YOMON BO‘LMAYDI...
Supurgini tik qilib qo‘ysa, qiblaga qaratsa;
Mehmon ketgandan keyin orqasidan supurilsa;
Qalampir, supurgi kabi narsalarni qo‘ldan qo‘lga bersa;
Oldidan qora mushuk kesib o‘tsa;
Ostonada ko‘rishilsa yoki o‘tirilsa;
Chap qovoq uchsa;
Chap kaft qichisa;
Xo‘roz bemahal qichqirsa;
Bir kunda ikki kelin tushirgan hovliga ikkala kelin bir vaqtda, bitta darvozadan kirib borsa;
Boyo‘g‘li sayrasa;
Duo qilinayotganda dasturxon ustida qalampir yoki pichoq turgan bo‘lsa;
Hovliga majnuntol ekilsa;
Safar oyida to‘y qilinsa;
Anjir daraxtining o‘tini yoqilsa;
Supradagi unni kaftining orqasi bilan to‘plasa;
Suprani yozgan odamdan boshqasi yig‘ishtirsa;
Shomdan keyin so‘rab chiqqanga sigir suti berilsa;
Birov tishlagan narsani yesa;
Piyoladagi choy tugamasdan, ustiga choy quyilsa... HЕCh NARSA BO‘LMAYDI!
* * *
BAXT YOKI BAXTSIZLIK...
Peshonaning kengligi;
Qo‘lning uzunligi;
Tana a’zolarining shakli, hajmi;
Ko‘zning rangi;
Chiptadagi raqamlarning mutanosibligi;
Siniq oynaga qarash;
Xontaxta yoki stolning burchagiga o‘tirish;
Supurgi yoki o‘qlov uchida turtish BILAN YUZAGA KЕLMAYDI!
* * *
DAROMAD VA BARAKAGA...
Choyning ustidagi pufakchalarni sochga surtish;
O‘ng kaft qichishi;
Birinchi sotilgan narsaning pulini barcha matolarga tekkizib chiqish;
Dam urilgan pulni hamyonda asrash;
Ertalabda hech kimga, hatto oila a’zolariga ham pul bermaslik
ASOS BO‘LMAYDI!
* * *
TUG‘RUQNING OG‘IR YOKI YENGIL KЕCHISHI...
Ko‘rpa-to‘shaklarning astar tomoni bilan taxlanganiga;
Homiladorlik davrida g‘o‘zapoya o‘tini tandirga ildiz tomoni bilan solinganiga;
Kasalxonaga ketayotib, kiyimlarni ilgichlardan chiqarib yoki kir yoyish uchun bog‘langan dorlarni yechib yoxud shkaf kabi jihozlarning eshiklarini ochishga;
Suvda qaynatilgan moshning tez ochilishiga BOG‘LIQ EMAS!
* * *
NAZAR VA KO‘Z TЕGISHIDAN...
Darvoza tepasiga, hovlidagi ustunlarga osiladigan hayvon kalla suyagi, taqa, isiriq, qalampir kabi narsalar;
Burjga qarab tavsiya qilinadigan turli rangli toshlar;
Qo‘lga, bo‘yinga osilgan ko‘zmunchoq, kiyimga qadab qo‘yilgan do‘lana KABI NARSALAR SAQLAMAYDI!
* * *
KIMNINGDIR O‘LIMIGA...
Yulduz uchishi;
Idish-tovoqlarni qozonning ichiga solib yuvish;
Go‘dakni derazadan uzatish, olish;
Beshikni ikki kishi ko‘tarishi;
Pichoq damining tepaga qarab turib qolishi;
Odamning egnida kiyim chatilishi, tikilishi
SABAB BO‘LMAYDI!
* * *
BULARGA ISHONSANGIZ ADASHASIZ!
Kechqurun tirnoq olsa (yoki seshanba, shanba va hokazo kunlari) tirnoq olsa, bir yomonlik keladi;
Chaqaloqni juma kuni cho‘miltirib bo‘lmaydi, savobini ko‘tara olmaydi;
Duo qilinayotganda dasturxon ustida pichoq tursa, uydan baraka uchadi;
Shomdan keyin sut, qatiq sotilsa yoki berilsa, sigirning suti kamayadi;
Azali xonadon a’zolari marhumning “qirqi chiqqunicha” tuxum yeyishlari gunoh;
Taom avvalini go‘sht bilan boshlasa, bosh farzandi o‘g‘il bo‘ladi;
Taomning qirmochini yegan yoki qozon tagini yalagan qizning to‘yida yomg‘ir yog‘adi;
Erkak kishi uydan chiqarkan, yo‘lini ayol kishi kesib o‘tsa o‘sha kuni ishi yurishmaydi;
Tirik odamning bo‘yini qarichlab yoki boshdan oyog‘igacha metrlab o‘lchab bo‘lmaydi, o‘likni o‘lchagandek bo‘ladi;
Yangi tug‘ilgan chaqaloqni “qirqi chiqmasdan” yuvintirib, soch va tirnoqlarini olib bo‘lmaydi;
Shanba kuni qo‘ldan pul ketsa, faqirlik keladi, aksincha, pul kelsa, boylik keladi;
Supurgini qo‘shniga berib bo‘lmaydi, uydan baraka qochadi;
Qo‘shnidan supurgi, igna so‘rab bo‘lmaydi, yo‘qsillik keltiradi;
Nonni dasturxonga toq qo‘yib bo‘lmaydi, azali joyda toq qo‘yiladi;
Chorshanba kuni soch-soqol olib bo‘lmaydi, chunki u kuni hatto to‘ng‘iz ham tuk tashlamas ekan;
To‘q ko‘k rangli libosni kiyib bo‘lmaydi, chunki u azadorlarning libosi hisoblanadi
Ajdodlarimizning qoldirgan asarlarining katta qismi arab tilida yozilgani barchamizga ma’lum. Arab tili dunyo tillari ichida eng ko‘p o‘rganilgan va hanuz o‘rganilayotgan til hisoblanadi. U lug‘at boyligi, qoidalarining turli-tumanligi, bir so‘zni bir necha uslubda ishlatish imkoniyatlarining ko‘pligi bilan mukammal tillar ichida ajralib turadi. Shuningdek, u shevalarining juda ko‘pligi bilan ham dunyoda yuqori o‘rinni egallaydi.
Bu til Qur’oni karim va janob Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning tillari bo‘lgani uchun uni o‘rganish usullari sahobai kiromlar davridayoq ishlab chiqilgan. Arab tilini o‘rganish uchun lug‘at, morfologiya, grammatika, ya’ni sarf va nahv ilmlari mukammal o‘rganiladi. Shu bilan birga, arab tilida mukammal gaplashish va uni tushunish uchun albatta, balog‘at fani qoidalarini yaxshi bilish kerak.
Balog‘at ilmini tahsil qilish orqali Qur’oni karim va hadisi shariflar ma’nolarini to‘g‘ri tushunish va nozik jihatlarni teran anglash oson kechadi. Shuningdek, Qur’oni karimning fasohat va balog‘at e’tiboridan mo‘jizakorligi kashf qilinadi. Shu bois, Qur’oni karim tafsiri, hadisi shariflar sharhi va boshqa diniy ilmlarni o‘rganmoqchi bo‘lgan kishi lug‘at, sarf, nahv ilmlari bilan bir qatorda balog‘at ilmini ham puxta egallashi lozim. Bu haqda Abdurauf Fitrat shunday degan: “Diniy va ijtimoiy ta’limotimiz Qur’on va hadislarda mavjud. Qur’on va hadislar esa arab tilidadir. Binobarin, ularni tushunish uchun arab tilining sarfu-nahvini o‘rganish zarur. Lekin bu yetarli emas, Qur’on ma’nolarini tushunishimiz uchun balog‘at ilmini – bayon, bade’ va ma’oniy ilmlarini ham bilishimiz lozim.”
Bu ilm boshqa fanlardan o‘zining fazilati bilan ajralib turadi. Lug‘at sir-asrorlarini ochishda va xazinalarini kashf etishda balog‘at ilmining o‘rni beqiyosdir. Jorulloh Mahmud Zamaxshariy o‘zining “Kashshof” nomli tafsirining muqaddimasida shunday deydi: “Tafsir ilmiga kirishgan kishi Qur’onga xos bo‘lgan ilmi ma’oniy va ilmi bayonda bilimdon bo‘lsa va bu ilmlarni puxta o‘rgansa, tafsirning haqiqatlariga yeta oladi.”
Shuningdek, Alisher Navoiy, Zaxiriddin Muhammad Bobur, Lutfiy, Fuzuliy, Umar Hayyom, Mashrab kabi mumtoz adabiyot namoyondalari o‘z asarlarida majoz, tashbeh, istiora, kinoya kabi balog‘at qoidalaridan keng foydalanganlar. Buyuk ajdodlarimizning boy ma’naviy merosini chuqur o‘rganib, boshqalarga yetkazishda balog‘at ilmining ahamiyati katta.
Balog‘at ilmining tarixi, shakllanishi, taraqqiyot bosqichlari va bu ilmga hissa qo‘shgan ulamolarning hayoti hamda asarlarini o‘rganish bugungi kunda muhim vazifalardan biridir. Arab tilining balog‘at va bade’ ilmlarini o‘rganish orqali kishida bu fanlarga nisbatan qiziqish va mukammal bilim shakllanadi. Balog‘at fanini chuqur o‘zlashtirish orqali faqat arab tilida emas, balki o‘zbek tilida yozilgan mumtoz adabiyotimiz sirlarini ham anglash mumkin bo‘ladi.
Abdulqayum Turdaliyev,
Toshkent Islom instituti talabasi.