Taraqqiyot. Yerda Odam bolalari tarqalgandan beri bashariyatning eng katta maqsadlaridan biri taraqqiyot bo‘lib kelmoqda. Chunki, Alloh taolo tomonidan faqat insonlargagina taraqqiy etish ne’mati tortiq etilgan. Asrlar davomida ajdodlarimiz ham taraqqiyot sari olg‘a intilganlar! Va bu intilish, ilm-fan, madaniyat, iqtisod va boshqa taraqqiyotga olib boruvchi omillarning shakllanishiga turtki bo‘ldi. Bugun ham, Yer yuzidagi barcha xalqlar, taraqqiyotning yuksak marrasi uchun “kurash” olib bormoqda. Gap shundaki, bu jarayon turli hududlarda turli darajalarda shakllanyapti. Ya’ni, rivojlanish mamlakatlarda aholisining dunyo qarashi, ilmiy salohiyati va fikrlash doirasidan kelib chiqib jadal, o‘rta yoki asta-sekinlik bilan sodir bo‘lmoqda. Shu o‘rinda haqli bir savol tug‘iladi: Yuksak taraqqiyotga erishishning eng asosiy omili nima? Qanday qilib xalq orasida o‘tmishda o‘tgan ajdodlari singari favqulodda iste’dod va iqtidor egalarini tarbiyalash mumkin? Yuqoridagi savollarga javob qidirish jarayonida benazir bir manbaga ko‘zim tushdi va javob topgandek bo‘ldim. Quyida bizni qiynayotgan savollarga javob bo‘lgan asardan qisqa parcha keltiramiz:

Payg‘ambarimiz alayhissalom: “Bir soatlik tafakkur bir yil ibodat qilgandan xayrliroq”, deb marhamat qilganlar. Qur’oni karimda tadabbur, e’tibor, nazar va fikr qilishga undaydigan oyatlar ko‘p.

Sir emaski, fikr nurlar kaliti va bilish uchun harakat asosidir. Shuningdek, fikr ilmlarni o‘zida tutib qoladigan to‘r, maqsad va tushuncha tuzog‘idir. Ko‘pchilik ilmning fazl va martabasini bilsa ham, uning haqiqati, samarasi, masdari, makoni, paydo bo‘lish joyi, yo‘li va kayfiyatidan xabardor emas. Shu bilan birga, inson qanday tafakkur qilish, nima to‘g‘risida va nima uchun tafakkur qilishni, talab etilgan narsa ayni maqsad yoki maqsad emasligini ham to‘g‘ri hal qilib ololmagan.

Alloh taolo tafakkur va mushohadaga buyurib, tafakkur kishilarini maqtab, shunday deydi: “Ular turib ham, o‘tirib ham, yotib ham Allohni zikr etadilar va osmonlaru Yerning yaratilishi haqida fikr yuritadilar (va duo qiladilar:) “Ey, Rabbimiz! Bu (koinot)ni behuda yaratmagansan. Sen (ayblardan) pok zotdirsan. Bas, bizni do‘zax azobidan saqlagin! (Oli Imron surasi, 191-oyat)

Ibn Abbos roziyallohu anhumo aytadiki: “Bir qavm Alloh azza va jalla to‘g‘risida tafakkur qilib o‘tirishgandi. Nabiy alayhissalom ularga: “Alloh yaratgan narsalar xususida fikrlanglar, Alloh xususida fikrlamanglar. Sizlar hech qachon uning o‘lchovini idrok etolmaysizlar”, dedilar. Boshqa bir rivoyatda keladiki, Nabiy alayhissalom bir kuni bir qavmning oldiga bordilar. Ular tafakkur holatida o‘tirishgan ekan. Nabiy alayhissalom: “Sizlarga nima bo‘ldi, gapirmaysizlar”, dedilar. Ular: “Alloh yaratgan maxluqlarni o‘ylab o‘tiribmiz”, deyishdi. Buni eshitib Nabiy alayhissalom: “Shunday davom etaveringlar, Alloh yaratgan maxluqlarni fikrlanglar, uning o‘zi to‘g‘risida fikrlamanglar...”, dedilar. 

 Hasan Basriy: “Bir soatlik tafakkur bir kechani ibodat bilan uxlamay o‘tkazgandan xayrliroq”, degan. Fuzayl aytadiki: “Fikr senga yaxshi va yomon amallaringni ko‘rsatib turadigan ko‘zgudir”.

Bir rivoyatda kelishicha: Ibrohimga buncha uzoq tafakkur qilib o‘tirasan, deyishdi. U: “Fikr aqlning iligidir”, deb javob berdi.        Sufyon ibn Uyayna ko‘pincha mana bu she’riy parchani o‘qishni yoqtirardi:

“Yigit kishida bo‘lsa gar fikr,

Har narsada unga ibrat bor”.

Tovus aytadiki: “Havoriylar Iyso alayhissalomga: Ey Ruhulloh! Bugun yer yuzida sizga o‘xshagan kishi bormi, deb so‘rashdi. U shunday javob berdi: “Kimning nutqi zikr, sukuti fikr va nazari ibrat bo‘lsa, albatta u menga o‘xshabdi”. Hasan Basriy: “Kimning so‘zi hikmat bo‘lmasa, u larv (behuda)dir, kimning sukuti tafakkur bo‘lmasa, u xato, kimning nazari ibrat olish bo‘lmasa, u lahv (befoyda amal)dir”, degan.

Alloh taolo O‘z Kalomida: “Yer (yuzi)da nohaqlik bilan kibrlanib yuruvchilar (ongi)ni oyatlarimiz (idroki)dan chetlatib qo‘yajakmiz” deya marhamat qiladi. (A’rof surasi, 146-oyat) Alloh taolo mazkur oyatda ularni tadbirim to‘g‘risida tafakkur qilishdan to‘sib qo‘yaman, deya ta’kidlamoqda.

Abu Sa’d Xudriy rivoyatida Nabiy alayhissalom: “Ko‘zlarga ham ibodat haqini beringlar”, dedilar. “Ey Rasululloh, uning ibodat haqi nima?” deb so‘rashdi. U zot: “Mus'hafga qarash (tilovat qilish) va undagi ajoyibotlar zikri o‘tganda u haqda tafakkur qilish”, dedilar.

Abdulloh ibn Muborak bir kuni Sahl ibn Alini fikrga cho‘mib, jim o‘tirgan holda ko‘rib: “Qayerga yetib bording?” deb so‘radi. “Sirotga”, deb javob berdi u.

Xulosa shuki, taraqqiyotning eng asosiy omili bu tafakkur ya’ni fikrlashdir. “Fikrlayapmanmi, demak, yashayapman!” degan edi mashhur faylasuf Rene Dekart. Inson fikrlagani uchun qadri baland, fikrlagani uchun hayvondan farqlanadi, fikrlagani uchun rivojlanadi va yuksak ilm-fan yutuqlariga erishadi. Bunga tarix ham guvoh! Al-Xorazmiy tafakkur ila “Algebraga” asos soldi, Al-Beruniy fikriyat ila “Geodeziya” haqida asar yozib, globusni yasadi, Al-Farobiy tafakkuri ila “Al-muallim as-soniy” – “Ikkinchi muallim” unvoniga sazavor bo‘ldi, Al-Farg‘oniy ilm-tafakkur ila Nilni “jilovladi”, Ibn Sino tibbiyot qonunlarini yozdi, az-Zamaxshariy tafakkuri bir xalqning unutilayozgan tilini qutqardi, Mirzo Ulug‘bek esa yulduzlarga “narvon qo‘ydi”. Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin. Ammo, ular o‘tmishda qoldi biz esa bugunning egalarimiz. Demak, ajdodlarimiz bilan shunchaki faxrlanib, kibrlanmasdan faqatgina ibrat olib, iste’molchilik, boqimandalik kayfiyatidan voz kechgan holda, ongimiz va aqlimizni harakatga keltirish hamda Yaratganning yaratgan ne’matlari haqida, borliq va olam xususida fikrlashgina bizni taraqqiyot sari odimlaydi. Shunda biz ham dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari qatoridan joy olamiz!

Tafakkur qilish vaqti keldi!

Abu Homid G‘azzoliyning “Ihyou ulumid-din” asarining

“Tafakkur kitobi” asosida Saidabror Umarov tayyorladi.