O`zbekiston musulmonlari idorasi

HALOL VA HAROMNING FARQI

20.08.2019 4530 7 min.

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Odamlarga bir zamon keladiki, unda kishi molni nimadan – haloldanmi yo haromdan olganiga parvo ham qilmaydi», dedilar» (Imom Buxoriy va Nasoiy rivoyati).

Bu hadisi sharif ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning katta mo‘jizalaridan biridir. Ushbu hadisi sharif Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning muborak og‘izlaridan chiqqan paytda ko‘pchilik musulmonlar molni halol-haromiga qaramay olish degan narsani umuman xayollariga ham keltira olishmas edi. Chunki musulmonman, degan odam faqat halol narsani olishi, haromdan hazar qilishi kerak. Bu narsa asri saodatdagi musulmonlarning fikri-zikri, butun vujudiga singib ketgan edi.

Ammo asrlar o‘tib, kishilar Islomdan, iymondan uzoqlasha borgach oxir-oqibat halol bilan haromni farq qilmaydigan holatga yetishdi. Kishilar halolni qo‘yib haromga o‘zini uradigan bo‘lishdi. Mol-dunyo to‘plash yo‘lida har qanday haromdan, jirkanchlikdan, pastkashlikdan tap tort¬maydigan bo‘lishdi. Hattoki, halol bo‘lishga uringan kishini devonalikda, aqlsizlikda ayblaydigan darajaga yetishdi. Shunday qilib, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ushbu hadisda aytgan gaplari yuzaga chiqdi.

Aslida esa insonni hayvondan ajratib turadigan narsalardan biri ham halol-haromni farqlashdir. Duch kelgan narsani surushtirmay o‘ziniki hisoblab, undan foydalanishga o‘tish hayvonga xosdir. Inson esa bu narsa halolmi, harommi, ya’ni, foydalimi, foydasizmi, o‘zinikimi, o‘zganikimi, buni so‘rab- surishtiradi. Musulmon kishi esa har bir narsa shariat ruxsat bergan tarzda bo‘lishi kerakligini to‘liq tushungan va mas’uliyatni sezgan holda, har bir harom narsa katta gunoh bo‘lishiga e’tiqod qilib yashaydi.

Islom aqidasi bo‘yicha shariatda harom hisoblangan narsani halol sanash kofirlikdir. Haromni harom bilib turib, undan hazar qilmaslik esa, gunohi azimdir. Shuning uchun musulmon kishi nima halol, nima harom ekanini yaxshilab bilib olishi va halol kasbni ixtiyor qilishi kerak.

Musulmon kishiga biror taom taqdim qilinsa, hadya berilsa yoki u biror narsani sotib olmoqchi bo‘lsa, u narsaning halol yoki haromligini so‘rab-surishtirib olsin. Chunki bundoq narsalar vaziyatga qarab gohida vojib, gohida harom, gohida mandub va gohida makruh bo‘ladi, deyishadi ulamolarimiz.

Molning egasi haromxo‘rligi bilan mashhur bo‘lsa yoki molining ko‘pi haromligi ma’lum bo‘lsa, so‘rab-surishtirib, haromxo‘rning halol moli va ko‘p harom aralashgan molning halol qismidan muomala qilish vojib bo‘ladi.
Haromxo‘rligi ma’lum bo‘lmagan, o‘zida haromxo‘rlik belgisi, alomati ham bo‘lmagan kishining molini so‘rab-surishtirib, taftish qilish esa, beayb musulmon kishidan haromxo‘rlikda shubhalanish bo‘lgani uchun harom sanaladi.
Mol egasining haromxo‘rligi ma’lum bo‘lmasa, ammo unda haromxo‘rlikning alomatlari ko‘rinsa, u bilan muomala qilish joiz, ammo tark etgan afzal.

Demak, so‘rab-surishtirish shubhaga bog‘liq. Bir odam harom mol topish gunoh ekanini anglab yetdi. Qo‘lida harom aralashgan mol bor, bu holda nima qiladi? Ulamolarimiz bunday holda quyidagilarni maslahat beradilar:

«Agar harom molning jinsi va miqdori aniq bo‘lsa, o‘sha aniq jins va miqdorni chiqaradi. Agar aniq bo‘lmasa, g‘olib chamasiga ko‘ra ajratsa ham bo‘ladi. Ammo ko‘ngli ravshan bo‘ladigan darajada ishonch bilan chiqarsa, yana ham yaxshi.

Keyin o‘sha molning egasini yoki uning merosxo‘rini topib qaytarib beradi. Agar u molning muayyan egasi bo‘lmasa yoki topilmasa, sadaqa qiladi yoki musulmonlar ommasiga foyda keltiradigan narsalarga ishlatiladi».

Haromdan hazar qilish musulmonlarning asosiy fazilatlaridan biri bo‘lganidek, shubhali narsalardan hazar qilish ham salafi solihlarimizning odatlari bo‘lgan. Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu shubhali narsadan bir luqma yeb qo‘yib, keyin uni qusib yuborganlari ma’lum va mashhur.

Rivoyatlarda zikr qilinishicha, Bishrul Xofiy rahmatullohi alayhga onalari bir dona xurmo berganida yeb turib, ko‘chaga chiqib qaytib qusib yuborgan ekanlar. Chunki o‘sha xurmo shubhali bo‘lgan. Onani xafa qilmaslik uchun yeyilgan, so‘ng taqvo yuzasidan qusilgan.

Ibbon ibn Abu Affosh roziyallohu anhudan rivoyat qilinishicha, Anas roziyallohu anhu quyidagilarni aytganlar: «Nabiy sollallohu alayhi vasallamga: Ey Allohning Rasuli, «meni duosi qabul bo‘ladiganlardan qilib qo‘ying, dedim. U zot: «Ey Anas, kasbingni pok qilgin, duoing qabul bo‘lur. Chunki bir odam og‘ziga bir luqma haromni solsa, qirq kungacha duosi ijobat bo‘lmaydi», dedilar» (Imom Buxoriy, Muslim, Termiziy, Nasoiy rivoyati).

Anas roziyallohu anhu doimo Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning xizmatlarini ixlos bilan qilib yurganlaridan ba’zi vaqtlarda ushbu rivoyatdagiga o‘xshash narsalarni u zotdan so‘rashga jur’at qilganlar. Albatta, u kishining bu safargi so‘rovlari katta savollardan edi: «Ey Allohning Rasuli, meni duosi qabul bo‘ladiganlardan qilib qo‘ying». Har banda uchun duosi qabul bo‘ladiganlardan bo‘lish ulkan baxt. U har bir mo‘min-musulmon bandaning eng ulkan orzularidan biri.

Albatta, bundoq vaqtda, odatda, Payg‘ambar alayhissalomning Alloh taologa duo qilib, Anas roziyallohu anhuning duolarini qabul qilinadigan etib qo‘yishini so‘rashlari xayolga keladi. Ehtimol, Anas ibn Molik roziyallohu anhu ham xuddi shu narsani iroda qilgan bo‘lsalar kerak. Ammo Payg‘ambarimiz alayhissalom faqat Anas roziyallohu anhuning o‘ziga yetadigan emas, Qiyomat kunigacha butun Islom ummatiga yetadigan javob berdilar: «Ey Anas, kasbingni pok qilgin, duoing qabul bo‘lur. Chunki bir odam og‘ziga bir luqma haromni solsa, qirq kungacha duosi ijobat bo‘lmaydi», dedilar».

Oxirgi zamon Payg‘ambari, Robbil olamiynning habibi Muhammad Amin sollallohu alayhi vasallamning ushbu javoblari umumiy qoida bo‘lib qoldi. Qaysi zamon, qaysi makonda bo‘lishidan qat’i nazar, har bir mo‘min-musulmon duoim qabul bo‘lsin desa, halol kasb qilsin, yeydigan luqmasini halol qilsin. Ana o‘shandagina duosi qabul bo‘ladi.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning ushbu javoblaridagi: «Chunki bir odam og‘ziga bir luqma haromni solsa, qirq kungacha duosi ijobat bo‘lmaydi» degan jumlaga alohida e’tibor beraylik. Bundan juda oz miqdordagi harom narsa insonga ilashsa ham uning duosi qabul bo‘lmasligi kelib chiqadi.

Bir luqma taom oz narsa, insonning bir marta ovqatlanishi davomida ham bir luqma hech narsani tashkil qilmaydi. Lekin siz bilan bizning nazarimizda arzimagan bo‘lib ko‘ringan o‘sha bir luqma uni yegan odamning duosini qirq kungacha qabul bo‘lmaydigan etib qo‘yar ekan. Ehtimol, tanovul qilingan har bir taomning asari inson jismida qirq kungacha tursa kerak.

Endi insof bilan o‘ylab ko‘raylik. Hammamizning qilayotgan kasbimiz, topayotgan molu mulkimizning bari halolmi? Hammamizning tanovul qilayotgan har bir luqmamiz halolmi?

Endi nima uchun duolar qabul bo‘lmayotganini, nima uchun ishlar yurishmayotganini tushunib yetgan bo‘lsak kerak?! Ushbu ulug‘ hadisi sharifga amal qilib, kasbimizni pok qilishimiz, bir luqma ham haromni og‘zimizga olmasligimiz lozim. Ikki dunyoning baxt-saodati shundadir.

Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta maxsus islom bilim yurti o‘quv ishlari bo‘yicha mudira o‘rinbosari v.b Vaxidova Muattar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 2467 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.