O`zbekiston musulmonlari idorasi

Allohning borligiga g‘aybiy dalillar

4.05.2018 4712 10 min.

Inson nafsining xususiyatlaridan misol

Allohning borligiga g‘aybiy dalillar haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo insonning o‘zidan dalil topamiz. Insoniyat nafsi haqida gapirar ekanmiz, Alloh taolo inson nafsidagi yashirin narsalarning barchasini bilishini aytib o‘tmoqchimiz. Insonning o‘zi, nafsi, undagi yashirin narsalarning barchasi Allohning izmidadir. Alloh taolo Qur’oni Karimda shunday deb marhamat qilgan:

“Va Musoning onasiga: “Uni emizaver. Bas, (unga yomonlik yetishidan) qo‘rqqan chog‘ingda uni daryoga tashla, qo‘rqma, xafa bo‘lma, Biz, albatta, uni senga qaytarguvchimiz va Payg‘ambarlardan qilguvchimiz”, deb vahiy qildik” (Qasas surasi, 7-oyat).

Arab tilshunos olimlari bu oyati karimani Qur’oni Karimning yuksak darajadagi balog‘at va fasohatiga misol sifatida keltiradilar. Alloh taolo birgina oyatda ikkita buyruq – “emizaver” va “daryoga tashla”, ikkita qaytarish–“qo‘rqma”, “xafa bo‘lma”, ikkita bashorat–“uni senga qaytaramiz” va “Payg‘ambarlardan qilguvchimiz” juftliklarini ishlatgandir. Onalari ko‘ngillariga Alloh taolo ilhom etgan buyruqni bajardilar. Go‘dakni sandiqqa solib, daryoga oqizib yubordilar.

Demak, insonning o‘y-xayollari Alloh subhanahu va taoloning qo‘lidadir. Insonning aqli ham Alloh taoloning qo‘lidadir. Lekin inson ixtiyor borasida hur qilib yaratilgan. Lekin bu mutlaq hurriyat emas. Inson hur, ozod, erkin. Unga berilgan juz’iy ixtiyor orqali u yaxshi yoki yomon yo‘lni tanlaydi. Inson musulmon bo‘lish yoki bo‘lmaslikda ham hurdir. U oxiratda shu tanloviga ko‘ra hisob qilinadi.

Inson xususiyati haqida, Allohning borligiga g‘aybiy dalil haqida gapirar ekanmiz, Masad surasini keltirib o‘tamiz.

“Abu Lahabning ikki qo‘li halok bo‘lsin, halok! Unga moli va kasb qilgan narsalari foyda bermadi. U tezda cho‘g‘i qizib turgan o‘tga kiradi. Va uning xotini, o‘tin ko‘targan ayol ham. U(ayol)ning bo‘ynida eshilgan arqon bor holda”.

Ushbu muborak sura Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning amakilari Abu Lahab haqida nozil bo‘lgan. U iymon keltirishdan yuz o‘girgan kofir, Alloh va Rasuliga qarshi kurashuvchi edi. Ushbu sura nozil bo‘ldi, Abu Lahab esa hamon kufrda. Makkaning ko‘plab yetakchilari kofir edilar. Keyin Alloh taolo ularning ba’zilariga hidoyat berib, ular islomni qabul qilishdi. Masalan Abu Sufyon, Xolid ibn Valid, Ikrima ibn Abu Jahl va boshqalar. Abu Lahab ham shular kabi islomni qabul qilishi mumkin edi. Agar u islomni qabul qilganida, iymon masalasi butkul vayron bo‘lardi. Chunki, Qur’oni Karim Abu Lahabning kofir holda o‘lishining xabarini berib turibdi. Ammo bu yerdagi uning kofir holida o‘lishi o‘zining ixtiyoridan kelib chiqib sodir bo‘ladi. Ya’ni zohiran qaraganda Abu Lahab kofir bo‘lib o‘lishni o‘zi ixtiyor qilgan.

Agar Abu Lahab Makkaning kattalari to‘planib o‘tirgan joyga borib, ularga qarata “Muhammad men haqimda shunday-shunday deyapti. Aytishicha men kofir holda o‘lar ekanman va do‘zaxga kirar ekanman. Lekin men hozir oldingizda “Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad Uning Rasulidir” deb guvohlik beraman. Bu bilan Muhammad aytgan gap to‘g‘ri emasligini, unga vahiy tushmasligini isbotlayman” deganda nima bo‘lardi?! Xo‘sh, nima bo‘lardi?! Abu Lahab shahodatni riyo uchun, munofiqona bo‘lsa-da nutq qilganda nima bo‘lardi?! Din masalasi buzilgan bo‘lardi. U agar shu gapni yolg‘ondan aytganida ham kufr tarafiga yordam bergan, xizmat qilgan bo‘lardi. Ammo shu gapni aytish, yolg‘ondan bo‘lsa ham aytish uning xayoliga kelmadi va u bu gapni aytmadi. Shu tarzda u kofir holida o‘ldi.

Mana shuning o‘zi Alloh iroda qilgan narsa shaksiz amalga oshishiga dalil bo‘lmaydimi?!

Alloh taolo islomning eng katta dushmanlaridan biriga dinni buzish imkoniyatini berib qo‘yishi, u kimsa esa bu imkoniyatni ishga sololmagani bu din Allohning dini ekaniga dalil emasmi?!

Allohning chiqargan hukmi, oldindan aytib qo‘ygan narsasi so‘zsiz amalga oshishiga dalolat emasmi?!

Allohning huzuridagi g‘ayb narsa, oldindan bo‘ladi degan narsasi aniq yuz berishidan ham kattaroq dalil bormi?!

Qiblaning o‘zgarishidan misol

Qibla Baytul Maqdisdan Ka’ba tarafga o‘zgarganda, ushbu oyatlar nozil bo‘ldi:

“Odamlardan esi pastlari: “Bularni qiblalaridan nima yuz o‘girtirdi ekan?” deydilar” (Baqara surasi, 142-oyat).

Bu oyatda “siyn” harfining ishlatilishi hali sodir bo‘lmagan narsaning kelajakda sodir bo‘lishiga dalildir. Agar gap bo‘lib o‘tgan voqea ustida ketganda, u holda “deydilar” emas, “dedilar” degan bo‘lardi. Lekin “deydilar” degani ishning kelajakda sodir bo‘lishiga dalolat qiladi. Ushbu oyat mo‘minlardan boshqalar haqida nozil bo‘lgan bo‘lib, ularga mazkur gapni aytishlaridan oldin tilovat qilib berildi. Agar ular biroz fikrlaganlarida, sukut qilgan va mazkur gapni aytmagan bo‘lardilar. Ana shu paytda odamlar bir-birlaridan yuqoridagi oyat haqida, uning amalga oshmagani haqida so‘ray boshlar edilar. Ular bir-birlaridan “Alloh taolo “esi pastlar” deb vasf qilgan anavilar “Bularni qiblalaridan nima yuz o‘girtirdi ekan?” deb aytmadilar-ku?” deb so‘rar edilar. Ular dinni buzishga urinayotgan bo‘lishlariga, dinni vayron etishni istovchi bo‘lishlariga qaramasdan Alloh taolo ularning qo‘llariga dinni buzish imkoniyatini berdi. Ammo ulardan birortasining xayoliga yuqoridagi gapni gapirmaslik, tilni tiyish fikri kelmadi. Balki ular o‘sha gapni aytdilar. Bu esa – inson irodasi turgan bo‘lsa ham – Allohning ishi, hukmi, huzuridagi g‘ayb ishi so‘zsiz amalga oshishiga dalildir.

Munofiqlar qissasidan misol

Alloh taolo quyidagi oyatda O‘zining so‘zi rostligiga moddiy dalil keltirgan:

“Va bilingki, albatta, Alloh ichingizdagini biladi. Bas, Undan ogoh bo‘ling” (Baqara surasi, 235-oyat).

Iymon keltirmaydiganlar esa bu gapni tasdiqlamaydilar va “Bunga aqliy dalil qani?” deydilar. Biz aytamiz: “Aqliy dalil bor. Alloh taolo Qur’oni Karimda nafsdagi yashirin narsalarni va uning atrofida aylanib turgan holatlarni bilishiga dalil keltirgan. U Zot shunday deb marhamat qiladi:

“Munofiqlar huzuringga kelganlarida, guvohlik beramizki, sen, albatta, Allohning Rasulisan, derlar. Holbuki, Alloh albatta sen Uning Rasuli ekaningni biladir. Va Alloh guvohli berurki, albatta, munofiqlar yolg‘onchidirlar” (Munofiqun surasi, 1-oyat).

Bu oyati karima bir guruh munofiqlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilariga kelib, o‘zlarining musulmon ekanliklarini e’lon qilgan paytlarida nozil bo‘lgan. O‘shanda munofiqlar nima deyishdi? Ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga bunday deyishdi:

“Guvohlik beramizki, sen, albatta, Allohning Rasulisan”.

Bu haq guvohlik. Chunki, Alloh taolo “Alloh albatta sen Uning Rasuli ekaningni biladir” degan. Demak, munofiqlarning guvohligi Alloh subhanahu va taoloning ilmiga muvofiq keldi. Lekin Alloh taolo “Va Alloh guvohli berurki, albatta, munofiqlar yolg‘onchidirlar” deyapti.

Ba’zilar “Qanday qilib munofiqlar yolg‘onchi bo‘lishdi? Axir ularning guvohligi Allohning ilmiga muvofiq keldi-ku?” deb so‘rashi mumkin.

Biz ularga shunday javob beramiz: “Albatta, Alloh taolo Rasuli alayhissalomga munofiqlarning tillari aytayotgan narsa qalblariga muvofiq kelmasligini bildirishni iroda qildi. Ular Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning Rasulliklariga guvohlik berishdi. Lekin bu faqat tillarida, xolos. Qalblari esa bu risolatni inkor qiladi, yolg‘onga chiqaradi. Alloh taolo shu tarzda ularning dillaridagi narsani va odamlardan yashirgan narsalarini e’lon qildi. Ular esa Alloh e’lon qilgan narsani inkor etishga jur’at qilmadilar”.

Qur’oni Karim Alloh taolo inson ko‘nglida sir tutadigan narsalarni bilishiga ko‘plab moddiy dalillarni keltiradi. Bu borada Alloh taolo shunday degan:

“Bas, albatta, u sirni ham, maxfiyni ham bilguvchidir” (Toha surasi, 7-oyat).

Sir deb bir inson ikkinchi bir insonga maxfiy tarzda aytadigan gapga aytiladi. Sir odatda ikki kishi o‘rtasida bo‘ladi. Sirdan ham maxfiyroq narsa bormi? Bor. Bu inson bir gapni birovga aytmay, ichida saqlashidir. Alloh taolo kofir va munofiqlarning sharmandasini chiqarib shunday degan:

“Va ichlarida, shu gapimiz uchun Alloh bizni azoblamasa edi, derlar” (Mujodala surasi, 8-oyat).

Demak, ular bu gapni birovga aytishmagan. O‘zlarining ichlarida gapirishgan, tillari bilan nutq qilishmagan, tashqariga chiqarishmagan. Lekin Alloh taolo ularni fosh etib, dillarida yashirgan narsa haqida xabar berdi. Ular esa buni inkor qila olmadilar. Agar Alloh taoloning bergan xabari noto‘g‘ri bo‘lganida, ular darhol “Biz ichimizda hech narsa demadik” degan bo‘lardilar. Ammo ular unday demadilar. Alloh taoloning ilmiga qoyil qoldilar, lol bo‘ldilar, oyatni inkor qilolmadilar.

Mana shu tarzda Qur’oni Karimda Alloh taolo dillar yashirgan, sir tutgan yoki oshkor qilgan barcha narsalarni bilishiga moddiy dalillar ketma-ket keladi. Albatta, Alloh taolo insonning barchadan yashirishga uringan narsalarini biladi. Allohning ilmi inson nafsining barcha yashirgan, berkitgan narsalarini qamrab oladi. Birov bilmaydi degan narsalarini ham Alloh yaxshi biladi.

Shayx Muhammad Mutavalliy

Sha’roviy rahimahullohning

“Al-Adilla al-maaddiyya ala vujudillah”

nomli asaridan

Nozimjon IMINJONOV

tarjimasi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 2055 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.