Podshoh a’yonlari qurshovida ko‘chadan dabdaba bilan o‘tib borardi. Qarshisidan abgor holdagi gado chiqib, baland ovozda dedi:

• Assalomu-alaykum qarindosh!
• Ey nodon, - dedi podshoh g‘azablanib. – Qanday qilib senga qarindosh bo‘lay?! Sen kim-u, men kim?
• Qarindoshmiz, olampanoh. Hammamiz bir ota-ona – Odam Ato va Momo Havvoning farzandlarimiz-ku.

         Nima ham derdik, o‘sha gado haq. Insonning insondan farqi (“afzalligi”, “ustunligi” va hokazo)ni tashqi ko‘rinishi, kiyimi, terisining rangi, moddiy imkoniyatlari, ijtimoiy mavqei, mansabi... kabilar bilan ajratish o‘ta nisbiy tushuncha. Deylik, biri – “fuqaro”, ikkinchisi – “zodagon”. Nima bo‘pti? Yana, bek kim-u, xoja kim, faqir kim? Hammasi – hazrati Inson emasmi? Masalan, “oqsuyak”-zodagonga bir umr baxtli-saodatli bo‘lmoq, dorilbaqoga qaytgach, to‘ppa-to‘g‘ri jannatga tushmoq kafolati berilganida, boshqa gap edi! Yoki, kuch-qudratda tengsiz pahlavonlar, zaiflardan ko‘ra uzoqroq umr ko‘radimi-yo‘qmi – buni hech kim bilmaydi! Ba’zan, boshqalarga nisbatan zohiriy ustunlik – inson o‘zining cheksiz orzu-istaklari-yu, aqli vositasida o‘ylab topgan “kashfiyoti” xolos, deyish mumkin.

Hadisi sharifda shunday deyiladi: “Insonlarning hammasi taroqning tishidek barobardur”. Faqat, goho bu haqiqatni yo bilmaymiz, yoki bilishni istamaymiz...

Cheksiz olamda Inson – kim o‘zi?

Bu savolga o‘tmish mutafakkirlari turli-tuman javoblar topishgan. Umar Xayyom insonni “tabiatning gultoji”, “olamning mehvari” deya ulug‘lasa, farang mutafakkiri Blez Paskal kamtarona, hatto tushkun kayfiyatda: “atom zarrasi kabi adashgan”, “bir daqiqa yalt etib ko‘rinib, abadiy yo‘qolgan soya”ga  o‘xshatadi. “Koinot ichra inson nima? – deya savol qo‘yadi B.Paskal va bunday javob beradi: – cheksizlik bilan qiyoslaganda yo‘qlik, yo‘qlik bilan qiyoslaganda borliq, hamma narsa va hech narsa orasidagi o‘rtalikdir.

Insonning ulug‘ligi uning fikrlash qobiliyatida. Yolg‘iz tafakkurgina bizni yuksakka ko‘taradi, makon va zamon bunday imkonga ega emas, chunki ular ichra biz hech narsamiz”.

Darhaqiqat, inson bu cheksiz olamda imkoniyatlari nihoyatda cheklangan mavjudot, desak, o‘zimizga mos baho bergan bo‘lamizmi? Misol uchun, juda past ovozni eshitmaymiz, o‘ta baland ovozdan esa quloq yorilib ketadi. Kichik zarralarni ko‘rolmaymiz, shuningdek, o‘ta uzoq masofani ham ko‘zimiz ilg‘amaydi. Hatto,  “eng uchqur” deb ta’riflanuvchi aql-idrokimiz imkoniyatlari ham albatta, chegaralangan. Qadimgi hind hikmatida aytilganidek, “Biz olam, odam va jamiyat haqida juda-juda oz narsa bilishimizni bilish uchun nihoyatda ko‘p narsa bilishimiz kerakligini kamdan-kam odam biladi”. Binobarin, Inson o‘z aql kuchi bilan “hamma narsani” biluvchi emas, balki Alloh istagan narsanigina bilguvchidir.

Insonning fe’l-atvori juda ham qiziq. O‘ta murakkab. Uning ba’zi  qirralari shunday kutilmagan holatda namoyon bo‘ladiki, buni avvaldan aytish, bashorat qilish, “rejaga kiritish” va hatto tasavvur qilish nihoyatda mushkul...

“Arab tafakkuri xazinasi”dan: “Xastalik to‘shagida o‘ziga zaiflik bilan birga orzu-umid, jangu-jadal maydonida esa buzg‘unchilik bilan birga kuch-quvvat topib, o‘zida ikkala ziddiyatni jamlay olgan mavjudot – insondir”. Baayni, Inson jismida suv va olov birlashgan. Tuproqdek xokisorlik ham, tengsiz bunyodkorlik, buzg‘unchilik, qaynoq mehr-muhabbat, vahshiylik, havoyilik (masalan, kibr), yirtqichlik... ham insonga xos. “Inson har doim beozor bo‘lmasdan, ba’zan dunyodagi eng vahshiy maxluqqa aylanishi mumkinligini goho tan olgimiz kelmaydi”.

Yuqoridagi fikrlar inson zotiga nisbatan insonlar tomonidan aytilgan va kimdir bunga qarshi chiqishi ham mumkin. Agar biror bir buyumni yasasangiz uning qandayligini sizdan boshqa hech kim aniq va batafsil bilmaydi. Odam zotini ham uni yaratgan Alloh taolodan boshqa hech kim zarrasigacha, qalbidagi hislarigacha bilishi mutlaqo mumkin emas. Shu sabab biz haqimizda Alloh taoloning Kalomida keltirilgan oyatlarga nazar solsak:

“Eslang, (ey Muhammad!) Rabbingiz farishtalarga: “Men Yerda xalifa (Odam) yaratmoqchiman”, – deganida, (ular) aytdilar: “Unda (Yerda) buzg‘unchilik qiladigan, (nohaq ravishda) qonlar to‘kadigan kimsani yaratmoqchimisan? Holbuki, biz Senga hamding bilan tasbehlar aytamiz va Seni muqaddas deb bilamiz”. (Alloh) aytdi: “Albatta, Men sizlar bilmagan narsalarni bilurman”. (Baqara surasi, 30)

“(Har bir) inson ziyonda (baxtsizlikda)dir! Faqat imon keltirgan va solih amallarni qilgan, bir-birlariga haqiqatparvar bo‘lishni tavsiya etgan va bir-birlariga sabrli bo‘lishni tavsiya etgan zotlargina bundan mustasnodirlar”. (Asr surasi, 2-3)

Axir, inson zaif yaratilgan-da! (Niso surasi, 28)

Nima bo‘lganda ham inson ekanligini, bandani Alloh taolo yaratganligini, hayotga kelishdan maqsad va yuklatilgan vazifalarni unutmasdan yashash har bir o‘zini ODAM deb bilgan mavjudot uchun unutilmas va isbot talab qilmas haqiqatdir!

“Insonnoma” kitobi asosida Saidabror Umarov tayyorladi