O‘zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanayotgan “Katta Langar Qur’oni” nomi bilan ataladigan Qur’oni karimning nusxasi dunyodagi eng qadimiy va nodir qo‘lyozma asarlaridan hisoblanadi. Katta Langar Qur’oni deb nomlanishi, uning  Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi Langar ota masjidida saqlanganiga borib taqaladi.

“Katta Langar Qur’oni”ning saqlanish tarixi

Sahifalar uzoq vaqt davomida “Katta Langar shayxlari” deb nom olgan Ishqiya tariqati vakillari tomonidan asrab kelingan.

Mahalliy aholining hikoya qilishicha Katta Langar Qur’oni 1917 yillarda Asrorxo‘ja ota ismli kishining qo‘lida bo‘lgan, 30 yillargacha uning o‘g‘li Usta Abdullo ota, undan keyin Yoqub boboning qo‘lida saqlangan. Undan Qulfi momoning qo‘liga o‘tib 1957 yilgacha u kishining qo‘lida saqlangan. 1957 yildan To‘xta Bobo Rajabovning qo‘lida saqlangan.

O‘tgan asrning saksoninchi yillari boshida O‘zbekistonda diniy va milliy qadriyatlarga qarshi kurash avj olgach, ushbu qo‘lyozmaning ham katta qismi atayin yo‘q qilingan yoki yashirilgan.

Hikoya qilishlaricha, 1984 yili o‘sha vaqtda tegishli tashkilot vakillari tomonidan hech qanday dalolatnoma qilinmagan holda Langar Qur’onining 67 sahifasi olib ketilgan. Uning qayerda ekanligi haligacha ma’lum emas. Shunda qishloq oqsoqollaridan To‘xta bobo Rajabov qo‘lyozmaning 12 sahifasini asrab qolishga muvaffaq bo‘ladi.

Oradan o‘n yil o‘tib, mustaqillik yillarida ushbu muborak sahifalar yana Katta Langar ziyoratgohiga qaytariladi.

Qo‘lyozmaning qadimiyligi

Aslida bu qo‘lyozma bizning yurtimizga qanday kelib qolganligi haqida haligacha hech kim aniq ma’lumot ayta olgan emas. Ammo biz shuni bilamizki, ushbu qo‘lyozma ustida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borgan olimlarning ta’kidlashlaricha, ushbu qo‘lyozmaning bitilishi VIII asrning oxirgi choragida, arab grammatikasi qoidalari shakllangan davrga to‘g‘ri keladi.

Hozirgi kunda ushbu qo‘lyozmaning 81 sahifasi Rossiya Fanlar akademiyasining Sankt-Peterburgdagi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi. Mashhur sharqshunos, akademik I.Yu.Krachkovskiy o‘zining “Arab qo‘lyozmalari ustida” kitobida yozishicha, bu qo‘lyozma 1936 yilda institut tomonidan notanish keksa ayoldan sotib olingan[1].

1998 yilda professor Ye.A.Rezvan Sharq qo‘lyozmalari institutida Ye 20 inventar raqami ostida saqlanayotgan mazkur qo‘lyozma haqida xorij matbuotida ingliz tilida “The Qur'an and its World” maqolasini e’lon qildi. Oradan bir necha oy o‘tib, fransuz sharqshunosi Fransua Derosh Sankt-Peterburgga xat yo‘llab, u bilan birga O‘zbekistondagi Katta Langar qishlog‘idan topilgan Qur’on sahifalari fotonusxalarini ham yuboradi. Bu nusxalardagi yozuv turi va uslubi institutda Ye 20 raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozmaniki bilan aynan bir hil edi.

Keyinchalik Ye.Rezvan ushbu qo‘lyozmaning ayrim sahifalari Katta Langar qishlog‘ida, shuningdek Toshkent va Buxoroda ham saqlanishi haqida xabar topadi. 1999 yilda Katta Langar Qur’oni bilan yaqindan tanishish maqsadida O‘zbekistonga ilmiy ekspeditsiyani amalga oshirib, bir guruh sharqshunos olimlar bilan Toshkentda O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanayotgan Usmon mus'hafi va Langar Qur’onining bir sahifasi, Sharqshunoslik Qo‘lyozmalar institutida saqlanayotgan 1ta sahifasini, Langar ota masjidida saqlanayotgan 12 sahifani borib ko‘radi. Keyinchalik bu haqda “Usmon Qur’oni izidan” degan hujjatli film ham tayyorlaydi[2].

2000 yilning may oyida rossiyalik va gollandiyalik olimlarning izlanishlari natijasida, Groningen (Gollandiya) universiteti Izotop tadqiqotlari markazida mazkur qo‘lyozma pergamentining namunalari zamonaviy texnikalar yordamida radiokarbon tahlilidan o‘tkaziladi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, ushbu qo‘lyozma milodiy 775-995 yillar oralig‘ida ko‘chirilgan bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa berildi. Olimlar ushbu xulosaga tayanib, qo‘lyozma VIII asrning so‘nggi choragiga tegishli, degan to‘xtamga kelishgan. Bu xulosani fransuz sharqshunosi F.Derosh ham tasdiqlaydi.

Qo‘lyozmalar qayerlarda saqlanmoqda?

O‘zbekistonda mazkur qo‘lyozmaning jami 16 sahifasi mavjud:

Bittasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi. Sharq qo‘lyozmalari institutida 11604 raqami ostida saqlanayotgan sahifada “Baqara” surasining 26-61-oyatlari ko‘chirilgan. Mazkur institutda 2460 raqami ostida saqlanayotgan Sadir Ziyo kutubxonasining katalogida mazkur sahifa haqida ma’lumot berilgan bo‘lib, unda sahifaning Uchinchi Xalifa Usmon ibn Affon (r.a.) zamonasida ko‘chirilgan kitobga tegishli ekani aytiladi.

Ikkita sahifasi Buxoroda: bittasi Ibn Sino nomidagi Buxoro viloyat kutubxonasida, ikkinchisi Buxoro davlat muzey-qo‘riqxonasi Ark qo‘lyozmalar muzeyida saqlanmoqda. Unda Mujodala surasining 11-oyatidan Hashr surasining 3-oyatigacha yozilgan.

Sohaga oid muhim voqea

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 24 mayda “Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzolaganlaridan keyin yurtimizda bu borada bir qancha ilmiy-amaliy anjumanlar bo‘lib o‘tdi. Jumladan, O‘zbekiston elektron ommaviy axborot vositalari milliy assotsiatsiyasi boshqaruvi raisi F.Abduxoliqov tashabbusi bilan 2017 yil 28 noyabr kuni Toshkent shahrida “Zamonlar chorrahasi: o‘tmishning buyuk merosi – ma’rifatli kelajak poydevori” mavzuida xalqaro media-forum o‘tkazildi. Unda O‘zbekiston musulmonlari idorasidan vakillar ham ishtirok etdilar. Ayni media-forum 2018 yil 10 dekabr kuni ham bo‘lib o‘tdi. 2017 yilda “O‘zbekiston madaniy merosi dunyo to‘plamlarida” loyihasi doirasida Yevropa texnologiyalari asosida “Katta Langar Qur’oni”ning faksimile nusxalari yaratildi. Mazkur nusxalar o‘tgan vaqt davomida mamlakatimizdagi bir qator ilmiy va diniy muassasalarga tarqatildi.

2018 yilning 3 dekabr kuni Darakchi gazetasining internet sahifasida Katta Langar Qur’oni haqida maqola e’lon qilindi. Ana shu maqolada shunday deyiladi. “O‘zbekistonda mazkur qo‘lyozmaning jami 16 sahifasi mavjud bo‘lib, shundan bittasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharq qo‘lyozmalari markazida, bittasi O‘zbekiston Musulmonlari idorasida, ikkitasi Buxoro viloyat kutubxonasida, 12 varag‘i Katta Langar qishlog‘ida saqlanadi”, deyilgan.

Maqolada shuningdek, “ushbu sahifalarda “Niso” va “An’om” suralarining parchalari o‘rin olgan”, deyilgan.

Katta Langar Qur’oni O‘zbekiston musulmonlari idorasiga qachon keltirilgan?

Katta Langar Qur’onining 12 sahifasi O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi noibi marhum Abdurazzoq Yunusov tomonlaridan Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi “Langar ota” jome’ masjididan 2003 yilning 11 dekabrida olib kelingan.

Mazkur qo‘lyozma matni sayqallangan hayvon terisi – pergamentga bitilgan. Sahifalarning o‘rtacha hajmi 53x35 sm.ni tashkil etadi. Matnlar arabiy yozuv usullarining eng qadimiy turlaridan bo‘lgan ko‘fiy-hijoziy  xatida bitilgan. Sahifalarning ba’zilariga, ayniqsa hoshiyalariga jiddiy zarar yetgan. Qo‘lyozmaning charm muqovasi XIV asrga tegishli. XVII asr o‘rtalarida u qayta ta’mirlangan.

 Muqova hamda sahifalarni bir-biriga mustahkam biriktirish maqsadida arab tilidagi matnlar bitilgan qog‘ozlar yopishtirilgan. Sahifalarning charm muqovasida muqovasozning ismi (Muhammad Nosir) hamda 1255 (1839-1840) sanasi yozilgan.

Langar Qur’onining O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanayotgan qismi

O‘zbekiston Musulmonlari idorasi kutubxonasida avvaldan bir sahifasi saqlanib kelgan bo‘lsa, 2003 yilda qolgan 12 sahifasi Langar ota masjididan keltirilgan bo‘lib, hozirda 13ta sahifasi saqlanmoqda.

O‘zbekiston musulmonlari idorasida saqlanayotgan Katta Langar Qur’onining avvalgi bitta sahifasida “Baqara” surasining 126-150 oyatlari, qolgan 12 sahifasida Niso surasining 136-oyatining yarmidan boshlanib, Moida surasi to‘liq va An’om surasining 82-oyatining boshlanishigacha bo‘lgan qismi mavjud.

Mavjud 12 sahifani muqovaga tikishda tartib buzilgan. Ya’ni, beshinchi sahifani ikkinchi sahifa o‘rniga, yettinchi sahifani oltinchi sahifa o‘rniga almashtirib tikib yuborilgan. Natijada suralarning ketma-ketligi buzilgan.

Mavjud sahifalar Qur’oni karimning ikki juzini o‘z ichiga olgan. Demak, tahmin qilish mumkinki, Katta Langar Qur’oni 190-200 sahifa atrofida bo‘lgan. Bugungi kungacha ularning 97 sahifasi yoxud 47 foizigina yetib kelgan.

Katta Langar Qur’oni asrlar osha

Katta Langar Qur’oni yillar davomida ta’mirlanib, uni bezak va nuqtalar bilan to‘ldirib kelinganini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, ba’zi sahifalarning yirtilgan burchaklariga yamoq solingan va yamalgan joyidagi oyatlar nasx xati turida yozilgan. Suralar orasiga naqsh chizilib, unga suraning nomi va oyatlarining soni nasx xatida bitilgan. Ba’zi sahifalardagi ba’zi kalimalarga harakatlar qo‘yilganini ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan,

ان الله جامع المنافقين و  الكافرين في جهنم جميعا

(سورة النساء/140)

oyatini misol qilishimiz mumkin.

Katta Langar Qur’onining o‘ziga xos jihatlari

Langar Qur’onining bir betiga hozirgi Madina Mus'hafining bir yarim beti hajmidagi oyatlar yozilgan. Langar Qur’onida suralardagi oyatlarning soni hozirgi Madina mus'hafidagi oyatlarning sonidan farqli qilib berilganini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Madina mus'hafida Moida surasi 120 oyatdan iborat deyilgan bo‘lsa, Langar Qur’onida Moida surasi 122 oyat deyilgan. An’om surasi Madina mus'hafida 165 oyat deyilgan bo‘lsa, Langar Qur’onida 167 oyatdan iborat deyilgan.

Katta Langar Qur’oni O‘zbekistonga qanday kelib qolgani haqida turli taxminlar ilgari suriladi. Shunisi aniqki, o‘tgan muddat davomida Katta Langar masjidida saqlanib kelgan. XIX asr oxirlarida qo‘lyozmaning bir qismi noma’lum sabablarga ko‘ra, mamlakatdan olib chiqib ketilgan va yuqorida ta’kidlanganidek, 1936 yilda I. Yu.Krachkovskiyning qo‘liga yetib borgan. Qo‘lyozmaning boshqa sahifalari har xil odamlar tomonidan olib ketilgan. Xullas bugungi kunda ushbu nodir kitob sahifalarining yarmidan ko‘prog‘i qayerda, kimlarning qo‘lida ekani hamon sirligicha qolayotir.

Katta Langar Qur’onidan nusxa ko‘chirib yozilishi

2004 yilda xattot Habibulloh Solih tomonidan Katta Langar Qur’onining 12 sahifasi qayta ko‘chirib yozilgan va hozirda o‘sha qo‘lyozma nusxasi O‘zbekiston Islom Akademiyasining manbalar hazinasida saqlanmoqda.

Katta Langar Qur’oni tarixiy ahamiyatga ega

Langar Qur’onining yurtimizga kelib qolishi tarixi haqida bir qancha taxminlar mavjud:

1. O‘rta asrlarda Afg‘onistonga ko‘chib kelgan arablar ma’lum bir sabablarga ko‘ra O‘rta Osiyoga ko‘chishadi va o‘zlari bilan ushbu Qur’on nusxasini ham olib kelishadi;
2. Amir Temur tomonidan Suriyadan Qashqadaryoning tog‘lik hududiga ko‘chirib keltirilgan arablar o‘zlari bilan ushbu Qur’onni ham olib kelishgan.

Langar Qur’oni Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Langar ota masjidi va ziyoratgohi bilan bog‘liq bo‘lganligi bois uning ushbu manzilga kelishi, u yerdagi ishqiya tariqati mashoixlarining o‘z davrida yerli aholining ijtimoiy va ma’naviy hayotida tutgan o‘rni, Langar qishlog‘ining o‘tmishda madaniy va iqtisodiy  jihatdan qanday holatda bo‘lganligi bilan bog‘liq ilmiy tadqiqot ishlarini olib borilishi lozim ekanligi bilan ham katta ahamiyatga ega deb o‘ylaymiz.

Shu kungacha Langar ziyoratgohi bilan bog‘liq bir nechta maqolalar, shuningdek, G‘ulom Karimiyning “Langar fojiasi” romani chop etilgan va ularda Langar Qur’oniga bog‘liq ma’lumotlar ham berilgan.

Hozirgi kunda Langar masjidida professor Ye.Rezvan tomonidan amalga oshirilgan Langar Qur’onining fotonusxasi va xattot Habibulloh Solih tomonidan ko‘chirilgan qo‘lyozma saqlanmoqda.

Homidjon ISHMATBЕKOV,

Diniy idora Fatvo bo‘limi mudiri

[1] https://history.wikireading.ru/256823 Nad arabskimi rukopisyami Kuficheskiy Koran i “babushka-arabka” (1936)

[2] https://youtu.be/l_by2R6-8ec