O`zbekiston musulmonlari idorasi

Agar hayo qilmasang, istaganingni qilaver!

19.08.2019 2815 8 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Abu Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:

«Odamlar nubuvvatning birinchi kalomidan idrok qilgan narsalardan biri: «Agar hayo qilmasang, istaganingni qilaver»dir», dedilar».

Buxoriy rivoyat qilgan.

HADISNING SHARHI

Ulamolarimiz Islomning madori deb atagan hadisi shariflardan biri bo‘lgan ushbu hadisda insoniyatning uzoq tarixi davomida Alloh taoloning barcha anbiyolari tomonidan o‘z ummatlariga taqdim qilingan eng yaxshi sifatlardan biri – hayo sifati haqida so‘z ketmoqda.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Odamlar nubuvvatning birinchi kalomidan idrok qilgan narsalardan biri», deganlaridan bu narsa avval o‘tgan barcha anbiyolardan qolgan meros ekani anglanadi. Barcha ummatlar ushbu hadisda kelgan so‘zlarni asrlar osha birin-ketin bir-birlariga meros qoldirganlar va meros o‘laroq qabul qilib olganlar. Bu esa o‘z navbatida avvalgi payg‘abarliklar ushbu kalomni keltirganiga, u odamlar orasida mashhur bo‘lganiga va eng so‘nggi ummat bo‘lmish Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning ummatlariga ham yetib kelganiga dalolatdir.

Ubayd ibn Zanjavayhining rivoyatida: «Odamlar nubuvvatning birinchi kalomidan shundan boshqani idrok qilmaganlar», deyilgan.

Nabiy sollallohu alayhi vasallamning «Agar hayo qilmasang, istaganingni qilaver», deganlarini ulamolar ikki xil sharh qilganlar.

Birinchisi – bu jumla nimani istasa, shuni qilaverishga buyurish emas, aksincha, bu ishi yomonlash va undan qaytarish ma’nosidadir.

Ikkinchisi – bu jumla buyruq maylida kelgan bo‘lsa ham, xabar ma’nosini anglatadi. Ya’ni kim hayo qilmasa, xohlaganini qilaveradi. Chunki qabohatlarni qilishdan man qiluvchi omil hayodir. Kimning hayosi bo‘lmasa, turli fahsh va munkar ishlarga sho‘ng‘ib ketadi.

HAYONING MA’NOSI VA TA’RIFI

«Hayo» so‘zi lug‘atda uyatsizlikning teskarisini anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, «Hayo aybdan va yomonlanishdan qo‘rqib, o‘zini past olish va o‘zgarishdir».

Ulamolar hayoni turlicha ta’riflaganlar:

Jurjoniy: «Hayo nafsning bir narsadan tortinishi va malomatdan hazir bo‘lib, uni tark qilishidir», degan.

Yana: «Hayo qabih kimsaning qabohatni tark qilishiga sabab bo‘ladigan va haq egasining haqqida nuqsonga yo‘l qo‘yishni man qiladigan xulqdir», degan.

Ibn Muflih Hanbaliy: «Hayoning haqiqati shuki, u bir xulq bo‘lib, go‘zal narsani qilishga, yomon narsani tark etishga boisdir», degan.

Ulamolarimiz hayoni shunday ta’riflaydilar:

«Hayo xulqi qalbning tirikligiga qarab bo‘ladi. Qalbning hayoti darajasiga muvofiq hayo ham bo‘ladi. Hayo barcha malohatli narsalarni qilishga va barcha karohatli narsalardan chetlanishga boisdir. Hayo nafsning maqtalgan sifatlaridandir. Hayo karamli axloqlarning boshidir, iymonning ziynatidir, Islomning shioridir. Hayo yaxshilikning dalilidir. Hayo yomonlikning dushmanidir.

Hayo iymondandir, chunki iymon va hayo odamni yaxshilikka chaqiradi va yomonlikdan qaytaradi».

Qur’oni Karim va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislarida ushbu o‘rganayotgan hadisimizning bosh mavzusi – hayoga keng o‘rin berilgan. Ulardan ba’zilari bilan tanishib olsak, mavzuni yetarlicha anglab yetishimizga yordam bo‘ladi.

Qur’oni Karimda hayo ikkita oyatda zikr qilingan.

Alloh taolo Qosos surasida shunday marhamat qiladi:

«Bas, ikkovlaridan biri hayo bilan yurib kelib: «Otam senga bizlarga sug‘orib berganing haqini berish uchun chaqirmoqda», dedi. Unga kelganida va qissani aytib berganida, u: «Qo‘rqma, zolim qavmlardan najot topding», dedi» (25-oyat).

Muso alayhissalomning oldilariga u kishi qo‘ylarini sug‘orib bergan ikki qizning biri hayo bilan, uyalibgina kelib:

«Otam senga bizlarga sug‘orib berganing haqini berish uchun chaqirmoqda», dedi».

Bu oyatda Shu’ayb alayhissalomning qizlari hayo asosida tarbiya topganlari alohida ta’kidlanmoqda.

Va yana Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

«Ey, iymon keltirganlar! Nabiyning uylariga kirmang. Magar taomga izn berilganida uning pishishiga muntazir bo‘lmaydigan bo‘lib (kiring). Lekin chaqirilsangiz, kiring-da, taomni yeb bo‘lishingiz bilan tarqalib keting, gapga berilib (qolib) ketmang. Albatta, bunday qilishingiz Nabiyga ozor berur. U esa sizlardan hayo qilardi. Alloh haq(ni aytish)dan hayo qilmaydir. Qachonki ulardan biror narsa so‘rasangiz, parda ortidan so‘rang. Shunday qilmog‘ingiz o‘z qalblaringiz uchun ham, ularning qalblari uchun ham pokroqdir. Siz uchun Rasulullohga ozor berish va undan keyin uning juftlarini nikohingizga olishingiz hech qachon mumkin emas. Albatta, bunday qilmog‘ingiz Allohning nazdida katta(gunoh)dir» (Ahzob surasi, 53-oyat).

Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uylanib, o‘z ahllari huzuriga kirganlarida, onam hiys (taomning turi) qilib, tavr(idish)ga solib:

«Ey Anas, mana buni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga olib borgin-da, «Buni sizga onam berib yubordi, u kishi sizga salom aytdilar va mana shu ozgina narsa bizdan sizga, deb aytdilar», degin», dedilar. Men uni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga olib borib:

«Onam sizga salom aytdilar va mana shu ozgina narsa bizdan sizga, deb aytdilar», dedim.

Rasululoh sollallohu alayhi vasallam:

«Uni qo‘y», dedilar. So‘ngra:

«Endi borib, falonchi, falonchilarni va yo‘lda uchratgan odamlaringni ham aytib kel», deb bir qancha odamlarning ismlarini aytdilar. Men u zot aytgan odamlarni va yo‘lda uchratganlarimni chaqirib keldim. – Anasga: «Necha kishi edilar?» dedim. «Uch yuz kishicha», dedi. – Keyin Rasululloh sollallohu alayhi vasallam menga:

«Ey Anas, tavrni olib kel», dedilar».

Suffa va hujra odamlarga to‘lib ketgan edi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«O‘nta-o‘ntadan xalqa bo‘lib o‘tiringlar, har kim o‘z oldidan yesin», dedilar.

Hammalari yeb, to‘ydilar. Bir guruhi chiqib, bir guruhi kirib, hammalari yeyishdi. So‘ng menga:

«Ey Anas, ko‘tar», dedilar.

Bilmayman, olib kelib qo‘yganimda ko‘pmidi yoki qaytarib olganimdami. O‘shalardan ba’zi guruhlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning uylarida o‘tirib, gaplashib qolishdi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham o‘tirdilar. Ayollari esa yuzini devorga o‘girib o‘tirardi. Bu holat Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga og‘ir kelganidan tashqariga chiqib, ayollariga salom berib kirdilar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning qaytib kelganlarini ko‘rgan chog‘larida o‘tirganlar u zotning og‘ir olganlarini bilishdi va hammalari eshik tomon yurib, chiqib ketishdi.

Rasululloh solallohu alayhi vasallam pardani tushirib, ichkariga kirdilar, men hujrada o‘tirar edim. Sal o‘tmay, oldimga chiqdilar. Alloh u kishiga: «Ey iymon keltirganlar! Nabiyning uylariga kirmang», oyatini nozil qildi. Rasululloh solallohu alayhi vasallam tashqariga chiqib, odamlarga o‘qib berdilar».

«Ey iymon keltirganlar! Nabiyning uylariga kirmang. Magar taomga izn berilganida uning pishishiga muntazir bo‘lmaydigan bo‘lib (kiring)».

Buxoriy va Muslim rivoyat qilishgan.

Ya’ni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning uylariga siz uchun taomga izn berilganida taom pishishini kutib o‘tirmaydigan bo‘lib kiring. Boshqacha qilib aytganda, tayyor bo‘lib turgan taomni tanovul qilish uchun izn berilganida kiring.

«Lekin chaqirilsangiz, kiring-da, taomni yeb bo‘lishingiz bilan tarqalib keting, gapga berilib (qolib) ketmang».

O‘sha taom uchun sizga izn berilganida, kirishingiz bilan taomni yeb, qaytib chiqib keting. Ovqatni yeb bo‘lib ham ulfatchilik uchun gapni cho‘zib o‘tirmang.

«Albatta, bunday qilishingiz Nabiyga ozor berur».

Ul zot o‘z ahli bilan qolishlari, zimmalaridagi vazifalarni ado etishlari lozim edi. Siz buni e’tiborga olmay, gaplashib o‘tiribsiz. Bu hol Nabiy sollallohu alayhi vasallamni bezovta qilar edi.

«U esa sizlardan hayo qilardi».

Mehmonlarga «Uydan chiqib ketinglar», deb ayta olmas edi.

«Alloh haq(ni aytish)dan hayo qilmaydi».

Shuning uchun sizga «Taomni yeb bo‘lganingizdan so‘ng gapga berilib o‘tirmay, tezda chiqib keting», demoqda.

“Zuhd va hayo” kitobidan

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Duolarning ta’sirlari bayoni

10.01.2025 2255 10 min.

- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ

Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.

Nazmiy bayoni:

Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.

Lug‘atlar izohi:

لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.

دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.

تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.

بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.

وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.

قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.

يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.

Matn sharhi:

Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].

Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.

Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:

“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].

Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:

“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].

Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.

Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].

Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:

“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].

Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:

“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].

Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.

Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.

Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:

“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].

Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).

Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.

Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.

Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.

[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.

[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.

[3] Najm surasi, 39-oyat.

[4] Baqara surasi, 286-oyat.

[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.

[6] Muhammad surasi, 19-oyat.

[7] Hashr surasi, 10-oyat.

[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.

[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.

Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.

Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:

1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);

2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);

3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);

4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);

5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);

Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.