Nurul izoh: IMOMATGA ENG LOYIQ KISHI. SAFNING TARTIBI. SUTRA QO‘YISH.
*** Avrat joylarini yopa olmagan kishining namozi ***
«Avrat» so‘zining lug‘aviy ma’nosi ayb, kamchilik demakdir. Boshqalarga ko‘rsatish yoki ularga qarash jirkanch va uyat bo‘lgani uchun insonning ba’zi joylari avrat deyiladi.
Avrat joylarni belgilashga ko‘ra insonlar uch qismga ajratiladi:
Xoh ozod, xoh qul bo‘lsin, erkaklarning kindigidan tazzasining ostigacha bo‘lgan qismi avratdir. Tizzasining ko‘zi ham avrat hisoblanadi.
Joriyalarning, erkaklarda avrat hisoblangan joylari bilan bir qatorda, qorni va orqasi ham avratdir.
Ozod ayollarning yuzi, qo‘li va oyoqlaridan (to‘piqdan pasti) tashqari butun vujudlari tamomi avratdir. Kiyim ostidan tananing rangi ko‘rinib tursa, avrat berkitilgan hisoblanmaydi. Olimlarning fikriga ko‘ra, avrat joylarning avratligi ularning egasi uchun bo‘lmay, balki boshqalar uchundir. Masalan, namoz davomida boshqalar karashi harom bo‘lgan a’zoga kishining nazari tushsa, namozga hech zarar yetmaydi.
Izoh: Rivoyat kilishlaricha, Oyisha, roziyallohu anho, shunday degan ekanlar: «Shuncha yil birga hayot kechirib, na men u zotning avrat joyini ko‘rdim, na u zot mening avratimni ko‘rdilar». Ajabo, bugungi kunda shunday zarofat sohibi bo‘lgan Payg‘ambarning, sollallohu alayhi va sallam, diniga mansub bo‘lganlardan necha kishi bu xususda ul zotning haqiqiy ummati bo‘lishga loyiq ekan-a?
Ipak, quruq hashak yoki loy bo‘lsin, avrat joylarini berkitadigan bir narsa topa olmagan kishi, o‘sha holatda namozini o‘qiydi va keyinchalik uni takror o‘qimaydi.
Biror shaxsning ruxsati bilan bo‘lsin, avrat joyini berkita oladigan to‘rtdan bir qismi toza bir narsani topgan kishining avratini yopmasdan namoz o‘qishi joiz emas.
Agar u topgan narsaning to‘rtdan bir qismidan kami pok bo‘lsa, xohlasa, avratini yopib, xohlasa avratlari ochiq holda namozini o‘qishi mumkin.
Butunlay iflos kiyim bilan namoz o‘qish yalang‘och holda namoz o‘qishdan afzalroqdir.
Avrat joyining bir qismini yopishga yetadigan narsa topgan kishining undan foydalanishi vojibdir. Hech bo‘lmasa, oldini va orqasini berkitadi. Faqat bir tomonini yopishga yetadigan bo‘lsa, (ruku va sajdada nojo‘ya holat bo‘lgani uchun) orqasini, ba’zi olimlarga ko‘ra esa, (qiblaga qaragani uchun) oldini berkitadi.
*** Yalang‘och kishilarning namozi ***
Yalang‘och kishilar oyoqlarini qibla tarafga uzatib, namozini o‘tirgan holda o‘qishi, ruku va sajdalarni bosh ishorasi bilan ado etishi mustahabdir. Yalang‘och kishi tik turgan holda namoz o‘qiydigan bo‘lsa, ruku va sajdalarni bosh ishorasi bilan yoki to‘liq ado etishi durustdir.
Avrat. Erkakning avrat joyi kindik ostidan tizzasining ostigachadir. Joriyalarning esa, bunga qo‘shimcha qorni va orqasi ham avratdir. Hur ayollarning yuzi, qo‘llari va qadamlaridan tashqari butun vujudi avratdir.
Avrat joylarning ochilishi. Avrat joylardan birining to‘rtdan bir qismi ochilsa, namoz durust bo‘lmaydi. Alohida-alohida avratlardan bir oz-bir oz ochilib, to‘plami eng kichik avrat joyining to‘rtdan biriga teng bo‘lsa ham, namoz durust bo‘lmaydi. Agar kam bo‘lsa, namozga mone’ emas.
*** Qiblaga yuzlanish ***
1. Kasalligi tufayli yoki mingan hayvonidan tusha olmasligi yoki biror dushmandan qo‘rqqani uchun qiblaga yuzlana olmaydigan kishining qiblasi kuchi yetgan va u xotirjam bo‘lgan tarafdir.
Namoz o‘qiydigan kishi qibla tomondan shubha qilsa-yu, yonida aytib beradigan kishi yoki mehrob bo‘lmasa, izlanadi va qalbi qaysi tomonga moyil bo‘lsa, o‘sha tomonga qarab namoz o‘qiydi.
Keyinchalik yanglish tomonga yuzlanganini anglasa ham, namozini takror o‘qimaydi. Agar namoz davomida xato qilganini anglasa, to‘g‘ri tomonga yuzlanib, namozni davom ettiradi.
Qiblani surishtirmay namozni boshlagan bo‘lsa, namozni tugatgach, qiblani to‘g‘ri topgani aniq bo‘lsa, namozi durust bo‘ladi.
Qiblani surishtirmay, izlamay namoz boshlab, to‘g‘ri topganini namoz davomida anglasa, namozi buziladi. Shuningdek, qiblani to‘g‘ri topganini aslo bilmaganida ham namozi fosid bo‘ladi.
Qorong‘u joyda bir jamoatdan (har bir kishi o‘zicha, qiblani qidirib, qalbi moyil bo‘lgan tomonga yuzlanib jamoat bilan namoz o‘qisa, ular imomning qaysi tomonga yuzlanganini bilmasalar ham (imomdan oldinga o‘tib ketganlaridan boshqa, barchasining) namozi durustdir.
Izoh: Bu xususda Amr ibn Uqba shunday deydi: «Qorong‘u bir tunda Payg‘ambarimiz, sollallohu alayhi va sollam, bilan birga edik. Hamma qalbi moyil bo‘lgan tomonga yuzlanib, namoz o‘qirdi. Ertasiga bu holatni Alloh Rasuliga eslatdik. Shunda, «Qaysi tomonga yuzlansangiz, Allohni o‘sha tomonda topasiz» mazmunidagi oyati karima nozil bo‘ldi.
Qiblani qidirib, to‘g‘ri tarafga yuzlanish, iflos suv idishlari ichidan tozasini yoki iflos kiyimlar orasidan tozasini qidirishga o‘xshamaydi. Libos va suv idishlarini toza deb tanlab olinganidan so‘ng, iflos ekani ma’lum bo‘lsa, ular bilan o‘qilgan namozlarni takror o‘qish shart bo‘ladi. Ammo qibla bunday emasdir. Qibla islomiyatning dastlabki yillari Baytul Maqdis edi. Keyinchalik Ka’ba qibla bo‘ldi, Baytul Maqdisning hech bir fazilati bo‘lmaganida Alloh taolo musulmonlarning namozda u tomonga yuzlanishlariga ruxsat berarmidi? Demakki, qiblaning asosi ma’lum bir tomonga yuzlanish emas, balki o‘sha tomonlarning Yaratuvchisi va haqiqiy egasi Allohga yuzlanishdir.
*** Namozning vojiblari ***
Namozning o‘n sakkizta vojiblari bor:
1. Fotiha surasini o‘qish.
2. Farz namozlarining ikki rakatida, vitr vojib va nafl (sunnat) namozlarning barcha rakatlarida, Fotiha surasidan so‘ng qisqa bir sura yoki uchta qisqa oyat o‘qish.
3. Farz namozlarning birinchi va ikkinchi rakatlarida qiroat qilish. Farz namozlarning ikki rakatida qiroat kilish farz bo‘lsa, birinchi va ikkinchi rakatda qiroatni qilish vojib.
4. Fotiha surasini zam suradan avval o‘qish.
5. Sajdada peshona bilan birga burunni yerga tekkizish.
6. Har rakatning ikkinchi sajdasini namozning boshqa rukniga o‘tmasdan avval qilish.
7. Namozning ruknlarini itmi’non bilan (o‘rinlatib, shoshmay) ado etish.
8. Uch va to‘rt rakatli namozlarda qa’dai uula —- oldingi qa’dani bajarish.
9. Oldingi qa’dada tashahhud o‘qish.
10. Oxirgi qa’dada tashahhud o‘qish.
11. Dastlabki qa’dada tashahhud o‘qigach, darhol uchinchi rakatga turmoq.
Izoh: Birinchi tashahhuddan so‘ng, uchinchi rakatga turmasdan, namoz ruknlaridan birini bajara oladigan miqdorda kechiksa, farz bo‘lgan turishni kechiktirgani uchun sahv sajdasi qilish zarur. Faqihlar, kishi birinchi tashahhuddan so‘ng, «Allohumma solli ’ala Muhammad...» desa, farzni kechiktirgan hisoblanadi va sahv sajdasi qilishi lozim deganlar.
12. Namoz so‘nggida salom berish.
13. Vitr namozida Kunut duosini o‘kish.
14. Hayit namozida vojib takbirlarni aytish.
15. Barcha namozlarni «Allohu akbar» bilan boshlash.
16. Hayit namozining ikkinchi rakatida ruku takbirlarini aytish.
17. Jamoat bilan o‘qilgan juma, hayit va Ramazonda tarovih, vitr namozlarining har rakatida, bomdod, shom hamda xufton namozlarining dastlabki ikki rakatida jahran (baland ovozda) qiroat qilish.
18. Jamoat bilan o‘qilgan peshin va asr namozlarining barcha rakatida, shom namozining uchinchi hamda xufton namozining uchinchi va to‘rtinchi rakatlarida, kunduzi o‘qilgan xufya nafl (sunnat namozlarning har rakatida xufya, faqat o‘zi eshitadigan darajada qiroat qilmoq. Yolg‘iz namoz o‘qigan kishi imom jahran o‘qiydigan (bomdod, shom va xufton) namozlarida nafl namoz o‘qigan kishidek, xohlasa xufya, xohlasa jahran qiroat qiladi.
Xufton namozining birinchi va ikkinchi rakatlarida zam surani tark qilgan kishi, uchinchi va to‘rtinchi rakatlarda Fotihadan so‘ng jahran zam sura o‘qiydi, ammo faqatgina Fotihani tark etgan bo‘lsa, oxirgi rakatlarda uni takrorlamaydi.
*** Namozning sunnatlari ***
Quyidagilar namozning sunnatlaridir:
1. Takbiri taxrima uchun erkaklar va joriyalarning qo‘llarini quloqlarining yumshoq joyigacha va ozod ayollarning qo‘llarini yelkalarigacha ko‘tarishlari.
2. Takbiri tahrima uchun qo‘llarni ko‘garayotganida barmoqlarni o‘z holicha erkin tutish.
3. Imomga iktido qilgan kishining takbiri tahrimani imomdan so‘ng darhol aytishi.
4. Erkaklar uchun takbiri tahrimadan so‘ng qo‘llarini yonlariga tushirmay, o‘ng qo‘lining bosh va kichkina barmoqlarini chap bilakka halqa shaklida o‘tkazish va o‘ng qo‘l kaftini chap qo‘lining ustiga qo‘yib, kindik ostida tutish.
5. Ayollarning o‘ng qo‘l kaftini chap qo‘l kafti ustiga qo‘yib, ko‘kraklari ustida tutishlari.
6. Dastlabki rakatda sano o‘qish.
7. Dastlabki rakatda sanodan so‘ng Fotihani boshlashdan avval ta’avvuz aytish.
8. Har bir rakatda Fotihadan avval «Bismillah» aytish.
9. Fotihadan so‘ng yashirin «Omin» demoq.
10. Imomga iqtido qilgan va yolg‘iz namoz o‘qigan kishining «Sami’allohu liman hamidah» degach, tahmid — «Robbana lakal hamd» aytishi.
11. Sanoni, ta’avvuzni, Bismillahni, Fotihadan so‘nggi Ominni va tahmidni xufya aytish.
12. Takbiri tahrima aytayotganida boshni egmay tik turish.
13. Imomning takbirlar va «Sami’allohu liman hamidah»ni jahran aytishi.
14. Qiyomda ikki oyoq orasini to‘rt barmoq kengligida tutish.
15. Muqim kishi uchun bomdod va peshin namozlarida tivoli mufassaldan, asr va xufton namozlarida avsati mufassaldan, shom namozida qisari mafassaldan zam sura o‘qish.
Izoh: Xujurot surasidan Buruj surasigacha tivoli mufassal; Buruj surasidan Bayyina surasigacha avsati mufassal, Bayyina surasidan Qur’oni karimning oxirigacha bo‘lgan suralar qisari mufassal deyiladi.
Musofirlar xohlagan surani o‘qiyveradilar.
16. Bomdod namozining ikkinchi rakatida birinchi rakatdagidan ko‘ra qisqaroq zam sura o‘qish.
17. Ruku qilayottanida takbir (Allohu akbar) aytish.
18. Rukuda uch marta «Subhana robbiyal ’azim» deyish.
19. Rukuda tizzalarini qo‘llari bilan ushlamoq.
20. Erkaklarning rukuda tizzalarini barmoqlar orasini ochiq tutgan holda, ayollarning esa barmoqlar orasini ochmay ushlashlari.
21. Rukuda erkaklarning tizzalarini to‘g‘ri tutishlari (ayollar biroz egib turadilar).
22. Rukuda orqani tekis tutish.
23. Rukuda boshni to‘g‘ri, orqa bilan bir tekisda tutish.
24. Rukudan turish.
25. Rukudan tik bo‘lgach, a’zolar halovat topgunicha biroz turmoq.
26. Sajdaga borishda avval tizzalarni, so‘ngra qo‘llarni, so‘ng esa yuzni yerga qo‘yish.
27. Sajdadan turishda buning aksini qilmoq.
28. Sajdaga borishda takbir aytish.
29. Sajdadan turishda takbir aytish.
30. Ikki qo‘lning orasiga sajda qilmoq.
31. Sajdada uch marta tasbeh (Subhana robbiyal a’la) aytish.
32. Sajdada erkaklarning qornini sonlardan uzoqroq tutishlari.
33. Sajdada erkaklarning tirsaklarni yonlaridan uzoqroq tutishlari.
34. Erkaklarning sajdada bilaklarni yerdan uzoq tutishlari.
35. Ayollarning sajdada qo‘llarini yonlariga, qorinlarini sonlariga tekkizib turishlari.
36. Sajdadan bosh ko‘tarish.
37. Ikki sajda orasida o‘tirmoq.
38. Ikki sajda orasidagi o‘tirishda qo‘llarni tashahhuddagidek tizzalar ustiga qo‘ymoq.
39. Ikki sajda orasidagi o‘tirishda va tashahhud o‘qishda erkaklarning chap oyoqlarini yoyib, o‘ng oyoqni barmoqlar uchini qiblaga qaratib, tik tutgan holda, chap oyoq ustiga o‘tirishlari.
40. To‘rt rakatli farz namozlarining uchinchi va to‘rtinchi rakatlarida Fotiha surasini o‘qish.
41. Qa’dai oxirda Payg‘ambarimizga, sollallohu alayhi va sallam, salavot aytish.
42. Salavotdan so‘ng Qur’on va hadis lafzlariga o‘xshash jumlalar bilan duo qilish.
43. Salom berishda boshni avval o‘ng, keyin chap tomonga burish.
44. Imomning har ikki tomonga salom berayotganida jamoatni, himoya qiluvchi farishtalarni va solih jinlarni niyat qilishi.
45. Iqtido qilgan kishining, imom o‘ng tomonda bo‘lsa, o‘ngga bergan, chapda bo‘lsa, chapga bergan, oldida bo‘lsa har ikki tomonga bergan salomida imomni, jamoatdagi birodarlarini, himoya kiluvchi farishtalarni va solih jinlarni niyat qilishi.
46. Yolg‘iz namoz o‘qigan kishining salomlarda faqat farishtalarni niyat qilishi.
47. Imomning ikkinchi salomni birinchisiga nisbatan pastroq ovozda berishi.
48. Jamoat salomini imomning salomiga ergashtirishi.
49. Salomni o‘ngdan boshlamoq.
50. Namozga kech kelgan masbuq kishining imom namozdan chiqishini (ikkinchi salomni ham berishini) kutishi.
*** Namozning odoblari ***
Erkaklarning takbiri tahrima aytishda qo‘llarini ko‘ylakning yengidan chiqarishlari.
Qiyomda sajda qiladigan joyga, rukuda oyoq ustiga, sajdada burunga, qa’dalarda qo‘krakka va salom berayotganida yelkaga qaramoq.
Iloji boricha yo‘talmaslikka harakat qilish.
Esnash kelganida og‘izni ochmaslik.
Muazzin «Hayya ’alas solah» deganida namozga turish.
Muazzin «Qod qomatis solah» deganida imomning namozni boshlashi.
*** Namoz o‘qish tartibi ***
Erkaklar namozni boshlamoqchi bo‘lsalar dilda uni o‘qishni niyat qilib qo‘llarini yenglaridan chiqargan holda, quloqlar yumshog‘igacha ko‘tarish bilan birga «Allohu akbar», deb tahrima takbirini aytadi (bunda takbirdagi «a» tovushlari chizilmaydi). So‘ng kechiktirmay, qo‘llarini – o‘ng qo‘lini chap qo‘lining ustida tutgan holda kindigining ostiga qo‘yadi. So‘ngra sano tasbehini o‘qiydi:
Subhanakallohumma va bihamdika va tabarokasmuka va taa’la jadduka va la ilaha g‘oyruk.
Ma’nosi: «Allohim! Sening noming muborakdir. Shon-sharafing ulug‘dir. Sendan o‘zga iloh yo‘qdir».
Sano doimo namoz boshlanayotganida o‘qiladi. So‘ngra qiroat qilish uchun ta’avvuz aytiladi. Namozga kechikib kelgan kishi ham ta’avvuz aytishi lozim. Imom hayit namozlarida ta’avvuzni takbirlardan so‘ng aytadi. Chunki takbirlardan so‘ng qiroat qilinadi. Keyin xufya «Bismillah» aytiladi. «Bismillah» har rakatda Fotiha surasidan avval aytiladi. Fotiha surasi o‘qilgach, imom va muqtadiy ichlarida «Omin» deydilar.
Bundan so‘ng imom yoki yolg‘iz namoz o‘qiyotgan kishi bir sura yoki uch qisqa oyat o‘qiydi. Jamoat imom jahran o‘qiyotganida, Fotiha surasi tamom bo‘lgach, yashirincha omin deydi. So‘ngra (har bir namozxon) takbir aytib, a’zolar halovat topgan holda, ruku qiladi.
Rukuda boshi bilan orqasini bir tekis tutadi, barmoqlari orasini ochgan holda tizzalarini ushlaydi va kamida uch marta — «Subhana robbiyal ’azim», deb tasbeh aytadi.
So‘ngra xoh imom bo‘lsin, xoh yolg‘iz o‘qiyotgan bo‘lsin, «Sami’allohu liman hamidah», deb rukudan boshini ko‘taradi va tik turadi. Muqtadiy esa, faqatgana «Robbana lakal hamd», deydi.
So‘ngra «Allohu akbar» deb sajdaga boradi: avval tizzasini, so‘ngra qo‘llarini va yuzini, peshonasini va burnini ikki qo‘lining orasiga olgan holda yerga qo‘yadi: Bu holda qaror topgach, kamida uch marta «Subhana robbiyal a’la» - deb tasbeh aytadi. Sajdada qo‘l va oyoq barmoqlarini qibla tomonga yo‘naltiradi, tiqilinch bo‘lmagan paytlarda qornini sonlaridan, tirsaklarini yonlaridan uzoqroq tutadi. Ayollar sajda qilayotganida qo‘llarini yonlariga yopishtirib, qorinlarini sonlariga tekkizadilar.
So‘ngra «Allohu akbar» deb, boshini sajdadan ko‘taradi va a’zolar qaror topgunicha o‘tiradi. Ikki sajda orasida barmoqlari uchini tizza bilan teng holda oyoq ustiga qo‘yadilar. Keyin yana «Allohu akbar», deb ikkinchi sajdaga boradilar va huddi avvalgidek, kamida uch marta tasbeh aytadilar. So‘ng yana «Allohu akbar», deb, avval boshini, so‘ng qo‘llarini, keyin esa tizzalarini ko‘taradilar. Turayotib, yerga tayanish yoki o‘tirib olish mumkin emas.
Ikkinchi rakat ham aynan birinchi rakat kabi o‘qiladi. Faqat sano va ta’avvuz aytilmaydi.
*** Qo‘lni ko‘tarish sunnat bo‘lgan holatlar ***
Barcha namozlarni boshlashda.
Vitr namozining qunut duosi takbirida.
Hayit namozining ziyoda takbirlarini aytishda.
Hojilar Ka’bani ko‘rganlarida.
Hajarul Asvadni istilom (ishora) qilib, qo‘llarini o‘pishda.
Safo va Marvaga chiqishda.
Arafot va Muzdalifada vuquf qilishda.
Minoda birinchi va o‘rtanchi aqabalarga tosh otib bo‘lgach.
Barcha namozlardan so‘ng tasbehdan avval duo qilish uchun qo‘llarni ko‘tarish sunnatdir.
Ikkinchi rakatning sajdalaridan so‘ng namoz o‘qiyotgan kishi chap oyog‘ini to‘shab ustiga o‘tiradi va o‘ng oyog‘i barmoqlarini qibla tomonga yo‘nalgan holda tikka qiladi. Qo‘llarni barmoqlarini erkin tutib tizzasining ustiga qo‘yadi. Ayollar sonlarining ustiga o‘tirib, oyoqlarini o‘ng tomonga chiqaradilar. So‘ngra tashahhud o‘qiydilar. Dastlabki qa’dada tashahhudga hech narsa qo‘shilmaydi. Farz namozlarning uchinchi yo to‘rtinchi rakatlarida faqat Fotiha surasini o‘qiydi. So‘ngra ruku, sajda qilib tashahhud o‘qigach, Payg‘ambarimizga, sollallohu alayxi va sallam, salavot aytadi. So‘ngra Kur’on va hadisdan olingan jumlalar bilan duo qiladi. («Robbana atina» va «Allohummag‘firliy»ga o‘xshash). So‘ngra yuqorida aytilgan tartibda o‘zi bilan birga jamoatni va himoya qiluvchi farishtalarni niyat qilgan holda, avval o‘ngga, keyin chapga «Acsalamu ’alaykum va rohmatulloh» deb salom beradi.
KЕYINGI MAVZULAR:
Imomlikning hukmi;
Imomning durust bo‘lish shartlari;
Imomga iqtido qilishning sahih bo‘lish shartlari;
Imomga iqtido qilish haqida turli masalalar;
Jamoat namoziga bormaslikka uzr sabablar;
Imomatga eng loyiq kishi;
Imomlik qilishi makruh bo‘lgan kishilar;
Safning tartibi;
Imom namozni bitirganidan so‘ng muqtadiy qilishi kerak bo‘lgan amallar;
Namozni buzadigan narsalar;
Namozni buzmaydigan narsalar;
Namozning makruhlari;
Sutra qo‘yish;
Namoz o‘qiyotgan kishining oldidan o‘tuvchilar haqida;
Namoz o‘qiyotgan kishiga makruh bo‘lmagan narsalar;
Namozni buzish lozim bo‘lgan va bo‘lmagan hollar;
Takrorlash uchun savollar;
“Jonli” va “jonsiz” tarbiya
«Agar ogohsan sen – shohsan sen.
Agar shohsan sen – ogohsan sen»
«Avliyolarning avliyosi», «mutafakkirlarning mutafakkiri», «shoirlarning sultoni» bobomiz Alisher Navoiy hazratlari naqadar chiroyli ta’rif berganlar o‘z asarlarida!
«Ogohlik» co‘zining ma’nolarini bugungi zamon sharoitidan kelib chiqib, yanada keng miqyosda tushunishimizga to‘g‘ri keladi. Ya’ni, bugungi ogohlik xalqimiz, ayniqsa yoshlar qalbini, ruhiyatini, aql-idroki va umuman ma’naviyatini jahonda yuz berayotgan mafkuraviy yo‘nalishdagi oshkora va yashirin tahdidlarning xatarlaridan va «ommaviy madaniyat»ning yemiruvchi ta’siridan muhofaza qilishni ham o‘z ichiga oladi.
Albatta, xalqimiz, jumladan yosh avlod g‘arb fan-texnikasi, madaniyati, adabiyoti, san’atining ilg‘or jihatlarini inkor etmaydi.
Biroq G‘arbda din va odobga zid bo‘lgan qarashlarning ko‘pchilikka singdirilishi oqibatida yuzaga kelgan «ommaviy madaniyat» tushunchasini G‘arb ziyolilarining o‘zlari «G‘arbning muammosi» sifatida baholayotganini hamda «ommaviy madaniyat»ning ma’naviy-axloqiy tubanliklarini yoshlarimiz qancha tez anglasa, shuncha yaxshi.
«Muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g‘arazli xuruj va hamlalardan, tuhmat va bo‘htonlardan himoya qilish, uning asl mohiyatini o‘nib-o‘sib kelayotgan yosh avlodimizga to‘g‘ri tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g‘oyalarini keng targ‘ib etish vazifasi hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda».
Bu vazifa nafaqat biror vazifador yoki biror sohadagi mas’ullarga belgilangan, balki har bir (!) OTA UCHUN, har bir (!) ONA UCHUN buyuk vazifa, deb bilmog‘imiz lozim!
Hozirgi davrda, axborot texnologiyalari o‘ta tezkorlik bilan rivojlanayotgan bir paytda, nanotexnologiya zo‘r shiddatlik bilan avjiga chiqayotgan zamonda, har xil ommaviy axborot vositalari xilma-xil ma’lumotlarni kechayu-kunduz tarqatayotgan bir onda, ayniqsa bugun farzandlarimiz o‘z-o‘zlari bilan yolg‘iz qolib 25 soat vaqtlarini telefon, kompyuter bilan mashg‘ul bo‘lib, bolalarimiz ular bilan “band” bo‘lib qolganlarida mazkur vazifalar, jannatmakon yurtimiz, muqaddas Vatanimiz, dono xalqimizning har bir fuqarosiga qushga havo, baliqqa suv zarurligiday zarur bo‘lsa kerak...
Bugungi kunda tarbiya ham, ming afsuslar bo‘lsinki, ikki xil bo‘lib qoldi: 1) «jonsiz» tarbiya va 2) «jonli» tarbiya.
- «JONSIZ» tarbiya – bu internet, kompyuter, telefon, televizor... Ming afsus va nadomatlar bo‘lsinki, bu narsalar ham ko‘p yoshlarimizni, ba’zi o‘rinlarda sal kattaroqlarimizni ham to‘g‘ri yo‘ldan, o‘z ota-onalari ne-ne mashaqqatlar chekib o‘rgatgan yo‘ldan, ota-bobolarimizdan buyuk va beqiyos meros bo‘lib kelayotgan yo‘ldan ozdirib va adashtirib qo‘ymokda...
Natijada, dono xalqimiz maqolida «yaxshini sharofati, yomonni kasofati» deb aytilganidek, o‘zlari ham, oilasi ham, qarindoshlari ham, qo‘shnilari ham, do‘stlari ham, yaqinlari ham, atrofdagilari ham sarson bo‘lib, ularning kasofatlari yashab turgan mahallasiga ham, ishlab turgan ishxonasiga ham, butun el-yurtiga ham yetmoqda...
Bunday shakldagi «jonsiz» tarbiya:
- dono xalqimiz dunyoqarashiga ham,
- millatimiz mentalitetiga ham,
- Qur’oni karimning muborak oyati karimalariga ham,
- Payg‘ambarimiz alayhis salomning muborak hadisi shariflariga ham,
- dinimiz ko‘rsatmalariga ham,
- shariatimiz hukmlariga ham,
- ulamolarimiz fatvolariga ham,
- davlatimiz qonunlariga ham,
- sharqona odoblarimizga ham,
- mazhabimiz me’yorlariga ham,
- jamiyatshunoslik aloqalariga ham,
- odamgarchilik munosabatlariga ham,
- insoniy tuyg‘ularga ham,
- ruhshunoslik sir-asrorlariga ham,
- yurtimiz urf-odatlariga ham,
- o‘zbekchilik qoidalariga ham,
- madaniyatimiz axloqlariga ham,
- insoniy aqlga ham,
- axloqiy normalarga ham,
- dono maqollarimizga ham,
- milliy an’analarimizga ham,
- diniy qadriyatlarimizga ham,
- xalqimiz ong-tafakkuriga ham,
- musulmonchiligimiz asoslariga ham,
- Islom dinimiz tushunchalariga ham
ZID EKANLIGINI UNUTMAYLIK !!!
Xorijiy telekanallarda nima namoyish etilsa yoki internetda nima targ‘ib qilinsa, barchasini qabul qilaverish aslo mumkin emas !!!
Biz ular orasidan imon-e’tiqodimiz, an’anayu qadriyatlarimizga mos keladiganlarinigina saralab olmog‘imiz shart!
Bu maqsadga esa yoshlarimizga telefon, televideniye, kompyuter va internetdan oqilona foydalanish yo‘llarini o‘rgatish, ularning mazkur axborot manbalaridan foydalanishlarini nazorat qilib borish orqaligina erishish mumkin. Toki hali suyagi qotib ulgurmagan yoshlarimizning beg‘ubor ma’naviyatiga jiddiy zarar yetmasin!
Mutaxassislarning tadqiqotlariga ko‘ra, AQSHda jinoyatchilarning yarmidan ko‘pi buzilgan oilalar farzandlari ekani ma’lum bo‘lgan. Ularga ota-onasining ajrashgani tufayli yetkazilgan kuchli ruhiy zarba o‘rta yosh, hatto keksalik chog‘ida ham salbiy ta’sir o‘tkazishi aniqlangan.
2) «JONLI» tarbiya – bu:
ulug‘ ajdodlarimizdan davom etib kelayotgan oltindan qimmat rivoyatlari va noyob hikmatlari;
buyuk ota-bobolarimizdan eshitib kelayotgan tillo bilan teng pand-nasihatlari va betakror hikoyalari;
mehribon ota-onalarimizdan o‘rganib kelayotgan gavhar o‘gitlari va mislsiz so‘zlari;
elimiz tanigan va xalqimiz tan olgan ustozlarimizdan ta’lim olib kelayotgan zar tushunchalari va bebaho ilmlari;
jannatmakon yurtimiz – muqaddas Vatanimiz ta’lim maskanlarida taralayotgan durdan a’lo fanlar va beqiyos bilimlar;
uyimizda farzandlarimizga o‘zimiz berayotgan ta’lim-tarbiyamiz.
Bu «jonli» tarbiyadagi ma’lumotlar esa ma’naviyat va ma’rifat yo‘nalishiga hamda tarbiya sohasiga daxldor har bir inson uchun, har bir (!) OTA UCHUN, har bir (!) ONA UCHUN beqiyos ensiklopedik manba bo‘lib xizmat qiladi.
Oiladagi bosh – bobo yoki buvi, ota yoki ona har kuni, ayniqsa juma oqshomi, bozor oqshomi kunlarida oilaviy dasturxon atrofida o‘tirganlarida oilasining har bir a’zolarini ismlarini nomma-nom aytib, har bir o‘g‘il-qizlarini, har bir kelin-kuyovlarini, har bir nevara-chevaralarini haqlariga yaxshi tilaklar aytib, yaxshi duolar qilsalar – bu ham «jonli» tarbiyaning bir turi hisoblanadi.
Zero, bunday shakldagi «jonli» tarbiyani hammalarimizning ota-bobolarimiz, ona-momolarimiz avval-azaldan chin ixlos bilan, sof e’tiqod bilan, go‘zal namuna va chiroyli ibrat bo‘lib, barkamol darajada berib kelishgan. Shunda «mening otam meni haqimga bunday duo qilganlar», «mening onam meni bunday bo‘lishimni Xudodan so‘rar edilar» degan ongi-shuuridagi dasturxon atrofidagi surat uni ko‘z oldida doim turadi.
Dasturxon atrofida, oilasi huzurida aytilgan ota-onasining umidlari, orzulari uni boshqa nojo‘ya xatti-harakatlardan tiyilishga, har kuni qo‘l ochib Yaratgandan so‘rayotgan tilaklarni eslab, mazkur tilaklarga mos kelmaydigan ishlardan saqlanishga undaydi.
Buyuk ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolib kelayotgan dono xalqimizning yuksak ma’naviyatiga davlatimiz rahbari Muhtaram Prezidentimiz ham: «Duo qilgan, duo olgan hech qachon kam bo‘lmaydi. Bunday joydan hech qachon baraka arimaydi», deb yana qo‘shimcha sifatida bizlarga yengilmas kuch qilib berdilar.
Xalqimizning milliy ma’naviyati, oilalarimizda amal qilinadigan tartib-qoidalar yoshlar tarbiyasida muhim ahamiyatga egadir! Ular oila mustahkamligini ta’minlashda ulkan poydevor vazifasini o‘taydi. Diyorimizda milliy qadriyatlar va muborak dinimizning ezgu ta’limotlari asosida oilaga doir qonun-qoidalar yanada mukammal qayta ishlandi.
Janobi hazrat Payg‘ambarimiz Rasululloh sallallohu alayhi vasallam o‘z muborak hadisi-shariflarida marhamat qiladilar: «Bolalaringizga odob beringlar va odoblarini chiroyli qilinglar!».
Bu xususda shoirlarimizning ibratli so‘zlari bor:
«Birinchi g‘ishtni qiyshiq qo‘yarkan me’mor,
Osmonga yetsa ham qiyshiqdir devor».
Oilada erning mavqei balandligi, xotin ham o‘z haq-huquqlariga egaligi, farzandlarning ota-onani hurmat qilishlarini olaylik. Ko‘p yillar davomida ota-bobolarimiz qalbiga singib ketgan ushbu milliy va diniy qadriyatlarni bugun yanada sayqallash kerakligini zamon talab etmoqda. Shiddat bilan o‘zgarib borayotgan hozirgi zamonda bema’ni xurujlar ko‘payib, ularning inson va jamiyat hayotiga salbiy ta’sirlari misli ko‘rilmagan darajada kuchayib bormoqda.
Shuning uchun barchamiz ko‘zimizni kattaroq ochib, ziyraklik va ogohlik bilan bunday hamlalarga qarshi kurashmog‘imiz lozim.
Ayniqsa, hozirda yurtimizdagi mavjud behisob hamda turli fursat va imkoniyatlardan serma’no, sermahsul, mazmunli va unumli foydalanib,
HAR BIR OTA, HAR BIR ONA O‘Z farzandiga:
odob-axloq namunalarini,
kindik qoni to‘kilgan mislsiz Vataniga – vatanparvarlik his-tuyg‘ularini,
bobo-buviga – ehtirom-hurmatni,
ota-onaga – mehr va itoatkorlikni,
oila a’zolariga – rahmdillik va mehribonlikni,
o‘z juft haloliga – haqiqiy muhabbat va sodiqlikni,
qo‘ni-qo‘shnilarga – oqibat va chiroyli munosabatni,
qavm-qarindoshlarga – saxovat-muruvvatni,
sinfdosh-kasbdoshlarga – chin do‘stlik va yordam berishni,
atrofdagi barcha odamlarga – insonparvarlik va samimiylikni,
hayvon-parranda-hasharotlarga – rahm-shafqatni uqtirib, yuqtirib, tushuntirib, singdirishimiz –
HAM BURCHIMIZ, HAM QARZIMIZ, HAM FARZIMIZDIR!!!
XUDONI OLDIDA ham, BANDASINI OLDIDA ham, YURT-XALQIMIZ OLDIDA ham!
Bularni hammasini bolalarimizga o‘rgatish uchun bizlarga hech qanday maxsus oliy ma’lumot ham, tegishli sertifikat ham, hech kanday qizil diplom ham kerak emas! Yoshlarimizda bu jihatlarini biz uyg‘otishimiz (!) kerak xolos. Zero shu sifatlarning hammasi farzandlarimizning qonida bor, ularning xamirturushlarida bor! Zero shu fazilatlarning hammasi bolalarimizning DNK larida mavjud! Chunki bu xususiyatlarning barchasi bizlarning ota-onalarimizdan avloddan-avlodga, qon orqali o‘tib kelayapdi! “Buning qonida bor-da o‘zi!” deb yoki “olma pishsa, tagiga tushadi” deb bejizdan-bejiz aytmaydi dono xalqimiz!
Kimning ona-Vatanni sevish tuyg‘usi kuchli va imon-e’tiqodi mustahkam bo‘lsa, o‘zining o‘tmishini hurmatlab, yaxshi bilsa, «ommaviy madaniyat» tuzog‘iga tushib qolmaydi, dinu davlatimizning “xaqiqiy do‘stlari”ning qarmog‘iga ilinmaydi. Buning uchun oilada ota-onalar farzandlari bilan milliy musiqa, xalq qo‘shiq-ashulalarimizni eshitishsa, birgalikda kitob o‘qishsa, o‘qigan asarlarini birgalikda muhokama qilishsa, ularni turli sport seksiyalariga va musiqa to‘garaklariga jalb etishsa, erishilgan yutuqlari va egallayotgan tajribalariga qiziqishsa, ilm-hunar o‘rganishlarida hamnafas bo‘lishsa, yoshlarning yot g‘oyalar uchun vaqti ham, qiziqishi ham bo‘lmaydi.
Iloho o‘zlarimizni ham,
farzand-zurriyotlarimizni ham
Mehribon Parvardigorimiz O‘zi buyurgan,
Janobi Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam tavsiya etgan,
o‘tmishda o‘tganlarimizning ruhlari shod bo‘ladigan,
xalqimiz xursand bo‘ladigan,
ota-onalarimiz rozi bo‘ladigan yo‘llardan yurishimizni nasib etsin!
JIDDIY E’TIBOR UCHUN JIDDIY MASALA:
Ne-ne umidlar bilan o‘stirayotgan farzandlarimiz
dinimiz qoidalari ruxsat bermagan,
milliy an’analarimiz va mahalliy urf-odatlarimiz qaytargan
hamda davlatimiz qonunlari qoralagan
yeb-ichish mahsulotlaridan O‘TA va O‘TA EHTIYOT bo‘lishlari
va ayniqsa hozirgi paytda
aynan shu tomonlardan "hujum" kilayotgan dushmanlarimizga
kuchli va sof e’tiqod bilan qarshi turaolishlari –
o‘z diniga, o‘z xalqiga, o‘z yurtiga hamda
o‘z muqaddas oilasiga sadoqatli ekanini
yaqqol belgisi bo‘ladi!
Ibrohim domla Inomov
