Ibn Sinoning ko'p tarmoqli ijodi, boy merosi va jahon madaniyati taraqqiyotidagi faoliyati o'rganilmoqda
20.07.2023
782
10 min.
So'nggi ikki yil ichida ikki hamkor mamlakat — O'zbekiston Respublikasi va Eron Islom Respublikasi munosabatlari rivojlanib bormoqda. Bu borada ikki davlat o'rtasidagi ilm-fan, madaniyat, gumanitar sohadagi aloqalarni ta'kidlash o'rinli. O'zbekistondagi Ibn Sino jamoat fondi tomonidan Eron Islom Respublikasiga tashkil etilayotgan o'zbek-eron I xalqaro ilmiy-amaliy ekspeditsiyasi ushbu yo'nalishdagi tadbirlarning debochasidir.
Ta'kidlash kerak, joriy yilning 18 iyun' sanasida davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev Eron Islom Respublikasi Prezidenti Ibrohim Raisiyning taklifiga binoan rasmiy tashrif bilan Tehron shahriga kelgan edi. Oliy darajadagi muzokaralar yakunida ikki tomonlama hamkorlikning dolzarb yo'nalishlari yuzasidan hukumatlararo va idoralararo hujjatlarning salmoqli to'plami imzolandi.
O'zbekistondagi Islom tsivilizatsiyasi markazi, O'zbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi huzuridagi Farmatsevtika tarmog'ini rivojlantirish agentligi, Ibn Sino jamoat fondi va mahalliy olimlardan iborat ilmiy delegatsiya a'zolari Abu Ali ibn Sino merosining namunalarini o'rganish uchun Eron Islom Respublikasining Tehron shahriga etib keldi.
Delegatsiya rahbari, O'zbekistondagi Islom tsivilizatsiyasi markazi direktori Shoazim Minovarov ilmiy ekspeditsiyaning maqsadlari to'g'risida o'z fikrlarini bildirdi.
— Ma'lumki, Eron Islom Respublikasiga o'zbek-eron I xalqaro ilmiy-amaliy ekspeditsiyasi birinchi bora tashkil etilmoqda. Undan ko'zlangan asosiy maqsad nima?
— Hammamizga ma'lumki, keyingi yillarda ilmiy ma'rifiy merosimizga juda katta e'tibor berilmoqda. Ibn Sino shaxsi hamda shaxsiyati o'zgacha. Uni ma'rifat osmonidagi eng yorqin yulduz desak, mubolag'a bo'lmaydi. Birinchidan, ajdodlarimiz orasida tibbiyot ilmi bilan shug'ullanganlar sanoqli. Darhaqiqat, bu yo'nalishda dunyoni zabt etgani deyarli yo'q. Shu sababli, Ibn Sinoga munosabat alohida. Albatta, barcha zamonlarda tibbiyot bo'lgan. Barchamizga ma'lum, Ibn Sino hazratlari Buxorodan keyin Turkiyada, so'ng Eronda umrguzaronlik qilgan va u insondan qolgan ilmiy meros ham qo'lyozmalar shaklida asosan Turkiya va Eron kutubxonalarida saqlanmoqda. Bu esa tabiiy holat. Shuningdek, ularning juda katta qismi Yevropa hamda dunyoning boshqa mamlakatlariga tarqalib ketgan. Lekin eng katta meros bugungi kunda Eronda saqlanmoqda. Shuningdek, Ibn Sinoning mangu qo'nim topgan manzili ham Eron Islom Respublikasining Hamadon shahrida joylashgan.
Buyuk allomalar merosi — umumbashariy meros. Shu bois yaqin hamkor va do'stimiz Eron Islom Respublikasidagi kutubxonalar, Ibn Sino xalqaro jamg'armasi faoliyati bilan tanishish, Ibn Sino yurgan yo'llar, asarlari tarqalgan manzillardan yurish va ko'rish, asarlaridan nusxalar olish, yillar mobaynida Eronda olib borilgan Ibn Sino ilmiy merosi bo'yicha ilmiy tadqiqotlarni, chop etilgan kitoblarni o'rganish maqsad qilinmoqda.
Ekspeditsiyalar doimo maxsus mezonlar va vazifalarni ko'zda tutadi. Bu safargi ekspeditsiyaning maqsadi Ibn Sino merosi va faoliyatiga qaratilgan. Eslatib o'tish joizki, Halqaro Bobur fondi rahbari Zokirjon Mashrabov boshchiligida birinchi bor “Bobur izidan..." deb nomlangan ekspeditsiya uyushtirilgandi. Bu faoliyat tufayli Bobur to'g'risida juda katta ma'lumotlar to'plandi. Umid qilamizki, Ibn Sino to'g'risida ham yangi va qiziqarli ma'lumotlar olib kelinadi.
— Bilamizki, Ibn Sino merosini o'rganish Eron Islom Respublikasi ilmiy davralarida dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ekspeditsiya davomida o'zbek ilm ahli uchun qanday yangi ma'lumotlar to'plash rejalashtirilgan?
— Biz Ibn Sinoga vatandosh ekangilimizdan faxrlanishga haqlimiz. Alloma to'g'risidagi har qanday yangi ma'lumot nafaqat olimlar uchun, balki yurtdoshlarimiz uchun ham foydali bo'ladi. Ta'kidlaganidek, Ibn Sino tibbiyot sohasida yulduz misol. Ayniqsa, birinchi Renessans allomalari kim bo'lishidan qat'i nazar, avvalo entsiklopedist yoki qomusiy olim bo'lishgan. Faqatgina bir yo'nalish bilan cheklanib qolishmagan. Ibn Sino o'z xotiralarida "16 yoshimda insoniyat yaratgan barcha bilimlarni o'zlashtirib bo'ldim”, deb yozadi. Ta'kidlash kerakki, din, bu – falsafa. Islom dini ham ta'limot.
Islomni falsafani o'zlashtirmasdan yaxshi o'rganib, mohiyatiga etib bo'lmaydi. Ruh, jon, tan degan tushunchalar dinda ham bor. Ana shu nuqtai nazardan Ibn Sino falsafani o'rgangan va Al-Forobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozilgan sharhlariga murojaat qilgan. Ingliz tilida yozilgan bir kitobni mutolaa qilish vaqtida bir jumlaga diqqatimni qaratdim. Ya'ni Ibn Sino aytyapti: “Inson mushohada qilmasdan yashay olmaydi. Chunki, mushohada qilish xulosa chiqarishga olib keladi. Mushohadasiz xulosa bo'lmaydi".
Bunga o'z o'rnida falsafiy mezon sifatida qarash mumkin. Lekin bunday to'xtamga kelish uchun daho bo'lish kerak. Demak, falsafa va inson ruhiyatining o'rganilishi shunchalik chuqurki, uning mohiyatini anglash komillikka olib keladi. Bunday tashqari alloma musiqa, astronomiya, tilshunoslik kabi ko'plab fan yo'nalishlarida ijod qilgan. Demak, oldimizda juda ko'plab o'rganishimiz kerak bo'lgan vazifalar turibdi.
— Eron Islom Respublikasining fondlarida alloma merosiga oid noyob kitoblar qo'lyozmasi mavjud. Ularning faksimil va elektron nusxalarini yurtimizga olib kelish borasida amaliy ishlar rejalashtirilganmi?
— Eron milliy kutubxonasi dunyoning juda boy kutubxonalardan biri. Men u erda bo'lganman. Ta'kidlab o'tishim joizki, eronlik hamkorlarimiz 40 jildlik Jahon qo'lyozmalari katalogini markaz kutubxonasiga hadya qilganlar. Bu Eron umumbashariy merosga katta e'tibor qaratishining dalolatidir. Shu bois ushbu ekspeditsiya ham ma'naviy-ma'rifiy, ham dunyoviy ilmlar sifatida juda ham foydali bo'ladi deb o'ylayman. Shuningdek, biz Eronga o'zimizda nashr etilgan kitoblar, qo'lyozmalarning kataloglari bilan keldik. Uchrashuvlar davomida ilmiy nuqtai nazardan o'z ma'naviy bilimlarimiz bilan fikr almashishga harakat qilamiz.
Ibn Sino ko'p tarmoqli ijodi, boy merosi bilan jahon madaniyati taraqqiyotida katta rol' o'ynadi. O'z ijodi, ilmiy faoliyatida Ibn Sino Markaziy Osiyo, Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlaridagi yuqori madaniy ko'tarinkilik, madaniy “uyg'onish”ning ma'naviy yutuqlarini mujassamlashtira oldi. Bu bilan esa butun Sharq va Yevropadagi ma'rifat, madaniyat silsilasiga katta ta'sir ko'rsatdi. U o'z davrida Sharq va Yevropada “Shayx ur-rais”, “Olimlar boshlig'i”, “Tabiblar podshohi” kabi eng buyuk nomlarga sazovor bo'ldi. Bugungi kunda Abu Ali Ibn Sino jahonda Avitsenna nomi bilan ham mashhur. Safar haqidagi ayrim fikrlar bilan Ibn Sino jamoat fondi boshqaruv raisi Nozimxon Mahmudovga yuzlandik.
— Ibn Sino ilmiy merosini o'rganishda eronlik olimlarning o'rni nihoyatda ahamiyatli. Bu borada qaysi tashkilot va olimlarni ushbu ekspeditsiyaga jalb etish rejalashtirilgan?
— Bir necha yillardan buyon Ibn Sino jamoat fondi qator xorijiy tashkilotlar va olimlar bilan hamkorlik qilib keladi. Hususan, eronlik olimlar bilan ham. Ayniqsa, Ibn Sinoning falsafiy qarashlari Eronda juda katta ishtiyoq bilan o'rganiladi. Ular Ibn Sino jamoat fondi tomonidan tashkil etiladigan konferentsiya va tadbirlarda faol ishtirok etib kelmoqda. Safar davomida Eron Islom Respublikasida joylashgan kutubxona, arxiv, shuningdek, Hamadon shahrida joylashgan Halqaro Ibn Sino fondining faoliyati bilan yaqindan tanishish va o'zaro ilmiy platforma yaratishni maqsad qilganmiz. Bundan tashqari, joriy yilda Buxoro shahrida “Ibn Sino o'qishlari” doirasida o'zbek-eron ilmiy forumini o'tkazishni rejalashtirganmiz. Ekspeditsiya oldimizga qo'ygan maqsadlarning asosiylari ana shulardir.
— Hamadon shahrida o'tkazilishi rejalashtirilgan davri suhbati qanday mavzularni qamrab oladi?
— Ta'kidlab o'tishim zarur, O'zbekiston delegatsiyasi tarkibidagi barcha olimlar o'z yo'nalishlari bo'yicha etuk izlanuvchilardir. Ular Tehron va Hamadon shahrida o'tishi rejalashtirilgan davra suhbatlariga bizdagi mavjud bilimlar asosida ma'ruza matnlarini tayyorlashgan. Shuningdek, eronlik olimlar ham ushbu jarayonda faol ishtirok etadi. Quvonarlisi shundaki, hozirga qadar 30 dan ziyod ma'ruza matnlari mavzularini ko'rib chiqishga muvaffaq bo'ldik. Albatta, bu Ibn Sino shaxsiyatiga bo'lgan katta qiziqish va ishtiyoqdan dalolat beradi. Zero, maqsadimiz ham shu.
Ta'kidlash kerakki, Eron Islom Respublikasiga tashkil etilayotgan o'zbek-eron I xalqaro ilmiy-amaliy ekspeditsiyasi doirasida Tehron, Qum, Isfahon va Hamadon shaharlaridagi kutubxona hamda fondlarda tadqiqot ishlarini amalga oshirish, Yangi O'zbekistonda buyuk ajdodlar merosiga berilayotgan alohida e'tibor, amalga oshirilayotgan ilmiy-ma'rifiy islohotlar mavzusida davra suhbati o'tkazilishi rejalashtirilgan.
Shuningdek, safar davomida “Oʼzbekiston tarixi” telekanali ijodkorlari tomonidan hujjatli fil'mlar, turkum ilmiy-ommabop ko'rsatuvlar va videoroliklar tasvirga olinishi ko'zda tutilgan. Eslatib o'tamiz, ekspeditsiya bir hafta davom etadi.
Jonajon vatanimiz O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan taraqqiyot tobora yangidan yangi bosqichlarga qadam qo‘yishda davom etmoqda. Bu, shubhasiz, jamiyat hayotining har bir jabhasida “Inson manfaatlari hamma narsadan ustun” tamoyiliga asoslangan o‘ziga xos bir qator islohotlarni amalga oshirishda ham o‘z ifodasini topmoqda.
Mamlakatimizda turli dinlarga e’tiqod qiluvchi millat vakillari o‘rtasida o‘zaro diniy bag‘rikenglikni targ‘ib etish, millatlararo totuvlik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan islohotlar ham shular jumlasidandir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 21 aprel kuni e’lon qilingan “Fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi kafolatlarini yanada mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida ham ayni shu masalalar nazarda tutilgan.
Mazkur farmonda ta’kidlanishicha, jahon tamaddunida alohida o‘rin tutgan, umumbashariy taraqqiyot omili bo‘lgan ilm-fan va madaniyat rivojiga katta hissa qo‘shgan buyuk alloma va mutafakkirlarimiz qoldirgan ulkan ilmiy-ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, yosh avlod qalbida Vatanga sadoqat, milliy-diniy qadriyatlarga hurmat tuyg‘ularini tarbiyalashda ulardan unumli foydalanish bu islohotlarning asosiy negizini tashkil etadi.
Farmon asosida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita va O‘zbekiston musulmonlari idorasi hamda Buxoro viloyati hokimligining Bahouddin Naqshband yodgorlik majmuasi markazi muassisligida Bahouddin Naqshband ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish takliflari ma’qullangan va uning asosiy vazifalari belgilab berilgan. Jumladan, unda “...buyuk ajdodimiz Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati allomalarining yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ilmiy asosda o‘rganish, yosh avlodni bag‘rikenglik hamda o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalash maqsadida targ‘ibot ishlarini olib borish” ham qayd etib o‘tilgan.
Albatta, bu vazifani bajarish nafaqat olimlar, balki bugun diniy sohada xalqqa xizmat qilayotgan barcha xodimlar zimmasiga ham ulkan mas’uliyat yuklaydi. Zero, sohaning har bir xodimi tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini teran anglashi, yurtimizda yashab, ijod qilgan ulug‘ allomalarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqqa yetkazishi, keng targ‘ib qilishi zamon talabidir.
Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati haqida so‘z ketganda, eng avvalo, turli manbalarda bu ulug‘ alloma haqida aytilgan fikr-mulohazalarga to‘xtalib o‘tish o‘rinlidir.
Ana shunday manbalardan biri, so‘zsiz, ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy bobomizning qator asarlaridir. Shoir ijodida naqshbandiylik tariqati asosiy o‘rin tutadi. Har bir asarining g‘oyaviy mazmuni, ularda ilgari surilgan tasavvufiy qarashlar bevosita uning Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqatiga katta e’tibor berganligidan darak beradi. “Lison ut-tayr” dostoni ham bundan mustasno emas.
Asarning “Xoja Bahouddin Naqshband so‘zi fanoyi komil maqomida” bobida shoir ulug‘ allomaga shunday ta’rif beradi:
Xojai oliy sifoti arjmand,
Shah Baho ul Haq vad-din Naqshband.
Chun bu iqlim uza bo‘ldi taxtgir,
Tuzdi yo‘qluk kishvari uzra sarir.
Navoiy ta’kidlashicha, Shoh Bahouddin Naqshband oliy axloqiy sifatlarga ega zotdir. Chunonchi, u zot bu iqlim taxtiga o‘tirgach, ya’ni dunyoga kelgan kunidan boshlab, o‘zini yo‘qlik taxtida ko‘rdi. Demak, Shoh Bahouddin Naqshband hazratlarining eng ulug‘ insoniy fazilatlaridan o‘zligini anglab, xudbinlikdan kechishdir. Shoir fikrini davom ettirar ekan yozadi:
O‘z vujudin pok sayri haqshunos,
Har ne birlakim qilur erdi qiyos.
Ondin o‘zni kam topar erdi base,
Sarvu guldin o‘ylakim xoru xase.
Haqshunos – Allohni tanigan alloma o‘zini nimaga qiyos qilsa, undan past ko‘rar, ya’ni oddiy xas sarv bilan gulning nazdida qanchalik ko‘rimsiz bo‘lsa, u zot ham o‘z vujudini hech qachon biror narsadan ortiq ko‘rmas va butun hayoti davomida shunday kamtarlikka amal qilib yashagan. Agar insonlar o‘z hayotlarini insonparvarlik va bag‘rikenglik asosida qursalar, dunyoda ro‘y berayotgan o‘zaro nizolar, qirg‘inbarot urushlar, o‘tkinchi mol-dunyo uchun qilinayotgan pastkashliklarga barham berilgan, insonlar bir-biri bilan tinch-totuv hayot kechirgan, ona zamin bag‘rida begunoh go‘daklarning qonlari daryo bo‘lib oqmagan bo‘lar edi. Ammo afsuski, bugun dunyoning turli mamlakatlarida bunday mislsiz fojialarning guvohi bo‘lib turibmiz.
Tasavvuf ahli orasida Bahouddin Naqshbandiy hazratlarining: “Musibatlar juda ko‘pdir. Faqat eng buyuk musibat esa vaqtning foydasiz, bekorga ketishidir”, – degan pandu nasihati mashhurdir. Shunga ko‘ra hikoyatda naqshbandiylikning yana bir tamoyili bozgashtga ham to‘xtalib o‘tiladi. Unga ko‘ra o‘zining har bir nafasini nazorat qilgan orif uning biror lahzasi, hattoki, nafas olish va chiqarishning orasidagi onlardan biri ham, g‘aflat bilan behuda o‘tgan bo‘lsa bozgasht qilishi, ya’ni g‘aflatda kechgan har bir ishini qaytadan bajarishi lozimligini ta’kidlaydi.
Zero, ahli Haq – Allohning oshiqlari shu tariqa o‘z vujudini inkor etib, shu sabab bilan budini – borligini nabud – yo‘qlikka almashtiradiki, shoir bu o‘rinda kitobxonlarni naqshbandiylikning yana bir rashhasi “vuqufi qalbiy” – “qalbdan ogoh bo‘lish”ga qaratadi. Bu rahshaga ko‘ra solik hamisha o‘z qalbidan ogoh bo‘lishi, unda kechayotgan har bir o‘y-fikrlarni tartibga solib, hatto xayolan bo‘lsa-da, kibru havoga, manmanlikka yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Alisher Navoiy Bahouddin Naqshband hazratlari umrlarining oxirigacha o‘zlarida mujassam bo‘lgan fazilatlarni tark etmaganligi va shu tariqa fano bo‘lganliklarini aytib, shunday yakunlaydi:
Bo‘yla oshom ettilar jomi fano,
Qolmog‘ondin so‘ng asar o‘zdin yano.
Haq vujudidin baqoye topmayin,
Jomi vahdatda liqoye topmayin,
Chun fano xayliga doxil bo‘ldilar,
Boqiyi mutlaqqa vosil bo‘ldilar.
Shoir ta’kidlashicha, Bahouddin Naqshband hazratlari o‘zligidan, ya’ni “men”likning kibru havolaridan kechgan holatda vafot etdilar. U kishining nazarida Haq vujudidan boshqa boqiy bo‘lmadi, o‘zining Haq nazdida hechligini anglab yetdi va fano xayli – ahliga qo‘shilib, boqiyi mutlaq – Alloh visoliga erishdi.
Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidan olingan hikoyatlar garchi hajman kichik bo‘lsa ham, Bahouddin Naqshband hazratlari ta’limotining eng asosiy tamoyillarini o‘zida aks ettirganligi bilan qadrlidir. O‘ylaymizki, mushtariylar bu asar tahlilini Prezidentimiz farmonlarida aytilgan “tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish, “Yetti pir” allomalari va aziz avliyolarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqaro maydonda keng targ‘ib qilish” yo‘lidagi arzimas urinishlarimizdan biri sifatida qabul qiladilar va yo‘l qo‘ygan nuqson-xatolarimizni kechiradilar. Albatta, umid qilamizki, bu borada yanada teranroq qarashlar bilan boyitilgan maqolalar bilan bizni xursand etadilar.
Alisher domla Naimov, Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi o‘rinbosari
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
