yish, o‘zini boshqalarga nisbatan yuksak ko‘rish va ularga nisbatan mag‘rurlik qilishdir. Bu, ko‘pincha odamlarning boshqa kishilarni pastga urish, ular bilan adolatli munosabatda bo‘lmaslik va o‘zini juda katta ko‘rsatish kabi xulq-atvorlarni o‘z ichiga oladi.

Saodat kaliti hushyorlik va fahmu farosatdadir. Badbaxtlik manbasi kibr va g‘aflatdadir.

Banda uchun Alloh taoloning ne’matlari ichida iymon va ma’rifatdan ulug‘i yo‘qdir. Unga erishish uchun bag‘rikenglik va qalb ko‘zi o‘tkirligidan boshqa vasila yo‘qdir.

Kufr va ma’siyatdan kattaroq balo va ofat yo‘qdir. Mazkur ikki narsaga chaqirishda qalb ko‘rligi va jaholat zulmatidan boshqa narsa yo‘qdir.

Ziyrak kishilar Alloh taolo ularni hidoyatini iroda qilgan va qalblarini Islomga keng qilib qo‘yganlardir.

Mutakabbirlar Alloh taolo ularni zalolatini iroda qilgan va qalblarini xuddi osmonga chiqayotgandagi kabi tor va tang qilib qo‘yganlardir. Mutakabbir o‘z hidoyatiga kafil bo‘lishi uchun qalb ko‘zi ochilmagan kishidir.

Alloh taolo: “Mo‘minlardan ixtiyoriy ehson qiluvchilarini va zo‘rg‘a topib-tutuvchilarini istehzo ila masxaralaydiganlarni Alloh “masxara” qiladi va ular uchun alamli azob (bor)dir” (Tavba surasi, 79-oyat), deb aytgan.

Yana: “Ey mo‘minlar! (Sizlardan) biror millat (boshqa) bir millatni masxara qilmasin! Ehtimolki, (masxara qilingan millat) ulardan yaxshiroq bo‘lsa. Yana (sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (masxara qilmasin)! Ehtimolki, (masxara qilingan ayollar) ulardan yaxshiroq bo‘lsa. O‘zlaringizni (bir-birlaringizni) laqablar bilan atamangiz!” (Hujurot surasi, 11-oyat);

“(Kishilar ortidan) g‘iybat qiluvchi, (oldida) masxara qiluvchi har bir kimsaning holiga voy!” (Humaza surasi, 1-oyat).

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Bir-birlaringizga hasad qilmanglar va savdoda soxtalik bilan kelishib, narxlarni oshirmanglar. Bir-birlaringizga g‘azab qilmanglar hamda orqa o‘girib, munosabatlarni buzmanglar. Ba’zilaringiz ayrimlaringiz savdosi ustiga savdo qilmasin. Allohning bandalari, birodar bo‘linglar. Musulmon musulmonning birodaridir. Unga zulm ham qilmaydi, xo‘rlamaydi ham, past ham sanamaydi. Taqvo bu yerda”, deb, uch bora qalblariga ishora qildilar. “Musulmon birodarini past sanagan kishi yomon ekaniga dalolat qiladi. Har bir musulmonning boshqa musulmonga qoni, moli va obro‘sini (suiiste’mol) qilishi haromdir”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Imom Navaviy rahimahulloh: “Tadabbur qilgan kishiga bundan-da foydasi ko‘p, manfaati ulug‘ va yaxshiroq hadis bo‘lmasa kerak”, dedilar.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qalbida zarra miqdoricha kibri bor kishi jannatga kirmaydi”, dedilar. Shunda bir kishi: "Yo Rasululloh, kishi chiroyli kiyim va chiroyli poyabzal kiyadi (bu ham kibr bo‘ladimi?)" deganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Albatta, Alloh chiroylidir. Chiroylini yaxshi ko‘radi. Kibr esa haqni buzish va kishilarga past nazar bilan qarash”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Biz «yuz o‘girma» deb tarjima qilgan ma’no oyatda «tuso’’ir» deb kelgan. Bu ma’no, aslida, tuyada uchraydigan bir kasallikka nisbatan ishlatilar ekan. O‘sha kasallikka mubtalo bo‘lgan tuya doimo boshini pastdan-yuqoriga harakatlantirib, yonboshga siltab turar ekan. Mutakabbirlik bilan burnini jiyirib, yuzini odamlardan o‘giradigan kishilar ana o‘sha kasal tuyaga o‘xshatilmoqda.

«Odamlardan takabbur-la yuz o‘girma».

Ha, musulmon kishi uchun odamlarni kamsitish, ularni past sanash juda yomon illat. Hatto yurish-turishda ham kibru havodan, takabburlikdan saqlanish kerak.

«…va yer yuzida kibr-havo ila yurma».

Bu juda yomon narsa. Boshqalarga kibr og‘ir botadi. Eng muhimi: «Albatta, Alloh, xech bir mutakabbir va maqtanchoqni sevmas».

Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhudan naql qilingan rivoyatda: «Kimning qalbida zarracha mutakabbirlik bo‘lsa, Alloh uni do‘zaxga yuztuban tashlaydi», deyilgan.

Shuningdek, ibn Abu Laylo rivoyat qilgan xadisda: «Kim kiyimini ko‘z-ko‘z qilib, maqtanchoqlik ila sudrab yursa, Alloh taolo unga nazar solmaydi», deyilgan.

Rasulullloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ilm o‘rganing, ilm uchun sakinat va viqorni ham o‘rganing. Va sizlarga ilm o‘rgatayotganlarga tavoze’ bilan o‘zingizni past tuting!” (Imom Tabaroniy “al-Avsat”da rivoyat qilgan).

Muallimga kibr qilish, uni mensimaslik tuban xulq hamda nifoq alomatlaridan hisoblanadi. Imom Tabaroniy “Al-Kabir”da rivoyat qilgan hadisi sharifda bunday deyiladi: “Uch toifa inson borki, ularni faqat munofiqgina xorlaydi: Islomda mo‘ysafid bo‘lgan qariya, ilm sohibi va odil rahbar”.

Ustoz va muallimga o‘zni past tutib, hokisor bo‘lish najot eshigi, ilm tahsil qilishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Dinimiz shunga buyuradi, shunga o‘rgatadi. Bu ustozlarning shogirdlari ustidagi haqlaridandir.

Imom Navaviy rahimahulloh aytadilar: “O‘quvchi muallimiga itoatkor va royish bo‘lishi, uning so‘ziga quloq solib, o‘z ishlarida u bilan maslahatlashib turishi va oqil bemor samimiy va mohir tabib so‘zini qabul qilganidek u ham o‘z muallimining so‘zini qabul qilmog‘i lozim. Shuningdek, muallimiga ehtirom ko‘zi bilan boqishi, uning o‘z ishida komil iqtidor va malaka sohibi ekanligi va boshqa ustozlardan ustunligiga ishonishi lozim. Ana shunda undan manfaat olishi oson bo‘ladi”.

Olimlarimiz aytadilarki, talaba o‘z ustozining kamoli ahliyat va iqtidor sohibi ekanligiga, o‘z ishining mohir mutaxassisi ekanligiga e’tiqod qilib, ishonishi kerak. U haqda faqat yaxshi fikrda bo‘lishi lozim. Agarchi, ustozidan diyonatga ochiq-oydin ters keladigan xatti-harakatni ko‘rib qolsa ham uni faqat yaxshilikka yo‘yib, yaxshi gumonda bo‘lishi kerak. Aks holda uning barakasidan mahrum bo‘ladi.

Ibn Sinoning ustozi Kushyorning huzuriga bir kishi osmon ilmini o‘rganish maqsadida kelibdi. 2-3 oy o‘tsa hamki, ustozi ilm berishni boshlamaganidan so‘ng aytibdi:

– Hazrat, endi menga javob bersangiz. Uch oy bo‘ldi hamki dars bermadingiz. Vaqtingiz yo‘q shekilli…

Shunda ustoz:

– Men senga bajonidil dars berardim-u, lekin sen huzurimga kelganingdagi “bu ilmdan mening uncha-muncha xabarim bor”, degan kibr-havoying hali ham ketmadi. Men bir idishga qachonki u bo‘sh bo‘lsagina suv quyaman. Afsus, sening kallang havo bilan to‘lib qolgan ekan, – deb javob qilibdi.

Imom Qurtubiy rahimahulloh dedilarki: "Agar mutakabbir kishini ko‘rsang bilginki, uning namozi kam yoki undan butunlay mahrum bo‘lgan. Chunki kibr bilan ko‘p sajda qilish birga jamlanmaydi".

Rivoyat qilishlaricha: Bir kishinikiga mehmon kelib qoldi. Uyda mehmonga qo‘yadigan hech vaqo yo‘q edi. U bir litr qatiq olib kelib, besh litr suv qo‘shib, tuz va muz solib, ayron tayyorladi. Bir litr qatiq besh litr suvni qabul qilib, totli ichimlikka aylandi. Agar o‘sha qatiqqa bir tomchi benzin tushib ketganida uni ichib bo‘lmas edi.

Xuddi shuningdek, salgina takabburlik ham amalni buzib yuboradi. Mutakabbir kimsa Allohdan to‘siladi, xaloyiq tomonidan nafratga uchraydi. Alloh taolo bu haqda «Chunki ularga yolg‘iz Allohdan boshqa iloh yo‘q deyilgan vaqtda kibr-havo qilgan edilar», degan (Soffot surasi, 35 oyat).

Horisa ibn Vahb roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Javvaz ham, ja’zariy ham jannatga kirmaydi", dedilar.

* «Javvaz – muomalasi qo‘pol odam».

* Ja’zariy – mutakabbir, qilmagan ishi bilan faxrlanuvchi.

Ba’zi bir kishilar ibodat miqyosidagi ma’naviy va moddiy amallarni qilib, (haj, umra va masjid yoki yo‘l qurib) kibrlanib, maqtanib boshqa kishilarni bunday ishlarni amalga oshirmaganlikda ayblab, o‘zlarini ulardan yuqori olishadi. Aslida ana shu ishlar xalqni puliga bajarilgan bo‘ladi. Bunday kimsalar aslida eng razil va pastkashlardir.

Alloh taolo aytadi: “Boshqalar esa gunohlarini e’tirof qildilar…”. (Tavba surasi 102-oyat) Alloh taolo bizdan ma’sumlikni talab qilmadi. Aksincha, gunoh sodir bo‘lganida tavba va siniqlikni istadi.

Odam alayhissalom gunoh qilganida e’tirof qilib gunohiga istig‘for aytdi. Alloh uning tavbasini qabul qildi.

Iblis esa gunoh qilganida mutakabbirlik qildi, tavba qilmadi. Alloh undan yuz o‘girdi.

Kim gunoh qilib qo‘yib so‘ngra tavba qilsa qiyomatda Odam alayhissalom bilan tavba qiluvchilar karvonida bo‘ladi.

Kim gunoh qilib so‘ngra tavba qilmasdan mutakabbirlik qilsa Iblisning karvonida bo‘ladi.

Ortidan kibrni ergashtiruvchi bittagina gunoh, ortidan siniqlik, pushaymonlik va tavbani ergashtiruvchi mingta gunohdan og‘irroqdir.

Alloh taolo gunoh qilganida pushaymon bo‘lib tavba qiluvchilarga muhabbati o‘laroq O‘zini G‘ofur deya nomladi.

Bandalarini O‘z muhabbatiga targ‘ib qilish uchun O‘zini Vadud deya nomladi.

Sizni sindirib sizdagi ujbni ketkazadigan bitta gunoh, qalbingizni mag‘rurlanish va ujbga to‘ldiradigan toatdan yaxshidir, qaysidir ma’noda!

Ja’farxon SUFIYEV,
TII talabasi,
To‘raqo‘rg‘on tuman “Is'hoqxon to‘ra” jome masjidi imom-xatibi.