Tilning ham o‘ziga xos ro‘zasi bo‘lib, uni lag‘vdan yuz o‘giruvchi bandalar biladilar. Tilning ro‘zasi ramazonda ham ramazondan boshqa oylarda ham doimiy davom etadi. Faqat til ramazon oyida yanada tarbiyali, odobli bo‘lishga intiladi. Imom Termiziy rivoyat qilgan hadisda:
قال رسول الله لمعاذٍ : كُفَّ عليك هذا - وأشار إلى لسانه – فقال معاذ: يا نبيَّ الله ، وإنَّا لمؤاخذونَ بما نتكلم به ؟ قال : ثَكِلتْك أمُّك معاذ ، وهل يَكُبُّ الناسَ في النار على وجوههم - أو قال : على مَناخِرهم - إلا حصائدُ ألسنتهم ؟». أخرجه الترمذي.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Mu’oz ibn Jabal roziyallohu anhuga: “Mana buni tiygin, deb tillariga ishora qiladilar. Shunda Mu’oz roziyallohu anhu: “Yo nabiyulloh, axir biz gapiradigan tillarimiz tufayli ham azoblanamizmi?, dedilar. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Onang seni yuqotgur, Mu’oz, insonlarni yuz tuban jahannamga uloqtiradigan narsa albatta, tillarining hosili hisoblanadi”, dedilar”.
Tilning zarari ulkan bo‘lib, xatarining ko‘lami esa juda katta sanaladi. Til zararli yirtqich hayvon, chaquvchi ilon hamda alangalanuvchi olovdir. Tilingiz ila kishi aybini gapirmangki, Sizning ham barcha joyingiz ayb, kamchilikdan iboratdir, Insonlarning ham ular haqida gapiradigan tillari bordir-ku. Mana Ibn Abbos roziyallohu anhu ham tillariga xitoban shunday deyardilar: “Ey til, yaxshilikni gapir, foyda topasan yoxud yomonlikdan sukut saqla, omonda qolasan. Alloh taolo tilini uyatsiz, buzuq gaplardan saqlagan, g‘iybatdan jilovlagan, lag‘vdan tiygan hamda haromdan asragan musulmonni rahmati ila qurshab olsin! Alloh taolo so‘zlarini hisob-kitob qiladigan, nazarini saqlaydigan, nutqini tarbiyalaydigan hamda gaplarini tartib-intizomli qilib yuradigan kishini rahmatiga olsin!”. Alloh taolo marhamat qilib aytadi:
مَّا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ
“U biror so‘zni talaffuz qilsa, albatta, uning oldida hoziru nozir bo‘lgan bir kuzatuvchi (so‘zni yozib oluvchi farishta) bordir”. (Qof: 18).
Tildan chiqadigan barcha lafzu so‘zlar saqlanib, hisob-kitob qilinadi. Inson o‘ziga-o‘zi zulm qiluvchidir, “Rabbingiz bandalarga zulm qiluvchi emasdir”. (Fussilat: 46).
Sahihi Buxoriyda Sahl ibn Sa’d roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Nabiy alayhis salom: “Kim menga ikki jag‘i va ikki oyog‘i orasidagi narsaga kafil bo‘lsa, men unga jannatga kafil bo‘laman”, deb aytdilar.
Ey inson, tilingni ehtiyot qilginki, seni chaqib olmaydi. Chunki u ilondir. Allohga qasamki, birgina aytilgan xato so‘z unda halokati, xusron-nadomati bo‘lgan o‘limni olib keladi. Sahobayi kiromlar Qur’on va sunnat odobi ila tarbiyalangan vaqtlaridanoq, lafzlarini to‘g‘irlab, gaplariga rioya qila boshladilar. Ularning nutqlari zikr, nazarlari ibrat hamda sukut saqlashlari esa tafakkurga aylandi. Xudojo‘y, taqvodor kishilar qiyomat kuni Qahhor zotga yo‘liqishlaridan qo‘rqib, tillarini U zotni zikr qilishga, shukr qilishga o‘rgatgandilar hamda buzuq, fahsh, behayo so‘zlardan tiygandilar.
Ibn Mas’ud roziyallohu anhu aytadilar: “Allohga qasamki, yer yuzida tildan ko‘ra uzoq vaqt hibs qilinishga haqliroq biror narsa yo‘qdir”.
Solih kishilar gapirishni istardilar-da, uning masuliyatini, oqibatini, natijasini o‘ylashib, sukut saqlardilar.
Tilining jilovini, tizginini qo‘yib yuborgan kishi qanday qilib ro‘za tutadi?..
Tili u bilan vaqtichog‘lik qiladigan, gaplari aldaydigan, nutqi esa yo‘ldan uradigan kishi qayerdan ham ro‘za tutishi mumkin axir?..
Yolg‘on gapiradigan, g‘iybat qiladigan hamda ko‘p haqorat qilib so‘kinadigan shuningdek, hisob-kitob kunini unutib qo‘ygan kishi qanday qilib ro‘za tutgan hisoblanadi?..
Yolg‘on guvohlik berib, musulmonlarga yomonlik qilishdan tiyilmaydigan kishi qanday ro‘za tutishi mumkin?..
Sahih hadisda Abdulloh ibn Amr Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat qiladilar:
عن عبد الله بن عَمْرو ، عن رسول الله صَلَّى الله عَلَيه وسَلَّم : المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده
Nabiy alayhis salom: “Musulmon – boshqa musulmonlar uning tili va qo‘lidan omonda bo‘lgan kishi”, deb aytdilar.
Islom bu amal qilish, tatbiq qilish, dastur, bo‘ysunish, to‘g‘ri yo‘ldan yurish hamda itoat etish demakdir. Alloh taolo shunday aytadi:
وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ
“Bandalarimga aytingki, ular (o‘zaro) go‘zal (so‘zlardan) so‘zlasinlar. Zero, shayton ularning o‘rtalarida buzg‘unchilik qilur”. (Isro: 53 ).
Go‘zal so‘zlar bu biror kishining shaklu shumoilini, shaxsiyatini haqorot qilmaydigan, musulmonning obro‘sini to‘kmaydigan hamda mo‘minning hurmatini poymol qilmaydigan ajoyib, hush so‘zlar sanaladi. Alloh taolo yana bir oyati karimada shunday deydi:
وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ
“Biringiz biringizni g‘iybat qilmasin! Sizlardan biror kishi o‘lgan birodarining go‘shtini yeyishni xohlaydimi?! Uni yomon ko‘rasiz-ku, axir!”. (Hujurot: 12).
Qancha-qancha ro‘zadorlar borki, tillari buzilgan, nutqlari yomonlashib, aytadigan so‘zlariga rioya etilmay qo‘yilgan kundan boshlab ro‘zalarini buzgandirlar.
Azizlar! Ro‘za tutishdan maqsad bu faqat och qolish bilan chanqash emas. Balki, barcha a’zolarimizni tarbiya qilish, odobga solish demakdir.
Tilda siz unga hukmronlik qilmaganingiz oqibatida o‘nlab kasalligi kelib chiqadi. 1. Yolg‘on gapirish. 2. G‘iybat qilish. 3. Chaqimchilik qilish. 4. Axloqsiz so‘zlarni gapirish. 5. So‘kinish. 6. Uyatsiz gaplarni gapirish. 7. Aldash. 8. La’natlash. 9. Masxara qilish. 10. Istehzo qilish va hokazo...
Ba’zi so‘zlar borki o‘z sohibini jahannamga yuz tuban qulashiga sababchi bo‘ladi. Albatta bunday so‘zlarning egalari tillariga erk berib, uning tizginini, jilovini shunday bo‘sh qo‘ygan insonlardir.
Til yaxshilik eshigiga yo‘l bo‘lganidek, yomonlikka ham xuddi shunday yo‘ldir.
Tillari ila Alloh taoloni zikr qiladigan, Ul zotga istig‘for aytib, hamdu sano tilaydigan hamda tasbehlar aytib, shukr qiladigan, shuningdek, tavba qiladigan kishilar qanday ham ko‘zning quvonchidirlar. Aksincha, tillari ila insonlarning obro‘larini poymol qiladigan, hurmatlarini to‘kadigan hamda qadru qiymatlarini yerga uradigan insonlar albatta bu dunyoda ham oxiratda ziyon chekuvchilardir. Ey, Ro‘zador azizlarim, keling tillarimizni zikr ila xo‘llaylik, taqvo ila ziynatlaylik va turli xil ma’siyatlardan poklaylik! Ey, Allohim, biz sendan sodiq tillarni, salomat qalblarni hamda istiqomatda bo‘lgan xulqlarni so‘raymiz. Ushbu oyning hurmatidan barchalarimizning gunohlarimizni kechir! Omiin!
Assalomu alaykum va rohmatullohi va barokatuhu.
Ko‘kaldosh o‘rta maxsus islom bilim yurti mudarrisi
Baratov G‘iyosiddin manbalar asosida tayyorladi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan