«Ezgulik va taqvo (yo‘li)da hamkorlik qilinglar, gunoh va adovat (yo‘li)da hamkorlik qilmanglar! Allohdan qo‘rqinglar! Albatta, Alloh azobi qattiq zotdir» (Moida ,2 ).
Imom Mahmud Zamaxshariy “Kashshof” tafsirida ushbu oyat ma’nosini bunday: “Ezgulik va taqvo yo‘lida hamkorlik qilinglar”, ya’ni, kechirimli, o‘timli bo‘lishda birlashinglar. “Gunoh va dushmanlik yo‘lida hamkorlik qilmanglar”, ya’ni, o‘ch olish, qasd olish yo‘lida hamfikr bo‘lmanglar.
Ayrim sahobalar musumonlarni Makkaga kirib, umra qilishdan qaytargan mushriklardan o‘ch olib, ularni ham Haramga kirishdan qaytarmoqchi bo‘lishadi. Alloh taolo ushbu oyat orqali ularni kechirimli bo‘lishga, yaxshilik yo‘lida o‘zaro yordamlashishga, dushmanlik, gunoh ishlarda birlashmaslikka buyurgan.
Imom Zamaxshariy oyat tafsirida yana bunday deydi: “Oyatda umuman ezgulik va taqvoning har qanday ko‘rinishini, gunoh va dushmanlikning barcha turlari nazarda tutilgan, deyish ham mumkin. Bu holda ham o‘zaro kechirimli bo‘lish va (yaxshiliklarda) yordamlashish ma’nosi anglashiladi”.
Imom Abul Barakot Nasafiy oyatni quyidagicha tafsir qilgan: “Ezgulik – buyurilgan ishlarni qilish, taqvo – qaytarilgan ishlarni tark etish, gunoh – buyurilgan amallarni qilmaslik, dushmanlik – qaytarilgan ishlarga qo‘l urishdir”.
Ushbu tafsirga ko‘ra, oyatning mazmuni quyidagicha bo‘ladi: Alloh buyurgan ishlarni qilishda, qaytargan narsalaridan saqlanishda bir-biringizga yordam bering, o‘zaro hamkorlik qiling. Alloh buyurgan ishlarni qilmaslikda yoki qaytargan amallarga qo‘l urishda aslo bir-biringizga yordamlasha ko‘rmang, hamkor bo‘lmang.
Muqaddas dinimiz ta’limotlariga ko‘ra, ezgulik Qur’oni karim va hadisi shariflarda buyurilgan va targ‘ib qilingan amallardir. Vatanga xizmat, ota-onani hurmat qilish, kattalarga izzat-ikrom ko‘rsatish, kishilarga yaxshilik ulashish, omonatga xiyonat qilmaslik, rost gapirish, oilaga sadoqat – barcha-barchasi ezgulikdir.
Alloh taolo oyatda ezgulik yo‘lida yordamlashishga buyurib, barcha yaxshiliklarning boshi va tayanchi bo‘lgan xislat – taqvo yo‘lida hamkorlik qilishni alohida ta’kidlamoqda. Taqvo ehtiyot bo‘lish, qo‘rqish, gunoh ishlardan saqlanish ma’nolarini anglatadi. Taqvo insonning ichki olamida, qalbida o‘rnashgan noyob xislat, insonni doimo yaxshilik qilishga, ezgulik yo‘lidan borishga chorlab turadi va barcha yomonliklardan qaytaradi. Taqvoni ulamolar turlicha ta’riflashgan. Hazrat Umar : “Taqvo bu – tikanli yo‘lda oyog‘ingga biror tikan kirgizmay o‘tib borishingdir”, deb tushuntirganlar. Bir so‘z bilan aytilsa, taqvo Alloh ko‘rib turganini bilib, yomonliklardan saqlanish demakdir. Taqvoning xususiyati shunda, u insonni o‘zi ustidan nazoratchi qilib qo‘yadi. Taqvosi bor inson hech kim ko‘rmay turganida ham, kimsasiz joyda ham gunoh qilmaydi, yomonlikdan o‘zini tiyadi. Taqvo vijdonni qayrab turish, uni sof ushlab turish omilidir. Agar jamiyat a’zolari ushbu xislat yo‘lida hamkorlik qilsalar, o‘zlarida mana shu malakani hosil qilishga intilsalar, jamiyat ravnaq topaveradi.
Oyatning davomida gunoh ishlardan, yomonlik yo‘lida o‘zaro yordamlashishdan qaytarilmoqda: “Gunoh va dushmanlik yo‘lida hamkorlik qilmanglar”. Ya’ni, gunoh, fahsh, buzuqlik, axloqsizlik yo‘lida o‘zaro yordamlashmang, adovat, dushmanlik yo‘lida hamkor bo‘lmang, faqat yaxshilik yo‘lida birlashing.
Agar kishi yaxshi ishlarda hamkor bo‘lib, keyin yomonlariga ham yordamlashib ketaversa, uning yaxshiliklari foydasiz. Shu bois oyati karimada masalaning har ikki tomoni alohida ta’kidlanmoqda.
Oyat so‘ngida ushbu ko‘rsatmalarga amal qilmagan kishilarga ogohlantirish ham bor: “Allohdan qo‘rqinglar! Albatta, Alloh azobi qattiq Zotdir”. Ya’ni, har qanday holatda ham taqvoli bo‘ling. Agar ezgulik va taqvo yo‘lida hamkorlik qilmasangiz, gunoh va dushmanlik yo‘lida birlashsangiz, bilib qo‘ying, dunyoda ham bu qilgan gunoh va adovatingiz oqibatini ko‘rasiz, oxiratda ham bu ishingiz jazosiz qolmaydi.
Jaloliddin HAMROQULOV,
Toshkent Islom instituti
“Tahfizul Qur’on” kafedrasi mudiri
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Musulmonlar doimo ust-boshlariga pokiza va viqor beradigan kiyimlar kiyib keladi. Islom dini, ham tashqi, ham ichki poklikni shari’at talablariga muvofiq joriy qilgan. Alloh taolo go‘zaldir, go‘zallikni yaxshi ko‘radi. Salla ana shu tashqi ko‘rinishdagi go‘zallikning bir qismi bo‘lib, boshqa kiyimlarga qaraganda o‘ziga xos madaniyatni anglatadi. Salla musulmonlarning uzoq tarixga ega bosh kiyimi hisoblanadi. U boshga o‘raladigan mato bo‘lib, kishilar uni vaziyatga va jamiyatdagi urfga ko‘ra o‘rab yurishgan. Garchi uni o‘rashning bir necha usullari mavjud bo‘lsa ham, ma’lum shakli va rangi talab qilinmaydi.
Salla issiqdan, sovuqdan va chang to‘zondan himoyalanadigan bosh kiyimi bo‘lib, bu haqda mashhur tobe’iyn, «Nahv» fani asoschilaridan biri Abulasvad Duvaliy aytgan: “Salla jangda qalqon, issiqda soyabon, sovuqdan himoya, voizga viqor, turli tasodiflardan saqlovchi, inson qomatiga ziynatdur”. Qadimdan salla erkaklarning muruvvatini va qavm orasidagi obro‘-e’tiborini bildirgan.
Hatto hazrati Umar roziyallohu anhu, salla arablarning tojidur, deganlar. Salla kiyish borasida kelgan hadislar shari’at talab darajasida joriy qilishga yetadigan quvvatli emas, lekin Rasululloh alayhissalomning qavmlari odatiga ko‘ra salla o‘raganliklari siyratlari va kundalik holatlari borasida kelgan rivoyatlarda aytilgan bo‘lib, ulardan ba’zilarini keltirib o‘tamiz:
عن إبن عمر رضي الله عنهما مرفوعا: ” عليكم بالعمائم فإنها سيما الملائكة وأرخوها خلف ظهوركم”
Ibn Umar roziyallohu anhudan Nabiy alahissalomgacha yetib borgan sanad bilan rivoyat qilingan hadisda: “Sallalarni lozim tutinglar, zero bu farishtalarning siymosidur va uning peshini ortingizga tashlab olinglar”, deganlar.
عن ابن عباس رضي الله عنهما مرفوعا: اعتموا تزدادوا حلما
.Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilingan hadisda Nabiy alahissalom: “Salla kiyinglar, halimligingiz ziyoda bo‘ladi”, dedilar
عن ركانة قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: فرق بيننا وبين المشركين العمائم على القلانس
Salla o‘rash borasida O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo markazi 833-cavolga javob bergan. Javobda shunday deyilgan:
“O‘tmishda ahli ilm va fazilatli kishilar va ko‘pchilik ma’rifatparvar ajdodlarimiz sallada yurishni odat qilganlar. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tishimiz kerakki, Rasuli akram alayhissalomning ushbu kiyinish odatlari shari’at buyrug‘i sifatida qabul qilinmagan. Biror bir olim salla kiymagan kishi gunohkor bo‘lishini aytmagan. Balki, Islom kelganida erkaklar sallada yurishlari urf-odatlardan biri bo‘lib, bu borada kofir ham musulmon ham barobar bo‘lgan. Bu haqda Iordaniya fatvo hay’ati ulamolari shunday deyishadi:
وأما لبس النبي صلى الله عليه وسلم العمامة وحمله العصا فهو فعل عادي وقع على عادة العرب ذلك الزمن، وليس فعلا تشريعيا يدل على الاستحباب ولا يتأسى به الناس.
“Payg‘ambarimiz alayhissalomning salla kiyishlari va hassa tutishlari odatiy fe’llaridan bo‘lib, o‘sha zamon arablarining urflariga binoan qilinar edi. Bu ishlar mustahablikka dalolat qiladigan va odamlar o‘rnak oladigan shar’iy hukmlardan emas”.
Bosh kiyimlaridan yana biri bu do‘ppidir. Har bir millatning o‘ziga xosligini bildirib turuvchi libosi bo‘lib, millatning madaniyati va ba’zi o‘rinlarda diniga ham dalolat qiladi. Shuning uchun ham har bir millat o‘zligini saqlab qolish uchun milliy kiyimlar, milliy urf-an’analar, bayramlarini saqlab qolishga harakat qiladi. Ayniqsa bosh kiyim boshqa liboslardan ko‘ra o‘ziga xos o‘rin tutadi, chunki inson tanasidagi a’zolar ichida bosh eng aziz a’zo hisoblanadi. Shu e’tibordan bosh kiyimni oyoq ostida qolib ketmasligiga alohida e’tibor qaratiladi.
Shar’iy kitoblarimizga ham do‘ppi masalasi kiritilgan bo‘lib, ulamolarimiz ba’zi oyatlar va hadislardagi ma’nolarning dalolatidan sababsiz bosh kiyim kiymay namoz o‘qish makruh deb aytganlar.
Alloh taolo A’rof surasi 26-oyatida: “Ey, Odam bolalari, batahqiq, sizlarga avratingizni to‘sadigan libos va ziynat libosini nozil qildik. Taqvo libosi, ana o‘sha yaxshidir. Ana o‘shalar Allohning oyat-belgilaridandir. Shoyadki eslasalar”.
Shayx Polonpuriy hazratlari oyatdagi taqvo libosi taqvodor kishi kiyadigan libosi deb tafsir qilgan.
A’rof surasining 31-oyatida: “Ey, Odam avlodi! Har bir masjid (namoz) oldidan ziynatlaringizni (kiyib) olingiz!”.
Mufassirlar ushbu oyatdagi ziynatdan murod – kishi uchun viqor bag‘ishlaydigan kiyimlar ekaniga ittifoq qilishgan.
Bosh kiyimsiz namoz o‘qish borasida O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo markazi 109-cavolga javob bergan:
“Ko‘plab mo‘tabar ulamolar bundan bir necha asr muqaddam o‘z kitoblarida ushbu masalaga to‘xtalib, uning hukmini ochiq-oydin yozib ketganlar. Jumladan: Alloma Haskafiy o‘zining “Durrul muxtor” kitobida namozdagi makruh amallarni sanab, shunday degan:
وَصَلَاتُهُ حَاسِرًا رَأْسَهُ لِلتَّكَاسُلِ, وَلَا بَأْسَ بِهِ لِلتَّذَلُّلِ ، وَلَوْ سَقَطَتْ قَلَنْسُوَتُهُ فَإِعَادَتُهَا أَفْضَلُ إلَّا إذَا احْتَاجَتْ لِتَكْوِيرٍ أَوْ عَمَلٍ كَثِيرٍ
“Namozxon (bosh kiyim kiyishga) erinchoqlik qilib, yalangbosh holda namoz o‘qishi namozning makruhlaridandir. Agar o‘zini xokisor tutish uchun shunday qilsa, zarari yo‘q. Agar bosh kiyimi (namoz asnosida boshidan) tushib ketsa uni qaytarib olishi afzaldir. Lekin, uni o‘rashga yoki ko‘p harakat qilishga ehtiyoj bo‘lsa, bunday qilmaydi”.
Qolaversa, bosh kiyim bilan namoz o‘qish odob, namozga hurmat hisoblanadi. Shuning uchun namozni bosh kiyim bilan o‘qish afzal”.
Murtazoyev Arabxon,
Toshkent Islom instituti talabasi.