Sayt test holatida ishlamoqda!
13 Iyun, 2025   |   17 Zulhijja, 1446

Toshkent shahri
Tong
03:04
Quyosh
04:49
Peshin
12:28
Asr
17:38
Shom
20:00
Xufton
21:38
Bismillah
13 Iyun, 2025, 17 Zulhijja, 1446

Qur’oni karim hukmiga ko‘ra

22.09.2018   22008   8 min.
Qur’oni karim hukmiga ko‘ra

 «Uch toifa odamning yaxshiligi osmonga ko‘tarilmaydi: qochoq qulning, toki u xo‘jayiniga qaytib qo‘lini qo‘liga qo‘ymagunicha; erini norozi qilib g‘azablantirga xotinning, to eri undan rozi bo‘lmagunicha; mastning, toki u o‘ziga kelmagunicha» (Tabaroniy, Ibn Hibbon, Ibn Huzayma, Bayhaqiylar rivoyati).

QUR’ONI KARIM HUKMIGA KO‘RA

Ichklik (xamr) ning man qilingani haqida Qur’oni karimda bir necha oyatlar kelgan. Aroqni harom qilgan ikki oyat hijriy 4 (milodiy 626) yilda nozil bo‘lgan, oxirgi oyat esa hijriy 5 yoki 6 yilda kelgani rivoyat qilinadi. Islomda insonni sarxush (mast) etadigan ichimliklarni ichish birdaniga emas, tadrijiy (evolyutsion) ravishda mann qilingan. Ichkilik haqida Qur’oni karimda darajama-daraja kelgan to‘rt oyat bor. Ilk oyat Makkada nozil bo‘ldi:

 وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآَيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

«Sizlar mast qilguvchi (aroqni) ham, go‘zal halol rizq(ning o‘zini) ham xurmo va uzumlarning mevalaridan olursizlar» (Nahl, 67-oyat). Bu paytda hali aroq man qilinmagan edi. Musulmonlar johiliyat davridan qolgan odatlariga ko‘ra mast qiluvchi ichkilik ichishar, qimor o‘ynashar, lekin Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom bularga hech nima demas edilar. Chunki u zotga bu haqda hali ko‘rsatma kelmagan edi. Bu ahvol hijratdan so‘ng Madinada ham davom etdi. O‘sha vaqtda ichkilik ichish Madinada juda avj olgan edi. Hazrati Umar, Muoz ibn Jabal va boshqa sahobiylar Payg‘ambar alayhissalomga: «Ey Allohning Rasuli, ichkilik haqida bizga biror yo‘l ko‘rsating, xamr (sharob, aroq) odamlarning aqlini ketkazayotir», deb murojaat qilishdi. Shu asnoda hijriy 4 yilning shavvol

oyida ikkinchi oyat (bu Madinadagi ilk oyat edi) nozil bo‘ldi: «Sizdan aroq (ichkilik) va qimor haqida so‘raydilar. Ayting: «Bularda katta gunoh va odamlar uchun foydalar bor. Bularning gunohi foydasidan kattaroqdir»

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآَيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ

(Baqara, 219-oyat). Bu aroqni harom qilgan ilk oyat edi.

Sendan xamr va qimor haqida so‘rarlar. Sen: «Ikkisida katta gunoh va kishilar uchun manfaat bor va gunohlari naflaridan kattadir», deb ayt. Va sendan nimani nafaqa qilishni so‘rarlar. Sen: «Ortiqchasini», deb ayt. Alloh shundoq qilib sizga O‘z oyatlarini bayon qiladi. Shoyadki tafakkur qilsangiz.

Oyatdagi «xamr» so‘zini ichkilik, aroq yoki vino deb tarjima qilmadik. Chunki «xamr» so‘zi umumiy bo‘lib, iste’mol qilgan kishining aqlini to‘suvchi, ya’ni, bir oz bo‘lsa-da ta’sir o‘tkazuvchi barcha narsaga aytiladi. Buning ichiga nasha, qoradori, ko‘knori va boshqalar ham kiradi.

«Sendan xamr va qimor haqida so‘rarlar».

Demak, Payg‘ambar alayhissalomdan xamr va qimor haqida so‘rashgan. Islomga to‘lig‘icha kirish jarayonida bunday savol bo‘lishi, albatta, zarur edi. Islom inson hayotining hamma taraflaridan qamrab olgan, musulmonlar tasavvuriga yangicha o‘ylash hissini solgan edi. Odamlar johiliyat qoidalaridan, odatlaridan tezkor qutulib, islomiy qonunlarga tezroq amal qilishga shoshilishar edi. Islom jihod, namoz kabi narsalarnigina emas, undan boshqa ishlarni ham, masalan, oziq-ovqatning halol-pok bo‘lishiga, topadigan kasb, mol-dunyoni halol yo‘l bilan topishga va uni joyini topib nafaqa qilishga ham e’tibor beradi. Chunki bular insoniyat hayotidagi eng muhum holatlar hisoblanadi.

Dunyoda adolat o‘rnatish, yer yuzida Allohning xalifasi bo‘lish vazifasi yuklatilgan shaxs aroqxo‘r yoki qimorboz va molini noo‘rin sarflaydigan bo‘lishi mumkinmi? Albatta, yo‘q. Holbuki, xamr ichish, qimor o‘ynash va noo‘rin nafaqa qilish hollari johiliyat vaqtida kishilar hayotiga singib ketgan edi. Xamrsiz hayotni tasavvur qila olmas edilar. Shuningdek, qimor va noto‘g‘ri mol sarflash ham keng tarqalgan edi. Musulmonlardan ba’zilari o‘zlaridagi pok his-tuyg‘u ta’sirida bu ishlarning o‘nglanishi lozimligini ham his qilar edilar. Hazrati Umar ibn Xattob roziyallohu anhu: «Ey Alloh, bizga xamr haqida shifo bo‘luvchi bayon bergin», deb duo qilib yurar edilar.

Alloh taolo kishilar hayotiga singib ketgan aroqxo‘rlik illatini asta-sekin muolaja qilishni iroda qildi. Avval, «Xurmo va uzumlarning mevasidan mast kiluvchi narsa hamda yaxshi rizq olasizlar», deb Nahl surasida mast qiluvchi narsani yaxshi rizqqa qarama-qarshi qo‘ydi. Ko‘pchilik xamr yaxshi emas ekan, deb ichishni tashladi. Keyin hazrati Umar boshliq bir guruh musulmonlar: «Ey Allohning Rasuli, xamr haqida bizga fatvo bering, bu aqlni ketkazuvchi, molni tortib oluvchi narsa», dedilar. Alloh taolo Baqara surasidagi biz o‘rganyotgan ushbu oyatni tushirdi. Keyinroq Abdurohman ibn Avf roziyallohu anhu uylarida mehmondorchilik uyushtirdilar, u yerda ichib mast bo‘lishdi. Namozda imomlari Kafiruun surasini xato qilib o‘qidi. Shunda Alloh taolo: «Mast holingizda namozga yaqinlashmang», degan oyat tushirdi. Yana ko‘pchilik ichmay qo‘ydi. Bir muddat o‘tgandan keyin Atabon ibn Molik ziyofat berdilar. Ichib o‘tirib, mast bo‘lib janjal chiqdi, mushtlashuv bo‘ldi. Shunda Alloh taolo xamrni butunlay harom qiluvchi oyatni nozil qildi. Bularning barchasi o‘rni kelganda, inshaalloh, o‘rganiladi.

Xamr va qimor haqidagi savolga javob berishni Alloh taolo Payg‘ambar alahissalomga:

«Sen: «Ikkisida katta gunoh va kishilar uchun manfaat bor va gunohlari naflaridan kattadir», deb ayt», deb o‘rgatmoqda. Xamrning ham, qimorning ham katta gunoh ekanligi avvaldan ta’kidlanmoqda. Shu bilan birga, o‘sha vaqtdagi kishilarning e’tiqodi bo‘yicha, manfaatlari ham borligi eslatib o‘tilmoqda. Xamr sotib pul topishni, ular manfaat deb tushunishgan. Shuningdek, qimorda pul yutishni, undan odamlarga cho‘tal berishni ham manfaat deb tushunishgan. Lekin bunga o‘xshash manfaatlari ularning gunohi oldida hech narsa emasligi ham uqdirilmoqda. Xamrning jamiyatga, shaxsga, davlatga va insoniyatga keltiradigan zarari hozirgidek ko‘zga yaqqol ko‘rinmagan bo‘lsa kerak. Eslashimiz kerakki, aqlni to‘suvchi har bir narsaga xamr deyiladi. Uning nomi turlicha bo‘lishi mumkin, pivodan tortib morfi va boshqalari ham, hammasi harom.

Qimorning hukmi ham shunday: osonlik bilan, mehnat qilmay, oshiq yoki karta o‘ynabmi yoki boshqacha nomlangan o‘yinlar o‘ylab chiqaribmi, odamlarning pulini olish harom. Hozirgi paytda qimorning ham xamrga o‘xshab turi ko‘payib ketdi. Insoniyatga katta zarar keltirmoqda, ularning barchasi harom.

Uchinchi so‘ralgan narsa nafaqa haqida, to‘g‘rirog‘i, nafaqaning miqdori haqida bo‘ldi. Topgan molu dunyoni o‘z o‘rniga, to‘g‘ri sarflash naqadar zarurligini hozir hamma ham tushunib qoldi. Turli-tuman, harom-harish sarf tufayli nafaqat shaxslar, balki davlatlar, xalqlar musibatga uchraydi. Bu oyatda xayr-ehson, nafaqa, sadaqaga ham o‘zidan ortganini ishlatish uqdirilyapti.

«Va sendan nimani nafaqa qilishni so‘rarlar. Sen: «Ortiqchasini», deb ayt».

Demak, inson avval o‘ziga, ahliga keragini ishlatib, ortib qolganini nafaqa qilishi kerak ekan. Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda aytiladiki, bir kishi: «Ey Allohning Rasuli, menda bir dinor bor», debdi. U zoti bobarakot: «O‘zingga sarfla», debdilar. «Yana boshqasi bor», debdi. Payg‘ambar alayhissalom: «Oilangga sarfla», debdilar. U: «Yana boshqasi bor», debdi. Payg‘ambar alayhissalom: «Bolangga sarfla», debdilar. Haligi odam: «Yana boshqasi bor», degan ekan, Payg‘ambar alayhissalom: «O‘zing bilasan», debdilar.

O‘zidan ortib qolgan mol-dunyoni ko‘pchilik manfaati uchun ishlatish orqali musulmonlar jamiyatida ijtimoiy tenglik ro‘yobga chiqadi: muhtojlarga yordam uyushtiriladi, jamiyatning boshqa zarur ehtiyojlari ham qoplanadi.

Oyati karimaning oxirida:

«Alloh shundoq qilib sizga O‘z oyatlarini bayon qiladi. Shoyadki tafakkur qilsangiz».

Demak, kerakli narsalarni Alloh bayon qilib bergan, tafakkur qilib, o‘sha bayondan foydalanish bandaning ishi.

Xadichai Kubro ayol-qizlar  o‘rta

maxsus islom bilim yurti matbuot xizmati

O‘MI Matbuot xizmati

Qur'oni karim
Boshqa maqolalar
Maqolalar

“Al-Mavohibul latifa” asarida hadislarni sharhlash uslubi

30.05.2025   9205   6 min.
“Al-Mavohibul latifa” asarida hadislarni sharhlash uslubi

Muhammad Obid Sindiyning “Al-Mavohibul latifa” asari, albatta, Islom hadisi va fiqh fanini o‘rganishda muhim adabiyotlardan biridir. Uning yoritish uslubi o‘ziga xos va ilmiy tafsirga boydir.

Muhammad Obid Sindiy Abu Hanifa rohimahulloh rivoyat qilgan hadisni keltirgach, o‘sha hadisni yana qaysi muhaddislar kitobida zikr qilganini quyidagi tartibda beradi: Imom Buxoriy “Jome’us sahih”da, Imom Muslim “Sahih”da, Imom Molik “Muvatto”da, Abu Dovud, Imom Termiziy, Imom Nasoiy, Ibn Moja, Dorqutniy va Bayhaqiylar “Sunan”larida, imom Shofeiy, Ahmad ibn Hanbal, Dorimiy, Bazzor, Abu Ya’lo Musiliylar “Musnad” larida, Tabaroniy uch mo‘jamida va boshqa zikr qilganlarini sanab o‘tadi. So‘ng rivoyatlarning lafzlaridagi farqlarni zikr qiladi. So‘ng hadisning mazmunida bayon qilingan masalaga oid boshqa lafzlar bilan zikr qilingan hadislarni keltirib, u hadislarni sanadlari va roviylarining ahvolini bayon qilib, hadisning darajasini aytadi.

Shuningdek, Abu Hanifa rohimahullohning musnadida kelgan hadis fiqhiy masalaga hujjat bo‘lishi uchun mutobe’ va shohid hadislarni keltirib o‘tadi. Bu bilan alloma Abu Hanifa rohimahulloh rivoyat qilgan hadis zaifmasligini ko‘rsatib bergan. Shuningdek, alloma hadisni sharhlashda yuqorida sanab o‘tilgan narsalarni zikr qilgach, hadis roviysi bo‘lgan sahobiyga to‘xtalib o‘tadi va uning tarjimayi holini qisqacha keltiradi. Hadis sanadidagi har bir roviyga birma-bir to‘xtalib o‘tadi. Hadisdagi g‘arib (kam uchraydigan) lafzlarni sharhlaydi, undan olinadigan fiqhiy masalani bayon qilishga o‘tadi.

“Al-Mavohibul latifa” kitobni ko‘p olimlar maqtagan. Jumladan, “al-Yani’ al-janiy” kitobining muallifi Muhammad ibn Yahyo Taymiy shunday degan: “Ajoyib kitob bo‘lib, u ham faqih, ham muhaddisga ko‘p foyda beradi”[1].

Muhaddis Shayx Muhammad Rashid No‘moniy: “Al-Mavohibul latifa” asarini o‘qib chiqdim. Hech ikkilanmay shuni aytamanki, Ibn Hajarning “Fath” kitobidan keyin hadis sharhlash borasida bunga o‘xshagan boshqa kitob yo‘q”, degan[2].

Hadislarni sharhlash uslubiga qarqalsa, alloma gohida bir hadisni shu darajada uzoq sharhlaydiki, uning sharhini olib alohida kichik bir risola qilsa bo‘ladi. Misol uchun, Haj kitobida kelgan 255-hadisni sharhi 278-betdan boshlanib, 366-betgacha davom etgan. Agar ushbu hadisning sharhini alohida nashr qilinsa, 90-100 betli kichik risola bo‘ladi[3].

“Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning “tongni yorug‘latib bomdodni o‘qishning” savobi buyukroq”, degan so‘zlari bomdodni o‘qish uchun belgilangan vaqtda ikki xil savob borligini bildiradi. Chunki, ismi tafzil bo‘lgan “أفعل” siyg‘asi bir sifatda ikki narsa o‘zaro raqobatlashib, biri ikkinchisidan ustun kelganini bildiradi”[4].

Muallif bu yerda arab tili gramatikasidagi ismi tafzilning ta’rifidan kelib chiqib, hadisda aytilmagan yangi bir ma’noni ya’ni, bomdod uchun ajratilgan vaqtda o‘qiladigan namozga beriladigan savob ikki xil bo‘lishi mumkinlini aytmoqda.

Sindiy hadis sharhlashda gohida e’tiqodiy masalalarga ham keng to‘xtalib o‘tadi. Misol uchun asarning “Iymon” kitobida u olimlar orasida Iymonga berilgan ta’rif borasidagi ixtilofni bayon qilib shunday deydi:

“Iymonning shar’iy ta’rifi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Allohdan olib kelgan narsani tasdiqlashdir. Iymoning bu ta’rifiga barcha olimlar ittifoq qilgan. Ixtilof esa, til bilan tasdiqlash iymon ta’rifiga kirish kirmasligi borasida bo‘lgan. Aksar muhaqqiq olimlar va Ash’ariy: “Iymon Nabiy sollallohu alayhi vasallam olib kelgan narsani tasdiqlashdan iborat. Tasdiqlash deganda tafsiliy[5] masalalarni tafsiliy, ijmoliy[6] masalalarni ijmoliy tasdiqlash tushuniladi. Rosululloh sollallohu alayhi vasallam olib kelgan narsalarni tasdiqlashda dalili bo‘lishi kerak degan shart yo‘q. Shuning uchun muqallidning iymoni ham iymon hisoblanadi”, deyishgan. Boshqa olimlar esa iymoning ta’rifida: “Iymon til va qalbning ishi, ya’ni qalb bilan tasdiqlab, til bilan iqror qilish”, deyishgan. Ba’zi olimlar: “Aslida dil bilan tasdiqlash kifoya. Til bilan iqror bo‘lish esa, banda bilan Allohning o‘rtasidagi iymonga aloqasi yo‘q. U shar’iy hukmlarni ijro qilish uchun qo‘yilgan shart”, degan. Imom Nasafiy aytadi: “Mana shu gap Abu Hanifadan rivoyat qilingan. Abu Mansur Moturidiy ham shu fikrni ma’qullagan. Ikki rivoyatning sahihrog‘ida aytilishicha Ash’ariy ham shu fikrga borgan”[7].

Muallifning yana bir ajralib turadigan tomoni, u ushbu kitobida boshqa kitoblardan bir narsani naql qilganda faqat o‘zi o‘qigan va kitoblarda uchratgan ma’lumotni keltiradi. U hech qachon kitobda o‘qimay, shayxlardan eshitgan ma’lumotni ushbu asarida zikr qilmaydi. Bir masala borasida ma’lumot berayotganda: “Bu masala borasida men ko‘rgan va mendagi kitoblarda uchratgan ma’lumotim shu” iborasini ishlatib, o‘sha masalani qo‘lidan kelgancha, qodir bo‘lgancha yoritganini aytib o‘tadi. Agar biror manbada uchratmagan bo‘lsa, zikr qilmaydi.

Toshkent islom instituti Tillar kafedrasi

o‘qituvchisi Anvarov Elyorbek


[1] Said Bektosh. Imom faqih muhaddis shayx Muhammad Obid Sindiy. – Bayrut: Doru bashoiri-l-islamiya, 1987. – B. 298.

[2] Sayyid Abdulmajid G‘ovriy. Shayx Muhammad Obid Sindiy va juhuduhu fi hadisin nabaviy.- Bayrut: Dorul irfon, 2015. – B. 36.

[3]“al-Mavohibu-l-latifa” kitobining to‘rtinchi juz 278-366 betlariga qaralsin.

[4] Muhammad Obid Sindiy. al-Mavohibu-l-latifa. – Bayrut: Dorun navodir, 2013. 2-juz. – B. 175.

[5] Tafsiliy tasdiqlash deganda, Allohning borligi, birligi va Uning sifatlari hamda Allohga iymon keltirish kerak bo‘lgan boshqa barcha narsalarga alohida iymon keltirish tushuniladi.

[6] Ijmoliy tasdiqlash degani masalan qabr azobiga iymon keltirish. Uning tafsilotiga kirmasdan, qabr azobining haqligiga iymon keltirish tushuniladi.

[7] Muhammad Obid Sindiy. al-Mavohibu-l-latifa. – Bayrut: Dorun navodir, 2013. 1-juz. – B. 70.

Hadisi sharif