Alloh taolo Qur’onda bunday marhamat qiladi:

"Allohdan bandalari ichidan faqat olimlarigina qo‘rqarlar" (Fotir surasi, 28-oyat). 

Bu oyat bizga ilmning ulug‘ligini va haqiqiy olimlar Allohdan qo‘rqadigan, haqiqat yo‘lida xizmat qiladigan insonlar ekanini bildiradi.

Islom tarixiga nazar tashlasak, ko‘plab allomalar, adiblar va mutafakkirlar ilm-ma’rifat bilan ummatga xizmat qilganini ko‘ramiz. Ana shunday buyuk zotlardan biri Alisher Navoiy bo‘lib,  nafaqat she’riyat, balki tilshunoslik, tasavvuf, axloqiy tarbiya va davlat boshqaruvi sohalarida ham ulkan iz qoldirgan.

Bugungi maqolamizda biz Alisher Navoiyning hayoti, ilmiy va diniy qarashlari va tolibi ilmlar uchun ibrat bo‘ladigan jihatlari haqida fikr yuritamiz.

Navoiy hayoti va ilm yo‘lidagi harakatlari

Alisher Navoiy hijriy 844-yil (milodiy 1441-yil) 9-fevral kuni Hirotda tavallud topgan. Yoshliklaridan Qur’on, hadis, tafsir, fiqh, nahv (arab tili grammatikasi) va mantiq ilmlarini o‘rgangan. Ularning ilmga bo‘lgan muhabbati shunchalik kuchli edi-ki, butun umrini ilm va ma’rifatga xizmat qilishga bag‘ishlagan.

Hazrat Navoiyning ustozlari ichida mashhur olimlar, xususan, Jomiy hazratlari ham bor edi. Jomiy tasavvuf va fiqh ilmlarida yetuk olim bo‘lib, Navoiyning ilmiy va axloqiy shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
 

Alisher Navoiy ilmni insonni kamolot sari yetaklovchi eng muhim vosita deb bilgan. U shunday degan:

"Jaholatdan ilmu yiroq qilg‘ay,

Bilim ila ko‘ngling charog‘ qilg‘ay". 
 

Bu fikr Qur’onda kelgan quyidagi oyatga mos keladi:
 

"Sen: Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘ladimi?, deb ayt. Albatta, aql egalarigina eslarlar" (Zumar surasi, 9-oyat)

Demak, ilm odamni zulmatdan nurlarga olib chiqadi va haq yo‘lni ko‘rsatadi.

Navoiyning adabiy meroslari va tasavvufiy qarashlari

2.1. "Xamsa" va axloqiy tarbiya

Alisher Navoiy buyuk fors shoiri Nizomiy Ganjaviy an’analarini davom ettirib, turkiy tilda birinchi bo‘lib "Xamsa"ni yaratdi. "Xamsa" tarkibidagi asarlar:

"Hayrat ul-abror" – axloq va taqvo haqida.
"Farhod va Shirin" – halol mehnatning ulug‘ligi.
"Layli va Majnun" – ilohiy sevgi va tasavvufiy yuksalish.
"Sab’ai sayyor" – taqdir va sinovlar.
"Saddi Iskandariy" – ilm va adolatning ustunligi.

Bu asarlar orqali Hazrat Navoiy insonning ma’naviy kamolotga yetishi, hayotning sinovlariga sabr qilish va Allohga yaqin bo‘lish zarurligini ko‘rsatgan.
 

2.2. "Muhokamat al-lug‘atayn" va tilning sharaflanishi

Alisher Navoiy o‘zining "Muhokamat al-lug‘atayn" asarida turkiy tilning forsiy tildan boy va ifodali ekanini ilmiy jihatdan isbotlagan. Ular shunday degan:

"Kimki turkiy tilda go‘zal so‘z ayta olsa, unga forsiy til kerak emas."

Bu fikr Islom dinidagi har bir millat o‘z ona tilida Allohga xizmat qilishi kerak degan g‘oyaga ham mos keladi.

Qur’onda shunday marhamat qilingan:

"Qaysiki Payg‘ambarni yuborgan bo‘lsak, bayon qilib berishi uchun, o‘z qavmi tili ila yuborganmiz" (Ibrohim surasi, 4-oyat)

Shuning uchun ham Hazrat Navoiy ona tillarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratgan va biz bugungi yoshlar ham o‘z tilimizni hurmat qilishimiz lozim.

2.3. Tasavvuf va ilohiy muhabbat

Alisher Navoiy tasavvuf ilmini chuqur o‘rganib, o‘z asarlarida nafsni poklash, dunyoning foniyligi va Allohga muhabbat bilan bog‘lanish masalalarini ko‘p yoritgan:

"Ko‘nglingni dunyo ishi bilan qorama,

Zero Haq rozi bo‘lmas johil banda."

Demak, inson Alloh roziligi uchun yashasa, u dunyo va oxiratda baxtiyor bo‘ladi.

Navoiy va ilm-ma’rifatning jamiyatdagi o‘rni
Alisher Navoiy ilmli jamiyat taraqqiy etishini tushungan holda, quyidagi ezgu ishlarni amalga oshirgan:

Madrasalar, masjidlar va kutubxonalar qurdirgan.
Faqir va yetimlarga yordam bergan.
Adolatli davlat boshqaruvi tamoyillarini ilgari surgan.
Uning bu ishlari Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning "Olimning obiddan fazli huddi oyning boshqa yulduzlardan fazliga o‘xshaydi" degan hadislariga mos keladi.

Xulosa: Navoiydan bizga qanday ibrat bor?

Biz, Alisher Navoiyning ilm yo‘lidagi fidoyiligidan va diniy qarashlaridan ibrat olishimiz lozim. Uning bizga qoldirgan saboqlari quyidagilar:

Ilm olishga intilish va ilmni Alloh yo‘lida foydalanish.
Ona tilimizni hurmat qilish va boyitish.
Axloqiy poklik va adolatni targ‘ib qilish.
Nafs tarbiyasi va tasavvufiy yuksalishga intilish.

Navoiy aytganidek:

"Ilm ila ko‘ngling charog‘ qilg‘ay,

Bilim ahli yuksak bo‘lg‘ay."

Alloh taolo bizni ham Navoiyning ilmiy va axloqiy merosidan ibrat olib, ummatga foyda keltiruvchi ilm egalaridan bo‘lishimizni nasib etsin!

Zarifaxon Abduqahhorova, 

Toshkent islom instituti talabasi