Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi va sallam: «Musulmonga qay bir musibat: horg‘inlikmi, bemorlikmi, tashvishmi, mahzunlikmi, ozormi, g‘am-g‘ussami, hattoki tikan kirishmi yetadigan bo‘lsa, albatta, Alloh ular ila uning xatolarini (gunohlarini) kaforat qiladi», dedilar».
Demak, musulmon kishi katta-yu kichik musibatlarga, og‘ir bemorliklarga ham, tikon kirishiga ham sabr qilmog‘i lozim bo‘lar ekan.
Oisha roziyallohu anhoning huzurlariga u kishi Minoda turganlarida qurayshlik yoshlar kulib kirib keldi. Bas, u kishi:
«Sizlarni nima kuldirmoqda?» dedilar.
«Falonchi chodirning ipiga qoqilib, yiqilib bo‘yni sinishiga va ko‘zi chiqishiga sal qoldi», dedilar.
«Kulmanglar! Men Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning, “Qay bir musulmonga tikan kirsa yoki undan ortiq narsa yetsa, albatta, unga bir daraja yozilur va bir xatosi o‘chirilur, deganlarini eshitganman», dedilar Oisha onamiz.
E’tibor beraylik, hadisi sharifda aytilishicha, ana shunday holga tushgan odamga Alloh taolo katta marhamat ko‘rsatar ekan. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam unday kishi haqida: “Qay bir musulmonga tikan kirsa yoki undan ortiq narsa yetsa, albatta, unga bir daraja yozilur va bir xatosi o‘chirilur”, demoqdalar.
Qanday qilib Alloh taoloning ulkan marhamatiga sazovor bo‘lib turgan inson ustidan uni masxara qilib kulish mumkin!? Har birimiz bu masalada juda ham ehtiyot bo‘lmog‘imiz lozim.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
“Nabiy sollallohu alayhi va sallam:
“Alloh kimga yaxshilikni iroda qilsa, uni sinovga uchratur”, dedilar”.
Ana o‘shandek sinovlarning biri bemorlikdir. Demak, bemorlikka mubtalo bo‘lgan musulmon inson o‘ziga oriz bo‘lgan xastalikni Alloh taolodan o‘ziga nisbatan sinov deb bilmog‘i lozim va sabr qilib, Alloh taoloning O‘zidan shifo so‘ramog‘i kerak. Mo‘min-musulmon odam o‘ziga bemorlik yetganda sabrsizlik qilish o‘rniga, sabr qilib, xastalikni Alloh taolo beradigan yaxshilikdan oldingi sinov deb bilmog‘i lozim. Agar o‘sha sinovdan yaxshi o‘tsa, unga yaxshilik ato qilinadi. Mabodo, Alloh ko‘rsatmasin, sinovdan o‘ta olmasa, o‘zidan ko‘rsin.
Oisha roziyallohu anho aytadilar: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan ko‘ra shiddatliroq bemorlikka uchraydigan biror kishini ko‘rmadim”.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning Alloh taolo huzuridagi maqomlari ulug‘ bo‘lganidan ham u zotga dardning shiddatlisi kelar edi. Biror musulmon banda xastalikka chalinsa, nima uchun hadeb bemor bo‘laverar ekanman, boshqalar soppa-sog‘ yuribdi-ku, qabilidagi gap-so‘zlarga bormay Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning bemorlikka uchrashlarini ko‘z oldiga keltirmog‘i lozim. Bemorlikka uchrash Alloh taoloning azobiga uchrash degani emas ekan, balki ba’zi vaqtlarda, xususan, mo‘min-musulmon, taqvodor odamlar uchun bemorlik darajalarining ko‘tarilishi uchun xizmat qilishi ham mumkin ekan.
Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
“Nabiy sollallohu alayhi va sallam Ummu Soibning huzuriga kirdilar va:
“Ey Ummu Soib, senga nima bo‘ldi, qaltirayapsan? ” dedilar.
“Isitma! Alloh uni barakasiz qilsin!” dedi u.
“Isitmani qarg‘ama. U odam bolasining xatolarini xuddi bosqon temirning zangini ketkazganidek ketkazur”, dedilar u zot”.
Ushbu hadisi sharifdan bir necha muhim masalalarni o‘rganib olamiz.
Avvalo, erkak kishi bemor bo‘lib yotgan ayol kishini ko‘rgani borishi mumkinligi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning Ummu Soib onani ko‘rgani borganlari shunga dalolat qiladi.
Ikkinchidan mo‘min-musulmon odam o‘ziga yetgan bemorlikni so‘kmasligi kerakligi.
Nabiy sollallohu alayhi va sallam bemorlikdan qiynalayotgan bir kishini ko‘rgani bordilar va unga: “Xursand bo‘l! Alloh bu mening olovimdir, uni gunohkor bandamga do‘zaxdagi nasibasi o‘rniga berurman, deyur”, dedilar.
Bu hadisi sharif bemorlikka sabr qilishning ko‘plab foydalaridan yana birini bayon qilmoqda. Unda bu dunyoda tortgan dard, agar banda dardni sabr ila, Alloh taoloning hukmiga rozi bo‘lib, shariatga xilof qilmay boshdan kechirsa, oxiratda bo‘ladigan azob o‘rniga o‘tishi mumkinligi bayon qilinmoqda.
Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
“Nabiy sollallohu alayhi va sallamning:
“Albatta, Alloh taolo, qachonki bandamni ikki suyuklisi ila mubtalo qilganimda u sabr qilsa, ikkisining evaziga unga jannatni berurman, deyur”, deganlarini eshitdim”.
Bu hadisi sharifdagi “ikki suyuklisi” dan murod ikki ko‘zidir.
Albatta, ikki ko‘zidan ajrash yoki umuman ikki ko‘zi ko‘rmaydigan bo‘lib tug‘ilish har qanday banda uchun og‘ir musibat. Shuning uchun ham bu og‘ir musibatga sabr qilgan bandaga ulkan mukofot – jannat va’da qilinmoqda.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
“Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
“Qorin xastaligi ila o‘lgan shahiddir, vaboda o‘lgan shahiddir”, dedilar”.
Bemorliklarga sabr qilgan mo‘min-musulmon bandaga bir necha xil mukofotlar va’da qilinmoqda.
gunohlarning yuvilishi;
darajalarning ko‘tarilishi;
xatolarning o‘chirilishi;
Alloh taolo yaxshilikni iroda qilishi;
dardning og‘irligiga qarab ajrning ko‘payib borishi;
dard chekib, sabr qilib tuzalgan odam gunohlardan pok bo‘lishi;
tortilgan dard oxirat azobi o‘rniga o‘tishi;
Og‘ir dardga sabr qilgan bandaning jannatga kirishiga sabab bo‘lishi.
Bu yerda zinhor va zinhor savob bo‘lar ekan deb o‘ziga xastalik tilash yoki xastalikka olib boradigan ishni qilish, qasddan davolanmay yurish mutlaqo mumkin emas.
Xo‘jaobod tumanidagi “Yetti chinor” jome masjidi imom noibi Muhammad Quddus Abdulmannon manbalar asosida tayyorladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.
Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.
Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.
Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.
Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.
Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.
Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.
Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.
Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).
Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.
Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.
Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.
Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.
Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.
Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.