Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam har bir mo‘min-musulmon erkak va ayol ilm olish uchun intilishi lozimligi haqida ta’lim bergan edilar. Zamonaviy ilm-fanga musulmon ayollar shunday ajoyib hissa qo‘shdilarki, ularning bu ishlarini “labbayka yo Rasululloh!” deb aytish mumkin. Mana ulardan kashfiyotlari dunyo e’tirofiga sazovor bo‘lganlari:
Suyima G‘aniyeva – O‘zbekiston Qahramoni, navoiyshunos olima.
Suyima G‘aniyeva 1932 yil Toshkentda tug‘ilgan. O‘rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)ning Sharq fakultetida ta’lim olgan. 1956 yildan O‘zFA Til va adabiyot institutida, Toshkent Davlat konservatoriyasida, 1993 yildan Toshkent Davlat sharqshunoslik institutida ishlab kelgan.
Olima adabiyotshunoslik, matnshunoslik va tarjimachilik sohasida yaratilgai 20ta kitob va risolalar, 300dan ortiq maqola va taqrizlar muallifi hisoblanadi.
Suyima G‘aniyeva Alisher Navoiy asarlarini nashrga tayyorlagan. Olima «Majolis un-nafois»ning ilmiy-tanqidiy matnini chop ettirgach, «Navoiy dastxati» kitobini o‘quvchilar hukmiga havola etgan. Alisher Navoiy mukammal asarlar to‘plami (20 tomlik)da u «Majolis un-nafois», «Mahbub ul-qulub», «Munshaot», «Vaqfiya», «Hamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Nazm ul-javoxir», «Muhokamat ul-lug‘atayn» kabi asarlarni izoh va tarjimalar bilan nashrga tayyorlangan.
Navoiyning nasriy merosini o‘rganish – Suyima G‘aniyeva ilmiy faoliyatining eng salmoqli, eng namunali qismini tashkil etgan.
1999 yilda Suyima G‘aniyeva «El-yurt xizmati» ordeni, 2008 yilda «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan taqdirlangan. Abu Rayhon Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti sovrindori, O‘zbekiston qahramoni edi.
Suyima G‘aniyeva 2018 yilning 1 sentyabr kuni vafot etdi. U mumtoz Sharq adabiyoti bo‘yicha dunyoning nufuzli olimalaridan edi.
Oisha Elsafti, misrlik Elsafti – Kembrij universitetining qashshoq va rivojlanayotgan davlatlarda qo‘llaniladigan simsiz hisoblash tarmoqlari texnologiyasi dasturchisi. “Mening e’tiqodim ushbu ishimga rag‘batlantiradi. Qur’oni karim kishiga o‘zining faoliyati va imon-ishonchi haqida tafakkur yuritish lozimligini uqtiradi. Bunday munosabat har bir olim uchun, jumladan, tushunchalarini matematik va mantiqiy usulda ifoda etadigan informatika sohasi olimlari uchun juda ham muhimdir”, deydi u.
Samina Shoh hindistonlik. U Nyu Yorkdagi Thomson Reutersning yetakchi ilmiy xodimi. 2009 yilda hindistonlik ayollarning texnika sohasidagi yutuqlari tanlovida Google mukofotiga sazovor bo‘lgan. U sun’iy aql yaratish ustida tadqiqot olib boradi. «Informatika bilan shug‘ullanish jonu dilim. Bu mening narsa va hodisalar mantig‘ini anglashimga yordam beradi. Chunki bir qarashda tasodifiy bo‘lib tuyulgan ishlarning mohiyati chuqurroq o‘rganilsa, ular bir mukammal tizim asosida yuz berganiga guvoh bo‘lamiz...” deydi olima.
Anushix Ansari eronlik. U o‘smir yoshida AQSHga immigrant bo‘lib borgan, Jorj Mayson universitetini elektronika va hisoblash mashinasi bo‘yicha bitirgan. Ansari 2006 yil kosmosdagi birinchi ayol-sayyoh va kelib chiqishi eronlik bo‘lgan birinchi astronavt bo‘ldi.
Xadija Muxammad Yusuf malayziyalik. Xadija – mikrobiolog. U hozirgi vaqtda Nyukasla kasalligining terapevtik va diagnostik reagentlari ustida tadqiqot ishlari olib borayotir. O‘lim bilan nihoyasiga yetadigan bu kasallikka dunyodagi tovuqlarning barcha turlari chalingan.
2005 Xadija mikrobiologiya sohasida Karl Finlay mukofoti bilan taqdirlandi. Xadija fan insoniyatga foyda keltirishiga ishonadi.
Amina G‘arib Fakim mavrikiyalik. G‘arib – Mavrikiya prezidentligiga saylangan birinchi ayol. U Surreya universitetini 1983 yil ximiya fani bo‘yicha bitirib bakalavr bosqichini oldi. 1987 yil Eksetera universitetida organik ximiya bo‘yicha doktorlik ishini yoqlaganidan so‘ng yurtiga qaytadi va Mavrikiya universitetiga ishga joylashadi.
Hozirda u Mavrikiya o‘simliklarining tibbiy va oziqlik xususiyatlarini o‘rganmoqda. “Tadqiqot ishimdan ko‘zlangan maqsad – diareya, dizenteriya va boshqa yuqumli kasalliklarga o‘simliklardan inson organizmi uchun xavfsiz bo‘lgan tabiiy dori-darmonlar yaratish va mavrikiyalik, Hind okeani mintaqasi va Afrika davlatlari bolalariga yordam ko‘rsatishdan iboratdir”, deydi u.
Ismaxon Eluafi marokkolik. U genetika sohasi bo‘yicha Kordova universitetida doktorlik ishini himoya qilgan. Ismaxon fan ijobiy yutuqlarni qo‘lga kiritish hamda qashshoqlik va kamsitishlarning oldini olish borasidagi qarorlarga asos bo‘lishi kerak deb hisoblaydi.
Ayni choqda u suv yetishmaydigan yerlarda fermerlarga yordam ko‘rsatishga ixtisoslashgan xalqaro biotuz qishloq xo‘jaligi markazining (sho‘r bosgan yerlarda tuzga chidamli daraxtlar va ozuqabop o‘simliklarni yetishtirish texnologiyasi) bosh direktori vazifasida faoliyat yuritmoqda.
Bina Shahin Siddiqiy pokistonlik. Professor Bina Shahin doktorlik unvonini ximiya sohasi bo‘yicha Karachi universitetida olgan. U mahalliy giyohlardan dori olish ustida tadqiqot olib borgan va mamlakat tibbiyoti hamda qishloq xo‘jaligi rivojiga katta hissa qo‘shgan.
Siddiqiy 250 ga yaqin ilmiy maqolalar e’lon qilgan va ko‘plab nufuzli mukofotlar bilan taqdirlangan. Ular sirasida ximiya bo‘yicha al-Xorazmiy mukofoti ham bor.
Turkmani – suriyalik astrofizik, Damashq universitetining elektron injenerlik fakultetini tugatgan. Shundan so‘ng Shvetsiyaga kelgan. Bu yerda atrofizika sohasi bo‘yicha doktorlik ishini himoya qilgan. Turkmani quyosh koronasi fizikasi va hisoblash, kuzatuvlar hamda hisoblash modellari yordamida quyosh yuzasida energiya chiqimining dinamikasini o‘rganadi. “Hayotimni e’tiqodim asosida barpo etganman, insonlarni koinot haqida fikr yuritishga da’vat etgan oyati karimalar haqida ko‘p o‘ylayman.
Yoshligimda أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِداً وَقَائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ
“Yo‘qsa, u kechalari ibodat qilib, sajda etgan, bedor holida oxiratdan qo‘rqib, Rabbi rahmatidan umidvor bo‘lgan odamga tengmi?! Sen: «Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘larmidi?!” deb ayt. Albatta, aql egalarigina eslarlar” (Zumar, 9) oyatini o‘qib hayratga tushgan edim. Ilm o‘rganganim sayin e’tiqodim mustahkamlanib bormoqda” deydi suriyalik astrofizik olima.
Hayat al-Sindi – makkalik biotexnolog. Sindi Yaqin Sharq ayollari ichida biotexnologiya sohasida birinchi bo‘lib fan doktorligini qo‘lga kiritgan. Sindi “Hamma uchun tashsix” tashkilotining ta’sischilaridan biri. Bu tashkilot kambag‘al davlatlar uchun bir oz yengilroq tashxis uskunalarini ishlab chiqaradi.
Olima bu loyihaga ko‘plab sarmoyadorlarni jalb etdi. Xususan, Bill Geyts 10 million dollar sarmoya kiritdi. «Men Kembrijda o‘qishni boshlagan kezlarimda bir mashhur olim menga “Sening bu ishlaringdan hech narsa chiqmaydi. Chunki sen ayolsan va din fanga qarshi turadi”, dedi. (undan hayiqqanim uchun qaysi din? deb so‘ray olmadim) Men istardimki, dunyodagi barcha ayollar o‘zlariga ishonsin va maqsadlari yo‘lida sobit qadam bo‘lsin”.
Maryam al-Mansuriy – Birlashgan Arab Amirliklarida ilk bora urush sharoitida F-16 qiruvchi samolyotini boshqargan birinchi uchuvchi ayol. Maryam “Oslom davlati” jangarilariga qarshi kurashuvchi ayollarning simvoliga aylandi va uni “arab lochini” deb sharaflashdilar. BAA Harbiy havo kuchlari mayori Maryam al-Mansuri oilada sakkiz nafar o‘g‘il-qizning biridir. U maktabni oliy bahoga yakunlab BAA universitetini ham ingliz tili mutaxassisligi bo‘yicha bitirgan.
Maryam Mirzaxoniy eronlik. U – Stenfordskogo universitetida matematika fani bo‘yicha professorlik unvoniga yoshligida erishgan olimalardan biri sanaladi. Shuningdek, Maryam – matematika sohasi bo‘yicha eng oliy mukofot – Fildsov mukofotini qo‘lga kiritgan birinchi ayoldir.
Ma’lumingizki, Nobel mukofoti matematika fani olimlariga berilmaydi. Shuning uchun Fildsov mukofoti “Matematiklarning Nobel mukofoti” deb ataladi. Mukofot tashkiliy qo‘mitasi Maryamning geometriya va dinamika sistemasiga qo‘shgan qimmatli hissasi uchun uni ushbu oliy mukofotga munosib topdi.
Maryam Matar – Birlashgan Arab Amirliklarida tug‘ilib tibbiyot mutaxassisi bo‘lib yetishgan. Matar vrachlik faoliyatini Fors ko‘rfazi davlatlarida o‘ktir muammolardan biri sanalgan genetik kasalliklarni davolashga bag‘ishlagan. 2005 yil u Daun sindiromiga qarshi kurashish assotsiatsiyasini tashkil etdi. O‘sha yili u BAAdagi qon kasalliklar ustida olib borgan tadqiqotini yakunladi. Dubay vaqtli matbuoti Arabian Business Matarni 2012 yilda “BAAning eng yaxshi davlat xizmatchisi” deb atadi. 2015 yilda esa u “Islom dunyosining ilm-fan sohasidagi eng nufuzli yigirma ayoli”dan biri deb topildi.
Maryam Matar asoschisi va bosh diretkori bo‘lgan “BAAda daun sindiromiga qarshi kurash” va “BAAda genetik kasalliklarga qarshi kurash” assotsiatsiyalari 17 ta davlatda ushbu kasalliklarga chalingan kishilarga yordam ko‘rsatib kelmoqda.
Daniya al-Jabariy. 14 yoshli falastinlik qiz Daniya al-Jabariy Singapurda bo‘lib o‘tgan Xalqaro matematika tanlovi g‘olibi. Musobaqada 3000 nafar ishtirokchi qiyoslashga asoslangan hisoblash vositalaridan foydalangan holda miyasida murakkab sonlar hisobini amalga oshirishi shart qilib qo‘yilgan edi. Daniya 8 daqiqada 230 ta murakkab matematik misollarni yechib tanlov g‘olibiga aylandi. 14 yoshli falastinlik qiz o‘zining mamlakatida o‘tkazilgan matematika olimpiadalarida bir necha bor g‘olib bo‘lgan edi, deb yozadi Al-Arabiya axborot agentligi.
Robiya JO‘RAQULOVA tayyorladi.
Barchamizga ma’lumki, har bir ota-ona o‘z farzandlarining istiqboli, baxt-saodati va kelajakda mustaqil hayot kechirib, jismoniy va ruhiy jihatdan barkamol avlod bo‘lib yetishishini niyat qiladi. Mana shu maqsadlarga yetishishda Islom dinining tom ma’nodagi ulug‘vor ta’limotiga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Islom dinida bolalarni hali murg‘akligidanoq go‘zal axloq va odobga o‘rgatib borish tavsiya etiladi.
Dinimizda yoshlarni asosan rostgo‘ylik, va’daga vafo, omonatdorlik, kattaga hurmat, kichikka izzat, o‘zgalarga mehr-oqibatli bo‘lish kabi fazilatlar sohibi qilib voyaga yetkazishga katta ahamiyat qaratiladi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hadislarining birida bunday deganlar: “Ota o‘z bolasiga chiroyli odobdan ko‘ra yaxshiroq narsa bera olmaydi” (Imom Termiziy rivoyati).
Tarbiya inson kamolotining asosidir. Bizda farzand tarbiyasi har bir oila uchun asosiy vazifa bo‘lib kelgan. Hozirda ham yoshlar tarbiyasiga, ularning sifatli bilim olishlariga davlatimiz miqyosida katta ahamiyat berilmoqda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev yoshlar bilan uchrashuvda shunday ta’kidlagan edilar: “Mening eng katta tashvishim, maqsadim — yoshlar tarbiyasi. Biz olgan marralar uchun bilimli avlod kerak. Buning uchun hamma sharoitlarni yaratishga harakat qilyapmiz. Sizlar esa vaqtning qadriga yetib, bor imkoniyatni ishga solib, o‘qishingiz kerak. Olgan bilimingiz, o‘rgangan kasb-hunaringiz kelajakda sizlarga qanot bo‘ladi”.
Bugungi kunda davlatimiz tomonidan yoshlarni qo‘llab-quvvatlashga, ularni aqlan va ma’nan yetuk avlod bo‘lib yetishishiga katta e’tibor qaratilmoqda.
Islom dini ta’limotida yoshlarni aqlan tarbiya qilish ham muhim masala sanaladi. Bunda ularni manfaatli ilm sohibi qilib tarbiyalash, fikriy va ilmiy jihatdan yetuk inson qilib kamolga yetkazish nazarda tutiladi. Islom dinida ilm deganda diniy ham dunyoviy ilmlar tushuniladi. Diniy ilm insonning ruhiy hayoti, uning e’tiqodiga oid bo‘lib, oxirati uchun zarur bo‘lsa, dunyoviy ilm uning jismoniy hayoti, dunyo obodligi uchun zarurdir.
Islom ta’limotlariga jonu dili bilan amal qilgan ajdodlarimiz, buyuk bobokalonlarimiz ham shariat, ham tariqat va ham ilm-fan sohasida butun dunyoga o‘rnak bo‘lganlar.
Buyuk shoir va mutafakkir Nizomiddin Alisher Navoiy hazratlari yozganidek, “Kitob – beminnat ustoz, bilim va ma’naviy yuksalishga erishishning eng asosiy manbai”.
Inson dunyoda yashar ekan, o‘z hayotini go‘zal o‘tkazishga harakat qiladi. Turmushning farovon bo‘lishi, jamiyatning taraqqiy etishi esa faqat ilm-fan bilan bo‘ladi. Qayerda ilm-fan rivoj topsa, o‘sha yerda tarqqiyot bor. Ilm-fanning rivoji esa ilm egalari – olimlar bilan bo‘ladi.
Islom dini musulmonlarni doimo ilmga undagan. Chunki inson shaxsiyatini ilmdan boshqa hech narsa to‘g‘ri yo‘lga sola olmaydi, taraqqiyotga ham erishtira olmaydi.
«Bilimli inson quyoshga o‘xshaydi, kirgan joyini yoritadi».
Ha, ilm qorong‘uliklarni yorituvchi mash’aladir. Qorong‘ulikda qolgan har bir kishi unga muhtoj. Yuksak pog‘onalarga ilm narvoni bilan chiqiladi. Taraqqiy etishni va kamolot topishni istasak ilmning etagini mahkam ushlaylik.
Shunday ekan, biz musulmonlar o‘z farzandlarimizni bugungi kun talablari asosida tarbiyalashimiz, ularni zamonaviy ilm va kasb-hunarga yo‘naltirishga bor kuchimizni sarflashimiz lozim. Shunda farzandlarimiz xorij mamlakatlariga ishlash uchun “qora ishchi” bo‘lib emas, balki mutaxassis sifatida boradilar.
So‘nggi yillarda Yurtboshimiz tomonlaridan yoshlarni zamonaviy kasb-hunarlar va chet tiliga o‘rgatish bo‘yicha ilgari surilgan “1000 dasturchi”, “Ikki til, bir kasb” loyihalaridan ham aynan shu ezgu maqsad ko‘zlangan...
Albatta, musulmon inson o‘zga insonlarga avvalo o‘zining yuksak axloqi bilan namuna bo‘lishi kerak. Zero, insonlar xulqi go‘zal kishini yaxshi ko‘radilar. Shuning uchun ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Islomga chaqirishni boshlaganlarida qarindoshlarini “Ey Bani Fihr, ey Bani Adiy” deb chaqirdilar. Barcha to‘plandi, uyidan chiqishga imkoni bo‘lmagan kishilar nima bo‘layotganini bilib kelish uchun odam jo‘natdilar. Rasululloh alayhissalotu vasallam: “Agar men sizlarga mana bu tog‘ etagidagi vodiyda otliqlar ustingizga bostirib kelishga tayyor turibdi, deb xabar bersam, menga ishonasizlarmi?”, dedilar. Ular: “Sizning biror marta yolg‘on gapirganingizni bilmaymiz, Sizga ishonamiz”, deyishdi. Shundan keyin u zot o‘zlarini Payg‘ambar qilib yuborilganlarini aytdilar.
Bu o‘rinda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam payg‘ambar ekanlarini turli hujjat va mo‘jizalar orqali isbotlash bilan e’lon qilmadilar. Balki, eng avvalo ularga o‘zlarining axloqlari haqida savol berib, o‘zlarining rostgo‘y ekanliklarini tasdiqlatib oldilar. Bundan ko‘rinib turibdiki, musulmon kishi o‘zga kishilarga eng avvalo amali, xulqi va odobi bilan namuna bo‘lishi kerak ekan.
Kishi husni xulqli bo‘lishi uchun ahli ilm va solih zotlarni suhbatlaridan bahramand bo‘lishi va ularni odob axloqlaridan o‘ziga namuna olishi ham ayni muddaodir. Bu haqda Ibn Vahb rahmatullohi alayh bunday deganlar: “Imom Molikning ilmlaridan ko‘ra, u zotning odoblaridan o‘rganganimiz ko‘proq bo‘ldi”.
Demak, husni xulq va odob kishida o‘z-o‘zidan shakllanib qolmas ekan. Balki uni ilm ahli bilan hamsuhbat bo‘lish, ulardan ilm olish bilan birga odob-axloqlarini o‘rganish bilan kasb qilinar ekan. Ushbu xislat o‘tgan salafi solihlarimizning go‘zal odatlaridan bo‘lgan.
Junayd Bag‘dodiy rahimahulloh aytadilar: “Garchi insonning ilmi va amali oz bo‘lsa ham, to‘rtta narsa uni yuqori darajalarga ko‘taradi: Hilimlik, tavoze’lik, saxiylik va husni xulqdir. Husni xulq imonning komilligidir”.
Luqmoni Hakimning o‘g‘li otasiga: “Ey otajon, inson uchun qaysi xislat yaxshiroq?” dedi. Otasi: “Din”, deb javob berdi. “Agar xislat ikkita bo‘lsa-chi?” deb so‘radi. Otasi: “Din va mol”, dedi. “Agar uchta bo‘lsa-chi?” dedi o‘g‘li. Otasi: “Din, mol va hayo”, dedi. O‘g‘il: “Agar to‘rtta bo‘lsa-chi?” dedi.
Otasi: “Din, mol, hayo va chiroyli xulq”, dedi. “Agar beshta bo‘lsa-chi?” dedi o‘g‘li. Otasi: “Din, mol, hayo, chiroyli xulq va saxiylik”, deb javob berdi. O‘g‘il yana: “Oltita bo‘lsa-chi?” deb ham so‘ragan edi, Luqmoni Hakim: “Ey o‘g‘lim, agar insonda mana shu besh xislat jamlansa, u pokiza, taqvodor, Allohga do‘st va shaytondan uzoq bo‘ladi” deb javob qildi. Mana shu beshta xislatlar borligi ham mo‘minlik sifatlaridandir.
Anas ibn Molik roziyallohu anhu aytadilar: “Albatta, banda chiroyli xulqi bilan jannatda oliy maqomga yetadi, garchi (nafl) ibodatini ko‘p qilsa ham”.
Inson yomon xulqi bilan boshqa insonlarni ko‘ngliga ozor beradigan bo‘lsa, o‘sha xulqi tufayli qilgan yaxshiliklari ham bekor bo‘ladi.
Kishi ilmga qancha muhtoj bo‘lsa, go‘zal xulqqa va odobga ham shuncha muhtojdir. Zero, ilm, go‘zal xulq va odob insonni kamolotga yetkazuvchi ikki qanotdir. Axloqi komil, bir-biriga mehribon va madadkor jamiyat baxtli va farovon jamiyatdir.
Farzandlarimiz ilm-ma’rifatli bo‘lishida eng katta mas’ul biz ota-onalar ekanimizni zinhor zinhor unutmaylik. Farzandim ilmli, odobli, kasb-hunarga ega bo‘lib, hayotda o‘z o‘rnini topib, oilasiga, vataniga, muborak diniga xizmat qiladigan, orzu-havaslaringizni ro‘yobga chiqaradigan inson bo‘lsin desak, hayotda turli keraksiz, ortiqcha hoyu-havaslarga berilib ketmasdan, ularning ehtiyoji uchun eng zaruriy badiiy, ilmiy, tanlagan kasbiga oid, dunyo va oxiratiga manfaat beradigan kitoblar, darsliklar olib berishga erinmaylik. Albatta, olib berib, ularni xursand qilib, qo‘llab-quvvatlab, shu kitoblarni birga o‘qiylik yoki o‘qishini albatta nazorat qilib turaylik.
Muhammad Quddus ABDULMANNON,
Xo‘jaobod tumani “Yetti chinor” jome masjidi imom noibi.