Go‘zal xulqlar deganda musulmon kishining dinida targ‘ib qilingan odoblarni jamlashi va ularga rioya qilishi tushuniladi. Ulamolar xulqni shunday ta’riflashgan: "Bandadagi maqtaladigan yo yomonlanadigan belgilari orqali bilinib turadigan sifat xulq deb ataladi". Ya’ni xulq yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin, uning yaxshi yoki yomonligi tashqi alomatlari orqali bilinib turadi. Xulq ikki turga bo‘linadi:

1. Xolqiy ya’ni tug‘ma xulq;
2. Kasbiy ya’ni keyinchalik o‘zlashtirib olinadigan xulq. Shunga ko‘ra yaxshi xulqni o‘zlashtirishga urinish va yomon xulqli bo‘lishdan saqlanish komil musulmonning belgilaridan sanaladi.

Musulmon kishining e’tiqodi va amallarida sodiq ekani uning go‘zal xulqidan bilinib turadi.

Amaliy xukmlar ham, go‘zal xulqlar ham e’tiqodiy hukmlardan kelib chiqadi.

Islom shariatidagi asosiy ilmlar

Ulamolar Islom shariatidagi asosiy ilmlarni beshga taqsimlaganlar:

Islom shariatidagi asosiy ilmlar

Qur’on               Hadis                  Aqoid                 Fiqh                 Usulul fiqh ilmlari             ilmlari             ilmlari             ilmlari     ilmlari

Kur’on ilmlari – Islom shariatidagi xukmlar olinadigan asosiy manba haqidagi ilmlar;

Hadis ilmlari – Islom shariatidagi hukmlar olinadigan ikkinchi manba haqidagi ilmlar;

Aqoid ilmi – Islom shariatidagi e’tiqodiy xukmlar haqidagi ilm;

Fiqh ilmi – Islom shariatidagi amaliy xukmlar haqidagi ilm;

Usulul fiqh ilmi – Islom shariatidagi amaliy hukmlar chiqarib olinadigan qoidalar haqidagi ilm.

Ushbu ilmlardan boshqa ilmlar esa mazkur ilmlarning ichiga kiruvchi, ularning bir qismi bo‘lgan ilmlar hisoblanadi.

Aqoid ilmining turli asrlarda mashhur bo‘lgan nomlari

1. Fiqhul akbar. Ushbu nom aqoid ilmining eng avvalgi nomlaridan bo‘lib, hijriy ikkinchi asrning birinchi yarmida vujudga kelgan. Mazhabboshimiz Abu Hanifa rahmatullohi alayh[1] aqoid ilmi to‘g‘risida yozgan asarini "Fiqhul akbar" deb nomlagan. Ushbu asar tahqiqlarga ko‘ra aqoid ilmi bo‘yicha yozilgan dastlabki kitob hisoblanadi.
2. Kalom ilmi. Aqoid ilmining eng mashhur nomlaridan bo‘lgan "Ilmu kalom" ham "Fiqhul akbar" nomi bilan bir asrda vujudga kelgan. "Sharhu aqoid" kitobini tadqiq qilgan Toha Abdur Rauf Sa’d uning muqaddimasida quyidagilarni keltiradi: "Tahonaviy "Kashshofu istilahatil funun" kitobida aqoid ilmining ilmu kalom deb nomlanishiga quyidagi sabablarni ko‘rsatgan:

a) Aqoid ilmining boblariga avvalda "Kalamu fi kaza" (falon narsa haqidagi gap) deb sarlavha ko‘yilgan. Shu sababli bu ilmga ilmu kalom nom bo‘lib qolgan.

b) Alloh taoloning kalomi haqidagi masala o‘sha vaqtlarda aqoid ilmning eng mashhur bahslaridan bo‘lgani sababli bu ilmga kalom ilmi deb nom qo‘yilgan"[2].

3. Usulud-din ilmi. Ushbu nom aqoid ilmi barcha diniy ilmlar uning ustiga bino qilinadigan dinning asl poydevori ekani e’tiboridan qo‘yilgan. Bu nom ham ikkinchi hijriy asrda diniy ilmlar asllarga va bo‘limlarga ajralganidan keyin tarqalgan. Ushbu nomni birinchi bo‘lib imom Abulhasan Ash’ariy qo‘llagan. Bu zot aqoid ilmiga bag‘ishlab kitob yozib, uni "Ibana fi usulid-diyana" deb nomlagan. So‘ngra Abdulqodir Bag‘dodiy Ash’ariy[3] "Usulud-din" kitobini yozgan. Keyinchalik moturidiya mazhabining mashhur ulamolaridan bo‘lgan Abul Yusr Pazdaviy[4] ham "Usulud-din" kitobini yozgan. Toha Abdur Rauf Sa’d "Sharhu aqoid" kitobining muqaddimasida quyidagilarni aytgan: "Tahonaviy "Kashshofu istilahatil funun" kitobida shunday degan: "Aqoid ilmining usulid-din deb nomlanishi, shar’iy ilmlar uning ustiga bino qilinishi e’tiboridan va barcha shar’iy ilmlarning asli bo‘lgani uchundir"[5].
4. Aqoid ilmi. Ushbu nom hijriy to‘rtinchi asrlarda paydo bo‘lgan. Chunki bu paytlarga kelib aqoid ilmi falsafa bilan, naqliy xabarlar aqliy qarashlar bilan aralashib ketgan. Shundan so‘ng oldingilarning musaffo aqidasi bilan keyingilarning murakkab chigal aqidasi oralarini ajratib olish uchun ushbu nomni qo‘llashga ehtiyoj tug‘ilgan. Shuning uchun ham Tahoviy rahmatullohi alayh "Aqida" asarini shunday boshlagan: "Ushbular millatning fahihlari Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit Kufiy, Abu Yusuf Ya’qub ibn Ibrohim Ansoriy[6] va Abu Abdulloh Muhammad ibn Hasan Shayboniy[7] rahmatullohi alayhlarning mazhabiga ko‘ra Ahli sunna val-jamoaning aqidasi va ular usuli dinda e’tiqod qiladigan va olamlarning Robbisi uchun uni din deb tutadigan narsalar bayonidir"[8].
5. Tavhid va sifat ilmi. Ushbu nom hijriy to‘qqizinchi va undan bir oz oldingi davrlarda yozilgan manbalarda uchraydi. Alloma Taftazoniy[9] rahmatullohi alayh "Aqoidun-Nasafiy"ga yozgan sharhining muqaddimasida quyidagilarni yozgan: "Bilingki, shariat hukmlari "far’iy amaliy" va "asliy e’tiqodiy" bo‘ladi. Far’iy amaliylari amallarning qanday bajarilishiga taalluqlidir. Asliy e’tiqodiylari esa e’tiqodga taalluqli bo‘ladi. Amallarning qanday bajarilishiga taalluqli bo‘lgan hukmlar faqatgina shariat orqali bilingani uchun "ilmush-sharoi’ val-ahkam" (shariatlar va hukmlar ilmi) deb nomlanadi. E’tiqodga taalluqli hukmlar esa "ilmut-tavhid vas-sifat" (Alloh taoloni yagona deb bilish va uning sifatlari haqidagi ilm) deb nomlanadi. Chunki tavhid va sifatlar to‘g‘risidagi bahslar e’tiqod ilmining eng mashhur bahslaridan va eng ulug‘ maqsadlaridan hisoblanadi"[10].
6. Tavhid ilmi. Ushbu nom hijriy o‘ninchi asrdan keyin tarqalgan. Tavhid Islom millatining shiori va Islom dinining belgisi hisoblanadi.
7. Nazar va istidlol[11] ilmi. Ushbu nom ham hijriy to‘qqizinchi asrlardan keyin tarqalgan. Mazkur vaqtlarga kelib, aqoid ilmidagi ko‘pgina bahslar nazariy va aqliy bo‘lib qolganidan, bu ilmni faqatgina borliqdagi narsalar to‘g‘risida fikr yuritish va dalil izlashdan keyingina idrok etish mumkin bo‘lgan. Shuning uchun bu ilm "ilmun-nazar val-istidlol" (fikr yuritish va dalil izlash ilmi) deb ham nomlangan.

Aqoid ilmining kalom ilmi deb nomlanishi va "kalom ilmi" atrofidagi bahslar

Hijriy ikkinchi asrning boshlarida musulmonlar orasidagi e’tiqodiy bahs-munozaralar yangi bosqichga ko‘tarilgan. E’tiqodiy masalalar bahs qilinadigan maxsus davralar paydo bo‘la boshlagan. Bu davralarning yetakchilari, ularga ergashuvchilar hamda bir-biridan farqli qarashlar yaqqol ko‘rina boshlagan. Bularning samarasi o‘laroq turli nomlar bilan ataladigan firqalar shakllana borgan. Ahli sunna val-jamoa bu firqalarni yetakchilarining ismi bilan yo qilayotgan asosiy da’volari bilan yo ajralib turadigan biror sifatlari bilan nomlaganlar.

Mazkur firqalarning vakillari xilma-xil e’tiqoddagi shaxslar bo‘lib, ularning ba’zilari o‘zining noto‘g‘ri e’tiqodida nihoyatda haddan oshgan va Islomdan chiqib ketishga yaqin qolgan bo‘lsa, ayrimlari Islomga begona bo‘lgan turli falsafiy qarashlarga yopishib olgan edi. Bunday kimsalar e’tiqod haqidagi so‘zlarga falsafiy qarashlarni aralashtirib yuborgan edilar. Taraflar o‘rtasida bugun "falon narsa haqidagi kalom" nomi ostida, ertaga boshqa bir "falon narsa haqidagi kalom" atrofida turli aqidaviy bahs-munozaralar, qattiq tortishuvlar borardi.

Shuning uchun ham jamiyat ahli orasida mazkur shaxslar mashg‘ul bo‘lgan "kalom" bilan shug‘ullanishga shariat nima deyishi haqidagi savollar baralla yangray boshlagan. Tabiiyki, mazkur shaxslarning holatlaridan xabardor Ahli sunna val-jamoa ulamolari bunday "kalom" bilan shug‘ullanishdan saqlanish lozimligini qattiq ta’kidlaganlar. Mazkur "ahli kalomchilar" o‘rtasidagi bahs-munozaralarda sodir bo‘layotgan naqliy dalillarga nisbatan beparvo munosabatda bo‘lish, qarshi tomonni kofirga chiqarish kabi holatlar ulamolarning so‘zlari haq ekanini ko‘rsatib turardi. Ushbu davrlarda Ahli sunna val-jamoa ulamolari "kalom ilmi" bilan shug‘ullanishni qat’iy ravishda batamom man qilganlar.

Keyinchalik "kalom ilmi"ning xatarli jihatlaridan ogohlantirish bilan birga, Qur’on va sunnat asosidagi "kalom ilmi" haqida ham so‘z yuritganlar. Ya’ni endi "kalom ilmi"ni mutlaqo man qilishdan uni joiz va nojoiz turlariga ajratishga o‘tilgan. Bu haqida G‘azzoliy "Iljamul avam an ilmil kalam" (avom xalqni kalom ilmidan jilovlab qo‘yish) risolasida, Ibn Vaziyr "Tarjihu asalibil Qur’an ala asalibil yunan" (Qur’on uslublarini yunonlarning uslublaridan ustun qo‘yish) kitoblarida bahs yuritganlar.

Shuningdek, Imomul Haramayn, Hulaymiy, Bayhaqiy, G‘azzoliy, Navaviy va Ibn Asokir kabi ulamolar bu ilmni o‘rganish farzi kifoya hukmida bo‘lishini aytganlari rivoyat qilingan. Abul Hasan Ash’ariy rahmatullohi alayh ushbu masalaga bag‘ishlab "Istihsanul xovzi fi ilmil kalam" (Kalom ilmiga kirishishni ma’qullash) asarida "kalom ilmi"ga qarshi chiqqanlarning dalillariga javob bergan.

"Kalom ilmi" haqidagi mazkur bahslardagi ikki tarafning ham asosiy dalillarini o‘rganib chiqish bu bahslarning asosi nima ekanini ochib beradi.

"Kalom ilmi"ga qarshi chiqib, uni o‘rganishdan man qiladiganlarning asosiy dalillari quyidagilardir:

1. Qur’on va sunnatda tortishuvdan qaytarilgan. Mutashobih oyatlarga ergashib chuqur ketuvchilarni dillarida og‘ishi borlar deya ulardan ogohlantirgan:

فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ

"Ammo dillarida og‘ish bor kimsalar odamlarni fitnaga solish va o‘z talqiniga muvofiq ma’nolar berish uchun uning (Qur’onning) mutashobih oyatlariga ergashadilar"[12].

Mutashobih oyatlarga ergashib chuqur ketish esa kalom ilmida bo‘lgan. Shuning uchun kalom ilmi bilan shug‘ullanishdan saqlanish kerak.

Bu dalilga kalom ilmi ulamolari shunday javob berganlar: "Shariatda mutashobih oyatlarga ergashishdan yoki aql yetmaydigan narsalar to‘g‘risida aqliy bahs yuritishdan qaytarilgan. Ammo bulardan boshqa e’tiqodiy masalalar to‘g‘risida muhkam (ma’nosi aniq-ravshan) oyatlar, sahih sunnat va ochiq-oydin aql taqozosi bilan bahs yuritish aslo man qilingan emas. Oyati karimalarda va hadisi shariflarda man qilingan tortishuvlar xusumatchilar haqidadir. Ammo haqiqatni bildirib qo‘yish uchun ilmiy bahs-munozaralar yomon ish bo‘lmaydi, balki u buyurilgan ish hisoblanadi:

وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ

"Ular bilan eng go‘zal uslubda munozara qiling!"[13]

Shariatda botil narsa uchun tortishish, ilmsiz ravishda bahs-munozara qilish man qilingandir. Ammo haq yo‘lidagi tortishuv vojib yo mustahab ish hisoblanadi. Qur’oni karimda Nuh alayhissalomning qavmi bilan uzoq bahs-munozara qilgani qavmi tilidan shunday bayon qilingan:

قَالُواْ يَٰنُوحُ قَدۡ جَٰدَلۡتَنَا فَأَكۡثَرۡتَ جِدَٰلَنَا

"Ular: Ey Nuh, batahqiq sen biz bilan tortishding, ko‘p tortishding"[14].

Ma’lumki, Nuh alayxissalom qavmi bilan amaliy masalalar to‘g‘risida tortishmaganlar, balki e’tiqodiy masalalarda tortishganlar.

E’tibor beriladigan bo‘lsa, Qur’oni karimda e’tiqodiy masalalar va ularning dalillarini batafsil bayon qilib beruvchi oyatlar to‘ladir. Shuning uchun bu ilmni o‘rganish farzi kifoya hisoblanadi".

Kalom ilmiga qarshi chiquvchilarning ikkinchi dalillari:

2. Sahobai kiromlar eng yaxshi asrda yashaganlar va dinni boshqalardan ko‘ra yaxshiroq bilganlar. Ushbu zotlar fiqhiy hukmlarni ta’lim olganlar va boshqalarga ham ularni o‘rgatganlar. Ammo "kalom ilmi" bilan aslo mashg‘ul bo‘lmaganlar. Shunga ko‘ra sahobai kiromlar saqlangan narsadan biz ham saqlanishimiz lozim.

Bu dalilga kalom ilmi ulamolari shunday javob berganlar: "Haqiqatdan ham sahobai kiromlar bu ilm bilan mashg‘ul bo‘lmaganlar. Zero ularda bunga ehtiyoj yo‘q bo‘lgan. Chunki u zotlarning oldilarida aqliy dalilni ro‘kach qilib ularning e’tiqodiga qarshi chiqadigan hech kim bo‘lmagan. Shuning uchun ularning holati xuddi jang yo‘qligi sababli qurollanish mashaqqatiga ehtiyoji bo‘lmagan kishilarning holatidek bo‘lgan. Ammo biz e’tiqodimizni inkor qilib, bizga qarshi chiqadiganlarga ro‘baro‘ bo‘ldik. Biz o‘zimizni himoya qilishga, to‘g‘rini noto‘g‘ridan ajratishga muhtoj bo‘lib qoldik".

Kalom ilmiga qarshi chiquvchilarning uchinchi dalillari:

3. Ulug‘ mujtahid ulamolar "kalom ilmi" paydo bo‘lganda uni yomon ko‘rganlar va shogirdlarini bu borada bahs yuritishdan qaytarganlar. Masalan, Imom A’zam rahmatullohi alayh o‘g‘li Hammodni "kalom" bilan shug‘ullanishdan qaytargan. Imom Shofi’iy rahmatullohi alayh: "Kalom bilan mashg‘ul bo‘lgan biron kimsa ham najot topmagan", - degan. Shunga yaqin ma’nodagi so‘zlar Imom Molik va Imom Ahmad rahmatullohi alayhlardan ham rivoyat qilingan.

Bu dalilga kalom ilmi ulamolari shunday javob berganlar: Ulug‘ mujtahid ulamolar "kalom ilmi" paydo bulgan paytda uni yomon ko‘rganlari va shogirdlarini u haqida bahs yuritishdan qaytarganlari qanchalik haq bo‘lsa, o‘zlarining "kalom ilmi" bo‘yicha mashhur asarlar ta’lif etganlari ham shunchalik haqiqatdir. Shu o‘rinda ular qaysi "kalom ilmi"ni yomon ko‘rib, undan qaytargan, degan haqli savol paydo bo‘ladi. Bu savolga javob axtarib, ularning asarlariga murojaat etadigan bo‘lsak, ular Qur’on va sunnatga muxolif bo‘lgan bid’atchilarning so‘zlarini yomon ko‘rganlari va shogirdlarini ham ularning so‘zlarini bahs qilishdan qaytarganlari ma’lum bo‘ladi. Bu haqiqat Imom A’zam rahmatullohi alayhning "Fiqhul akbar", "Fiqhul avsat", "Vasiyat" hamda Imom Ahmad rahmatullohi alayhning "Roddu alal jahmiya" kabi asarlarida o‘z ifodasini topgan. Bu asarlarda Ahli sunna val-jamoa e’tiqodi qanday bo‘lishi lozimligi bayon qilingan. Demak, ulug‘ mujtahid ulamolar bid’atchilarning "kalom"i dan qaytarishgan, Qur’on va sunnat asosidagi "kalom"ni o‘rganish zarurligini esa o‘zlari bu haqida asarlar yozib tushuntirganlar".

Ushbu bahslardan ko‘rinib turibdiki "kalom ilmi" deganda ikkala taraf ham bitta narsani nazarda tutmagan. Shunga ko‘ra tabiy ravishda bir-biriga zid hukmlar aytilgan. Shuning uchun ham ba’zi hamasr ulamolar: "Hozirda "aqoid ilmi"ni "kalom ilmi" deyishdan ko‘ra"fiqhul akbar" deyish afzaldir. Chunki bunday nomda "kalom ilmi" nomidagi turli tuhmat va tanqidlar yo‘qdir" - deganlar.

Aqoid ilmining tarixi

Aqoid ilmi vujudga kelganidan to hozirgi kunimizgacha turli bosqichlarni bosib o‘tgan. Ularni umumiy tarzda besh bosqichga ajratish mumkin:

1. Vujudga kelish bosqichi. Hijriy birinchi asrda va ikkinchi asr boshlarida ba’zi e’tiqodiy masalalar to‘g‘risida bahs-munozaralar boshlangan. Bu bahs-munozaralarning yuzaga kelishiga ikkita asosiy sabab bo‘lgan:

1) ko‘plab fathlar tufayli turli din, falsafa va mafkuraga ega insonlarning islomni qabul qilganlari yoki musulmonlar bilan aralashib yashay boshlaganlari;

2) Islom olamining ichida juda tezlik bilan o‘zaro ziddiyatli siyosiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanish yuzaga kelgani.

Ushbu sabablar tufayli ayrim e’tiqodiy masalalarda tortishuvlar paydo bo‘la boshlagan. Ammo bu tortishuvlar dastlab sanoqli masalalar atrofida bo‘lib, ular asosan quyidagilar bo‘lgan:

a) gunohi kabira sodir etgan mo‘min kishi mo‘minligida qoladimi yoki do‘zaxga abadiy mahkum bo‘ladigan kofirga aylanadimi?

b) inson qilayotgan amallarini qadariga ko‘ra majbur bo‘lib bajaradimi yoki ularni mutlaqo o‘z ixtiyori bilan bajaradimi?

v)  imomlik, ya’ni Nabiy sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan so‘ng musulmonlarga kim rahbar bo‘ladi va nima asosida bo‘ladi?

2. Kitoblar yozilish hamda mazhablar va firqalar paydo bo‘lish bosqichi. Hijriy ikkinchi asrning boshlarida musulmonlar orasidagi aqidaviy bahs-munozaralar yangi bosqichga ko‘tarilgan. Aqidaviy masalalar bahs qilinadigan maxsus davralar paydo bo‘la boshlagan. Bu davralarning yetakchilari, ularga ergashuvchilar hamda bir-biridan farqli aqidaviy qarashlar yaqqol ko‘rina boshlagan. Bularning samarasi o‘laroq turli nomlar bilan ataladigan firqalar shakllana borgan. Ushbu turli noto‘g‘ri e’tiqodlarni da’vo qilib chiqqan xilma-xil firqalarning xurujlaridan Ahli sunna val-jamoa e’tiqodini ximoya qilib chiqqan ash’ariya va moturidiya mazhablari yuzaga kelgan.
3. Rivojlanish va falsafa bilan aralashish bosqichi. Hijriy oltinchi asrdan to‘qqizinchi asr oxirlarigacha bo‘lgan davrlar. Bu davrlarda aqidaviy masalalarning oralari ajratilib, tartibli ravishda yozishga o‘tilgan. Natijada aqida ilmiga oid turli asarlar ta’lif etilib, aqidaviy madrasalar shakllanib borgan. Shuningdek, Islom dini e’tiqodiga xilof bo‘lgan falsafiy qarashlarga raddiyalar ham qilingan. Nati­jada aqida kitoblari ichiga falsafiy qarashlar ham aralashib borgan.
4. Turg‘unlik bosqichi. Hijriy o‘ninchi asrdan o‘n ikkinchi asrgacha. Ushbu davrlar oldingi va keyingi bosqichlarga nisbatan aqoid ilmi barqaror bo‘lgan paytlar bo‘lgan. Bu davrlarda asosan oldingi asrlarda yozilgan matnlarga sharhlar va hoshiyalar yozilgan.
5. Yangi fikrlar paydo bo‘lgan bosqichi. Hijriy o‘n ikkinchi va o‘n uchinchi asrlar. Bu davrlarda Qur’on va sunnatga haqiqiy ergashish da’vosi bilan oldingi bosqichlardagidan farqli yangi fikrlar paydo bo‘lgan.

Hozirgi vaqtda oldingi ulamolarning tutgan yo‘llarini mahkam ushlaydiganlar ham, yangi paydo bo‘lgan fikrlarga ergashadiganlar ham bor.

KЕYINGI MAVZULAR:

Islom ummatining yetmish uch firqaga bo‘linishi va “Savodul a’zam”dan ajralmaslik lozimligi;

Mashhur aqidaviy firqalar;

Xavorij firqasi;

Xavorijlarda takfir tushunchasi va ularga ulamolarning raddiyalari;

Shia firqasi;

[1] Abu Hanifa rahmatullohi alayhning ismi sharifi No‘mon ibn Sobit ibn Zuto bo‘lib, hijriy 80 sanada Kufa shahrida tug‘ilgan. Ba’zi ulamolar: "Bu zot ko‘pincha siyohdon olib yurgani uchun Abu Hanifa deb kunyalangan. Iroq ahlining lug‘atida hanifa "siyoxdon" ma’nosini anglatgan" - deganlar. Hijriy 150 yilda Bag‘dodda vafot etgan.

[2] Sa’duddin Taftazoniy. Sharhu aqoid. - Misr: "Maktabatul Azhariy", 2000. - B. 8.

[3] Abdulqodir Bag‘dodiy Ash’ariy rahmatullohi alayh hijriy 429 yilda vafot etgan. Abul Yusr Pazdaviy rahmatullohi alayh hijriy 493 yilda vafot etgan.

[4] Abul Yusr Pazdaviy rahmatullohi alayhi hijriy 493 yilda vafot etgan.

[5] Sa’duddin Taftazoniy. Sharhu aqoid. - Misr: "Maktabatul Azhariy", 2000. - B. 8.

[6] Imom Abu Yusuf rahmatullohi alayh hijriy 182 yilda vafot etgan.

[7] Imom Muhammad rahmatullohi alayhhijriy 189 yilda vafotetgan.

[8] Abu Hafs Sirojiddin Umar ibn Is'hoq G‘aznaviy. Sharhi aqidati imam Tahoviy. - Qohira: "Darotul Karaz", 2009. - B. 25.

[9] Islom olamida Alloma Taftazoniy nomi bilan mashhur bo‘lgan bu zotningto‘liq ismi Mas’ud ibn Umar ibn Abdulloh bo‘lib, hijriy 712 yilda Xuroson o‘lkasining Taftazon shahrida tavallud topgan. Shofi’iy mazhabining faqihlaridan bo‘lgan Sa’duddin Taftazoniy tafsir, fiqh, nahv, sarf, usulid-din, mantiq kabi ko‘plab ilmlarda yetuk olim bo‘lgan. Taftazoniy Taftazondan Saraxsga ko‘chib o‘tib, bir oz vaqt u yerda yashagan, so‘ngra Amir Temur bu zotni Samarqandga olib kelgan. Samarqandda dars berish va kitob yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Alloma Taftazoniy hijriy 793 yilda Muharram oyining 22 kuni vafot etgan.

[10] Sa’duddin Taftazoniy. Sharhu aqoid. - Misr: "Maktabatul Azhariy", 2000. - B. 15.

[11] Narsalar to‘g‘risida fikr yuritish - nazar deyiladi. Ya’ni maqsad qilingan noma’lum narsalarga erishish uchun zehndagi ma’lum ishlarni tartiblash o‘sha narsalarga nazar solish hisoblanadi. Biror narsaning bor yo yo‘qligini isbotlash uchun dalil izlash - istidlol deyiladi.

[12] Oli Imron surasi, 7-oyat.

[13] Nahl surasi, 125-oyat.

[14] Hud surasi, 32-oyat.