Salmonul xayr (yaxshi Salmon), Bohis a’nil haqiqa (haqiqat izlovchi), Ibn Islom (Islom farzandi), Sohibul kitabayn (ikki kitob sohibi) kabi nomlar bilan maqtaladigan ushbu sahobaning ismi Abu Abdulloh Salmon Forsiy (roziyallohu anhu) edi.
Salmon Forsiy asli Isfahondan bo‘lib, majusiylikka e’tiqod qilardi. Bir kuni u nasorolarning ibodatini ko‘radi va otasiga bu din majusiylikdan yaxshi ekanini aytadi. Shundan so‘ng otasi Salmonni tutqunlikda saqlay boshlaydi. Oxir-oqibat u najot izlab Shomga qochib ketadi. Shomda o‘z davrining rohiblaridan ta’lim oladi. Vaqt o‘tib, rohiblar birin-ketin vafot etishadi. Salmon Forsiy har bir rohibning o‘limidan oldin undan keyin kimga shogird bo‘lishni so‘raydi. Eng oxirgi ustozidan: “Kimni tavsiya qilasiz?” deb so‘raganida u bunday javob beradi: “Bolam, Allohga qasamki, yer yuzida biz tutgan narsa (asl nasroniylik)ni tutuvchi biror kishi qolmadi. Lekin arab yerida payg‘ambar chiqadigan zamon yaqinlashib qoldi. U Ibrohimning dini bilan yuboriladi. So‘ngra o‘z yeridan xurmozorlari bor yurtga hijrat qiladi. Uning maxfiy bo‘lmaydigan alomatlari bor: hadyani qabul qiladi, sadaqani yemaydi. Ikki kuragi orasida nubuvvat muhri bor. Agar imkonini qilsang, o‘sha yurtga bor!”
Salmon Forsiy so‘nggi ustozi aytgan nabiyni topish uchun yo‘lga chiqadi. Yo‘lda qaroqchilar uning mollarini olib qo‘yib, o‘zini vodil qurolik yahudiyga sotib yuboradilar. Yahudiy esa uni yasriblik amakivachchasiga sotadi. Shunday qilib, Salmon taqdir taqozosi bilan Yasribga kelib qoladi. Bu vaqtda Rasululloh (alayhissalom) Makkada edilar. Salmon Forsiy qul bo‘lgani sabab u zot haqlarida eshita olmagan. Rasululloh (alayhissalom) Yasribga kelganlaridan xabar topgan Salmon Forsiy Ammuriyadagi ustozi aytgan gapga muvofiq hadya va sadaqa berib, u kishini sinamoqchi bo‘ladi. U zot hadyani qabul qilib, sadaqani rad etadilar. Keyingi voqea haqida Salmon Forsiy bunday hikoya qilgan: “Rasululloh Baqiyda turganlarida huzurlariga keldim. U zot sahobalaridan birini dafn qilayotgan ekanlar. Yelkalariga ikkita lungini tashlab o‘tirganlarini ko‘rdim. Men u kishiga salom berdim. Keyin ustozim ta’riflagan muhrni ko‘rarmikanman deb, yelkalariga qaray boshladim. Nabiy (alayhissalom) niyatimni angladilar va yelkalaridagi ridoni tushirib yubordilar. Men muhrni ko‘rib, u zotning payg‘ambar ekanini angladim. O‘zimni oyoqlariga tashlab yig‘lay boshladim, boshimdan o‘tganlarni aytib berdim. U zotga qissam yoqdi va sahobalar buni eshitishsa, xursand bo‘lishlarini aytdilar. Men ularga ham aytib berdim. Shunday qilib, musulmon bo‘ldim. Qul ekanligim Badr va Uhud janglarida ishtirok etishimga to‘sqinlik qildi. Bir kuni Rasululloh (alayhissalom): “Xo‘jayining seni ozod qilishi uchun u bilan mukotaba (to‘lov evaziga ozod qilish)ga kelish”, dedilar. Aytganlarini qildim. Rasululloh (alayhissalom) sahobalarini menga yordam berishga chaqirdilar. Alloh meni qullikdan ozod qildi. Musulmon va hur bo‘lib yashadim. Rasululloh bilan Handaq va boshqa janglarda qatnashdim”.
Ushbu jangda handaq qazish fikri aynan Salmon Forsiy (roziyallohu anhu)dan chiqqan. O‘sha kuni ansorlar: “Salmon bizdan”, dedilar. Shunda muhojirlar: “Yo‘q, Salmon bizdan, bu yerga hijrat qilib kelgan”, deyishdi. Payg‘ambar (alayhissalom): “Salmon bizdan – ahli baytdandir”, deya bu bahsga nuqta qo‘ydilar.
Salmon (roziyallohu anhu)ning Ibn Islom deb nomlanishi boisi, zamondoshlari: “Siz kimsiz?” deb so‘rashsa, u zot: “Men Islom farzandiman! Men Odam (alayhissalom)ning farzandlaridanman”, deya javob qaytargan.
Ham Injil, ham Qur’onni to‘liq yod olgani uchun “Ikki Kitob sohibi” nomini olgan. Shuningdek, Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu) Salmon Forsiyni “Luqmoni Hakim” deb chaqirganlari ham mashhur.
Manbalarga ko‘ra, Salmon Forsiy Isfahon yaqinidagi Jayyan degan qishloqda, bir ma’lumotda esa Romahurmuz degan joyda tug‘ilgani qayd etiladi (“Mo‘jamul buldon”). Ota-onasi haqida ma’lumot deyarli uchramaydi. Musulmon bo‘lganidan so‘ng Madinada uylangani va ayolining ismi Buqayra ekani aytiladi. “Rasululloh (alayhissalom) Salmon bilan Abu Dardoni birodar qildilar” (Imom Buxoriy).
Bir kuni Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday xushxabar berdilar: “Jannat uch kishiga mushtoq bo‘lib turibdi: Ali, Ammor va Salmonga”.
Salmon Forsiy (roziyallohu anhu) o‘z mehnati bilan biror narsa topsa, go‘sht yoki baliq sotib olar va kasal odamlarni chaqirib, ular bilan birga yer edi.
U zotdan Anas, Ka’b ibn Ujra, Ibn Abbos, Abu Sa’id, Abu Tufayl, Ummu Dardo (roziyallohu anhum) bir qancha buyuk sahobalar, Abu Usmon Nahdiy, Toriq ibn Shihob, Said ibn Vahb, Abdurahmon Naxa’iy kabi tobeinlar hadis rivoyat qilishgan. Imom Buxoriyda 4 ta, Imom Muslimda esa
3 ta hadisi keltiriladi.
Salmon Forsiy Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu) davrida hijriy 35-yili Madoinda vafot etgan. Janozasini Ali ibn Abu Tolib o‘qigan. Qabri Bag‘dod yaqinidagi “Salmon tohir” degan mavzedadir.
Manbalar asosida Toshkent
islom instituti o‘qituvchisi
Faxriddin Muhammad NOSIR
tayyorladi.
Alloh taolo bizga bir sadaqamizni yetti yuz barobar ko‘paytirib berishini va’da qildi. Shunday ekan, nega endi muhtojlarga ehson qilishga ikkilanamiz?!
Rivoyatlarda kelishicha, Muhallabiy degan bir vazir o‘tgan bo‘lib, avvalboshda kambag‘al bo‘lgan ekan. Dunyo matohlaridan biror narsasi bo‘lmagan ham ekan. Shu holida u safar qiladi. Borgan joyida ham yeyishga biror narsa topa olmaydi. Go‘sht yeyishni qattiq ishtaha qilsa-da, go‘shtga yetgulik pul topa olmaydi va:
Ayo, xarid qilsam o‘lim sotilurmu,
Bul maiyshat xayrsiz bo‘ldi manga,
Vooh, bu hayotdin o‘lim totli bo‘lurmu,
Bu xushsiz hayotdin kelib mani xalos etsa…
U kishining hamsafari bo‘lib, ismi Abu Abdulloh So‘fiy edi. U baytni eshitib, bir dirhamga go‘sht sotib olib, pishirib Muhallabiyning qo‘liga tutqazadi. Keyin esa ular o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha ajralib ketishadi.
Kunlar o‘tib Muhallabiy Bag‘dodda vazir darajasiga ko‘tariladi. Bu yoqda Abu Abdulloh So‘fiyning sharoiti og‘irlashib, qiynalib qoladi. U vazirning huzuriga boradi va bir parcha qog‘oz berib, uni soqchidan kirgizib yuboradi. Qog‘ozda quyidagilar yozilgan edi:
Ayo vaziringga yetkaz, unga jonimni fido ayladim,
Yigit hech zamon gapin yoddan chiqarmas.
Yodingdamu yo‘qchilikdan qiynalib aytgan gaping,
“Ayo, xarid qilsam o‘lim sotilurmu” deganing…
Vazir Muhallabiy xatni o‘qigach, o‘tgan kunlari yodiga tushib, go‘sht yegisi kelganida go‘sht olib pishirib bergan hamsafarini eslaydi. Ko‘zlari yoshga to‘lib, Allohning ne’matlari ichida yayrab yashayotganini, qanday qilib bu martabalarga erishib, xalifaning vaziri bo‘lib qolgani haqida tafakkur qiladi. Keyin esa: “Bu xatni yozgan kishiga yetti yuz dirham berib yuboringlar”, deb buyuradi va xat ostiga javob tariqasida mana bu oyatni yozib qo‘yadi:
«Alloh yo‘lida mollarini ehson qiluvchi kishilarning (savobining) misoli xuddi har bir boshog‘ida yuztadan doni bo‘lgan yettita boshoqni undirib chiqargan bir dona donga o‘xshaydi...»[1] (ya’ni, qilingan bir yaxshilik yetti yuz barobar bo‘lib qaytishiga ishora qilinmoqda).
Bu orqali vazir hamsafariga “Menga bir dirham evaziga olib bergan go‘shting haqqini Alloh taolo yetmish barobar ko‘paytirib berdi”, demoqchi edi.
Shoir aytadi:
Yaxshilik o‘gurganning mukofoti yo‘qolmagay hech,
Xoliqu xalq orasindagi sunnat zoil o‘lmagay hech.
Hech bir kishidan minnatdorchilik kutmang!
Hakimlardan biri aytadi: “Kim qilgan yaxshiligi uchun minnatdorchilik, rahmat kutsa, shubhasiz, u oxirat savobini dunyoda olishga shoshilibdi”.
Yaxshilik qilish maqtovga arzirli xarajatdir
Amr ibn Os roziyallohu anhu aytadi: “Har narsada isrof bor, illoki husni xulqni qo‘lga kiritishda, yaxshilik qilishda, odamgarchilikni yuzaga chiqarishda isrof yo‘q”.
Bir hakim zotning gapini doimo yodingizda tuting: “Yaxshilik qiluvchi kishi hech chohga tushmaydi. Mabodo tushgan taqdirda ham, bir tirgak topadi”.
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Baqara surasi, 261-oyat.