Insonni boshqa jonzotlardan ajratib turuvchi va uning asosiy xususiyatini belgilovchi “fahm-farosat, o‘ylash, anglash va tafakkur malakasi”ni anglatuvchi atama “aql” deyiladi.
Darhaqiqat, aql orqali ilmu ma’rifat sirlari ochiladi. Jamiyatning murakkab muammolari hal etiladi, turli-tuman hayotiy voqealar, nozik masalalar o‘z yechimini topadi. Chunki, inson faqat aql bilan narsaning mohiyatini ravshan anglashi mumkin. U aql bilan fikrlaydi, aql bilan harakat qiladi.
Alloh taolo xabar berib aytadi:
“…Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘lurmi?! Darhaqiqat, faqat aql egalarigina eslatma olurlar”.(Zumar surasi 9-oyat)
Alloh taolo mazkur oyati karima orqali inson aqli ilmu ma’rifat va imon bilan hamohang ekanini ta’kidlaydi. Zero, imon aql vositasi ila yuzaga keladi. Aql haq bilan botil, hidoyat bilan zalolat orasini ajratib beradi. Yomonlik bilan yaxshilik o‘rtasini farqlaydi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Aql haq va botilni ajratadigan qalbdagi nurdir”, -deganlar.
Omir ibn Abdulqays: “Aqling seni noloyiq ishlardan qaytara olsa, demak sen aqllisan”, — degan.
Alloh taolo inson zotini aql tufayli mukarram etib, uni barcha jonzotlardan afzal qildi. Aql sababidan insonga turli burch va vazifalarni yukladi.
Alloh taolo O‘z irodasi va qudrati ila insonni aqlli qilib yaratdi. Shuning uchun ham islom ta’limoti aql rivoji va taraqqiyotiga katta ahamiyat beradi. Zero, islom dini aql yuritish, fikrlash, nazar solish va ibratlashishga chaqiruvchi dindir. Islom aqidasiga ko‘ra, ilohiy vahiy bilan aql o‘zaro ziddiyatga bormaydi, chunki payg‘ambarlarga berilgan vahiy va aql Alloh taoloning ilohiy tuhfalari hisoblanadi. Qur’oni karim oyatlarini chuqurroq mushohada qilsak, vahiy va aql bir-birini naqadar qo‘llab quvvatlashini yaqqol ko‘ramiz. Alloh taolo aytadi:
“Albatta, osmonlar va Yerning yaratilishida, kecha va kunduzning almashib turishida, odamlar uchun foydali narsalar ortilgan kemalarning dengizda suzishida, Alloh osmondan tushirib, u sababli (o‘lik) yerni tiriltirgan suvda, turli jonzotlarni unda (yerda) tarqatib qo‘yishida, shamollarni (turli tomonga) yo‘naltirishida va osmon bilan Yer orasidagi bo‘yin sundirilgan bulutlarda aqlni ishlatadigan kishilar uchun alomatlar (Allohning vujudi va qudratiga dalillar) bordir”. (Baqara surasi 164-oyat)
Alloh taolo boshqa bir oyati karimada sog‘lom aql egalarini fikr yuritishga va turli hissiyotlarni isloh etishga chorlaydi.
Qur’oni karim oyatlari va Hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v)ning hadislari barcha insonlarga ilm-ma’rifat hosil qilishda aqlni ishlatish ahamiyatini, turli hayotiy muomalalarda aql bilan ish tutishni o‘rgatadi. Aql – idrok etish, ajratish va hukm chiqarishda asosiy omildir. Turli fiqhiy masalalar yechimida ijtihod qilish va ularni yangilashda aqlning o‘rni e’tirof etilgan. Ibodatlar va hayotiy ishlarda aqlu tafakkurni o‘z o‘rnida ishlatish vojibligi alohida ta’kidlanadi.
Shu sababli yashayotgan oilamiz, mahalla-ko‘y, qishlog‘imiz, shahrimizda har bir ish qilishimizda, muomalamizda shoshqaloqlik qilmay, bo‘lar-bo‘lmas gaplarga uchmay, Alloh bergan aqlimizni ishlatishimiz, har narsani aql tarozusida o‘lchab, keyin ish qilishimiz yoki gapirishimiz darkor bo‘ladi.
Bishr Hofiy; “Agar insonlar Alloh taoloning buyukligi haqida fikrlashsa edi, Unga hech qachon osiy bo‘lishmas edi”. degan
Inson to‘g‘ri va chiroyli fikr qilishi orqali barcha yomonlik va qabihliklardan yuz o‘girib, chiroyli va maqbul ishlarni qilishga kirishadi. Tafakkur qilish orqali inson zoti o‘rtasida fazilatli munosabatlar o‘rin oladi. G‘iybat, hasad, gunoh, mas’uliyatsizlik, razolat va jaholat chekinadi.
Botir Nosirov
Xovos tumani «Husnobod»
jome masjidi imom-xatibi
O‘MI matbuot xizmati
Munosabat
Avvalo, barcha yurtdoshlarimizni xursandchilik ayyomi – Qurbon hayiti bayrami bilan samimiy muborakbod etaman!
Mamlakatimizda Qurbon hayiti nafaqat diniy, balki umummilliy bayram sifatida ham keng nishonlanadi. Zero, ushbu kunda yurtdoshlarimiz bir-birini hayit bilan samimiy tabriklab, o‘zaro sovg‘alar ulashadi, millati, tili va dinidan qat’i nazar, yolg‘iz keksalar, kam ta’minlangan oilalar holidan xabar olinib, xayriya ishlari amalga oshiriladi.
Shu ma’noda, ushbu qutlug‘ bayram insonparvarlik va bag‘rikenglik ramzi bo‘lish bilan birga, insonlar o‘rtasida o‘zaro mehr-muhabbat va hamjihatlik kabi fazilatlarni ham o‘zida mujassam etadi.
Yurtimizda hayit bayramini munosib kutib olish va o‘tkazish, shuningdek, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, xalqimizning ko‘p asrlik an’ana va urf-odatlariga uyg‘un holda o‘tkazilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Buning uchun barcha zarur tayyorgarliklar ko‘riladi, mamlakatimizning barcha hududlarida tom ma’noda bayram shukuhi hukm suradi.
Kezi kelganda yurtimizda “Inson qadri uchun” degan ulug‘vor g‘oya asosida barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham katta islohotlar amalga oshirilayotgani, normativ-huquqiy hujjatlar takomillashtirilib, soha faoliyati samaradorligi yangi bosqichga chiqarilayotganini alohida qayd etish lozim.
Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan oxirgi yillarda yurtimizning har bir go‘shasidagi ulkan bunyodkorlik ishlari izchil davom ettirilmoqda. Xususan, Toshkentda Islom sivilizatsiyasi markazi binosi qurilishi yakuniga yetib bormoqda, Samarqandda Imom Buxoriy majmuasi qad rostlamoqda.
Yaqinda Prezidentimiz ushbu majmuaga tashrif buyurib, u yerdagi bunyodkorlik ishlari bilan tanishdi, zarur ko‘rsatmalar berdi. Zero, bu davlatimiz rahbarining uzoqni ko‘ra bilishi, ulug‘ ajdodlarga yuksak ehtiromining yorqin ifodasidir.
E’tiborga sazovor jihatlardan yana biri shuki, Prezidentimiz qo‘ng‘iroq qilib, hojilarimiz uchun yaratilgan shart-sharoitlar, ularning salomatligi va kayfiyati haqida so‘radi. Bundan hojilarimiz behad mamnun bo‘ldi, e’tibor va ehtiromdan xursand bo‘lgan ziyoratchilarimiz ko‘zlarida yosh bilan duo qildilar.
Arafot maydonida, duolar mustajob bo‘ladigan ayni onlarda Prezidentimizning Qurbon hayiti munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigini katta hayajon bilan eshitdik. Yaratgandan yurtimizga tinchlik, xalqimizga farovonlik so‘rab, duolar qildik.
Ayniqsa, tabrikda hojilarimiz alohida eslab o‘tilgani ziyoratchilarimizni cheksiz quvontirdi.
Barcha yurtdoshlarimiz qatori hojilarimiz ham ushbu tabrikdagi olijanob g‘oya va tashabbuslarga befarq emasligini izhor qildi.
Tabrikdagi “Inson qadri uchun, inson baxti uchun!” degan olijanob g‘oya barcha jabhalardagi islohotlarning asosi ekanini alohida e’tirof etish va hojilarimizning tashabbuslari ham ushbu g‘oyaga hamohang ekanini qayd etish lozim.
Bu Arafot maydonida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga hojilarimizning murojaatida ham o‘z aksini topdi. Jumladan, mazkur murojaatda hojilarimiz yurtga qaytgach, “Yangi O‘zbekistonning tinchlik va ma’naviyat targ‘ibotchilari” degan ezgu tashabbusni bir ovozdan ilgari surib, Uchinchi Renessans yaratuvchilarini tarbiyalashda Prezidentimizga ko‘makchi bo‘lamiz, deb va’da berdi.
Shuningdek, Vatanimiz taraqqiyotiga xolis xizmat qilish, mahallalarda tinchlik va birdamlikni mustahkamlash, tinchlik-osoyishtalikning qadriga yetish, xalqimizni ma’nan yuksaltirish, jamiyatdagi islohotlarga daxldorlik hissini oshirish kabilarni targ‘ib etish borasida faol bo‘lishni aytib o‘tdi.
O‘z navbatida, hojilarimiz kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish, ilm-ma’rifatga homiylikda namuna bo‘lish, to‘ylar, oilaviy tadbirlar va marosimlarda me’yorga amal qilgan holda kamxarj va ixcham o‘tkazishda bosh-qosh bo‘lish, mahallalardagi notinch oilalar, shu jumladan, tarbiyasida muammosi bor yoshlar o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish, hududlardagi maktablarning ta’mirga muhtoj qismini joriy ta’mirlash ishlariga ko‘maklashish, xayriya, mehr-muruvvat va yordam ko‘rsatish ishlarini ko‘paytirish kabi tashabbuslarni qat’iy amalga oshirishga ahd qildi.
Aziz yurtdoshlar! Shubhasiz, ushbu shukuhli kunlar tom ma’noda barchamiz uchun katta bayram, xursandchilik onlaridir. Mo‘tabar manbalarda saodatli damlarni shodu xurramlik bilan o‘tkazish bo‘yicha ko‘p tavsiyalar kelgan. Ulamolarimiz: “Hayit kunlari shodlikni izhor qilish dinning shiorlaridan”, deyishadi. Demak, Qurbon hayiti kunlarida quvonchimizni, saxovatimizni har qachongidan ko‘ra ko‘proq namoyon qilishimiz lozim. Ayniqsa, kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj insonlarga yordam ko‘rsatishga shoshilishimiz lozim.
Ushbu fazilatli kunlarda muborak manzillarda turib, ona Vatanimizga tinchlik-osoyishtalik, xalqimizga yanada farovon hayot, farzandlarimizga baxtu saodat so‘rab, duolar qilmoqdamiz!
Qurbon hayitingiz muborak bo‘lsin!
Shayx Nuriddin XOLIQNAZAR,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy