Bandalariga Ramazon ro‘zasini farz qilgan Alloh Taologa hamdu sanolar bo‘lsin. Ummatlariga ro‘za tutishni o‘rgatib, ta’lim bergan payg‘ambarimiz Muhammad mustafoga salovotu salomlar bo‘lsin.
Alloh subhanahu va taolo Qur’oni karimni nabiyyimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga muborak ramazon oyida nozil qildi.Unda qalblar shifosi, iymon ozuqasi, Alloh va bandani bog‘lab turuvchi rishta bordir. Alloh taolo aytadi:
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآَنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
“Ramazon oyiki - odamlar uchun hidoyat va to‘g‘ri yo‘l xamda ajrim etuvchi xujjatlardan iborat Qur’on tushirilgandir. Sizdan kim o‘sha oyda hozir bo‘lsa , bas, ro‘zasini tutsin”[1]1.
Ramazon oyi “Qur’on oyi” deb ataladi. Unda Qur’onga bo‘lgan ahamiyat: tilovat qilish, yod olish, ma’nolarini tushunib yetish tobora ortadi. Rasululloh sollallohu alauhi vasallam har yili Ramazon oyida Qur’oni karimni Jabroil alayhissalom huzurlarida o‘qib o‘tkazar edilar. Sahobalar ham Ramazonda Qur’onni xatmqilishga qattiq kirishardilar, ba’zilari uch kechada xatm qilsa, ba’zilari yetti kechada xatm qilar yana boshqalari o‘n kechada Qur’onni xatm qilishardi. Ular Qur’onni kechasi-yu kunduzi, hoh namozda, hoh namozdan tashqari bo‘lsin tilovat qilishar edi.
Imom Molik rohimahulloh Ramazon oyi kirishi bilan barcha ilm kitoblarini yopib faqat Qur’onga sho‘ng‘ib ketar edilar, Imom Zuhriy rohimahulloh esa: bu faqat Qur’on o‘qish va taom ulashish oyi deb bir oy davomida faqat shu ikki ibodat bilan mashg‘ul bo‘lardilar. Imom Zahabiydan rivoyat qilinishicha Imom Shofe’iy Ramazon oyida Qur’onni oltmish marta xatm qilar ekanlar. Qanday qilib deysizmi? Chunki ular Qur’ondan boshqa barcha narsani tark qilishardi.
Ramazon oyida farz ibodatlarning savobi bir necha barobar ko‘paytiriladi, nafl ibodatlarning savobi esa farz ibodati savobiga tenglashtiriladi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinadi: «Kim Allohning kitobidan bir harf o‘qisa unga bitta savob bo‘ladi, bitta savob esa o‘n barobar ko‘paytirib beriladi, men: Alif, Lom, Mim bitta harf demayman, lekin Alif harf, Lom harf va Mim alohida harfdir”. Endi ushbu muborak oyda qilingan Qur’on tilovatidan hosil bo‘luvchi savobni bir hisoblab ko‘raylikchi? Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinishicha: Ro‘za va Qur’on qiyomat kunida bandaga shafoatchi bo‘lar ekan. Demak, Ramazon oyida iloji boricha behuda ishlarni tark qilish va Qur’on o‘qishga katta ahamiyat berish lozim ekan.
Ramazonda karamli bo‘lish. Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam yaxshilik qilishda odamlarning eng saxiysi edilar. U zotningeng saxiy paytlari esa, Ramazonda Jabroil muloqotlariga kelganda bo‘lar edi. Jabroil alayhissalom Ramazon tamom bo‘lgunicha har kecha U zotning huzurlariga kelar edi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam unga Qur’onni arz qilib (o‘qib berar) edilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam insonlar orasida eng karamlisi edilar: hoh ilm berish bo‘lsin, hoh Alloh yo‘lida nafsni fido qilish bo‘lsin, hoh mol sarflash bilan bo‘lsin, hoh ochni to‘ydirish bilan bo‘lsin, hoh hojatini chiqarish bilan bo‘lsin, barcha sohada insonlarning eng saxiysi edilar. Ayniqsa Ramazon oyida yana ham saxiyroq bo‘lib ketar edilar. Yana ba’zi rivoyatlarda: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ramazonda saxovat borasida esgan shamoldan ham o‘zib ketishlari zikr qilingan.
Imom Termiziyning hadis to‘plamlarida Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda: «Sadaqaning eng afzali Ramazonda qilingan sadaqadir» deyilgan. Yuqorida zikr qilganimizdek, Ramazonda qilingan hayrli ishlarning savobi ikki barobar ko‘paytirib beriladi. Demak, Ramazon oyida iloji boricha saxiylik ko‘rsatib, beva–bechora, yetim-yesir, miskin va muhtojlarga hayr ehson qilishimiz lozim ekan.
Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta maxsus
islom bilim yurti mudarrisasi
Muxlisa Qodirova
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan