Parij jome masjidi fransuzlar va Fransiyada yashovchi musulmonlar uchun ulkan ramziy ma’noga ega. Parijda qurilajak birinchi masjidning uzoq davom etgan muzokaralarida fransuzlarning Islomga oid noto‘g‘ri qarashlari singishi va musulmonlarni risoladagidek odamlar deb hisoblay boshlashi tarixi aks etgan.

Fransuzlarning musulmonlar bilan ilk munosabatlari VIII asr boshlarida boshlangan, o‘shanda Islom qo‘shinlari qo‘shni Ispaniyadan kela turib avval 717 yili Akvitaniyani, oradan ikki yil o‘tib Narbonnani egallab oldi.

Mamlakat ichkarisiga g‘olibona yurishlar 732 yil «Jafokashlar to‘dasi jangi» yoki «Puate jangi» nomi bilan mashhur muhoraba natijasida to‘xtatib qolindi. Ammo 888 yil musulmonlar Fransiyaning Provans viloyatida o‘zlarining jajji amirligini tashkil qilishga muvaffaq bo‘ldi, u Jalol al-Halol nomi bilan ataldi (Yevropa adabiyotlarida Fraksinet deb tilga olinadi), 80 yildan ortiq hukm surdi va Rekonkista davrida mahv etildi.

Musulmonlar bilan shunchalik uzoq tanishlikka qaramay, Fransiya musulmonlari uchun yirik ibodat majmuasini qurish g‘oyasi faqat XIX asr o‘rtalariga kelib tug‘ildi va faqat XX asrning birinchi choragida ro‘yobga chiqdi.

Masjid qurilishiga doir ilk loyihalar Marokashning Fransiyadagi elchixonasi tomonidan 1842 yildayoq tavsiya etilgan. Bunday takliflar 1878 va 1885 yillarda ham takrorlandi, lekin Fransiya hukumati tomonidan javobsiz qoldirildi. 1846 yil Sharqshunoslar jamiyati hukumatga avval Parijda, keyin Marselda masjid qurilishi loyihasini taqdim etdi. Bu taklif Jazoirni tinchlantirish uchun o‘rtaga tashlangan edi. Ammo taklif Adliya vazirligi tomonidan rad etildi va loyiha 10 yilga muzlatib qo‘yilgan.

1856 yili Usmonli imperiyasi iltimosiga ko‘ra 85-diviziyadan qurbon bo‘lgan musulmon askarlarini dafn qilish uchun Parij sharqidan 800 kv metrga teng kichik maydon ajratib berildi. O‘sha yerda kichik bir bino qurilib, masjid deb ataldi. Binoda asosan dafn anjomlari saqlanar va tilovatlar qilinardi. U Parijdagi ilk masjid edi. Xuddi shunga o‘xshash Marselda qurilgan bino esa Fransiyadagi birinchi masjid sanaladi. Afsuski, u inqilob payti vayron qilingan. Usmonli imperiyasi esa masjidni restavratsiya qilish va kengaytirish uchun mablag‘ ajratdi va 1914 yili gumbazli, minorali va zarur yondosh binolarga ega masjidning yangi loyihasini taqdim etdi. Lekin boshlanib ketgan Birinchi jahon urushi loyihaning amalga oshishiga to‘sqinlik qildi. Bu haqda "info.islom" nashri ma’lum qilgan.

Mazkur hodisalar bo‘lib turgan bir vaqtda fransuz tadqiqotchisi, publitsisti, jamoat arbobi va Fransiyaning Afrika jamiyati rahbari Pol Burdari Parijda masjid qurish g‘oyasini faol targ‘ib eta boshlaydi. Maqolalari va taniqli shaxslar bilan suhbatlarida u masjid qurilishini Fransiyani himoya qilaman deb jon bergan o‘n minglab musulmonlar ruhi oldidagi qarzni uzish bilan tenglashtirardi. U yigirma yildan ortiq davom etgan masjid qurilishi targ‘ibotiga qator fransuz siyosatchilari, din va jamoat arboblarini, shuningdek, hurmatli dvoryanlarni ham jalb qildi, ular masjidning loyihalashtirilishi va davlat strukturalariga olib kirilishi hamda qurilishiga katta hissa qo‘shadilar.

Va nihoyat, Burdarining harakatlari natija berdi, 1920 yilning avgustida Fransiya hukumati masjid, kutubxona va majlislar zalidan iborat majmua qurilishi uchun 500 ming frank mablag‘ ajratdi. Shuningdek, masjid qurilishi uchun eng munosib joy deya O‘simliklar bog‘i hududi belgilandi.

Bo‘lajak masjid poydevoriga birinchi tosh 1922 yili qo‘yildi, qurilish ishlari esa 1923 yili boshlandi. Loyiha muallifi – fransuz me’mori, rassomi va yozuvchisi Moris Transhat de Lyunel bo‘lib, u uzoq yillar Marokashda ishlagan va bu mamlakat madaniy yodgorliklarining saqlanib qolishiga katta hissa qo‘shgan shaxs edi. Qurilish ishlari esa Lyunelning loyihasi asosida Rober Furne, Moris Mantu va Sharl Yube tomonidan amalga oshirildi.

1923 yil musulmonlar ishlari bo‘yicha idoralararo komissiya 1914 yil Usmonli hukumati tomonidan taqdim etilgan loyihani ko‘rib chiqadi va O‘simliklar bog‘i yaqinida katta masjid qurilayotgani bois usmonlilar qabristonidagi eski masjidni tiklash maqsadga muvofiq emas degan qaror chiqaradi.

Shunday qilib, 1926 yil Parijning beshinchi okrugidagi Jarden-de-Plant (O‘simliklar bog‘i) hududida 33 metrlik minoraga ega Jome masjidi paydo bo‘ladi. Musulmon Andalusiyasiga xos «mudajjan» me’morchilik uslubida qurilgan bino darvozalari 1926 yilning 15 iyul kuni ochildi. Ochilish marosimida Fransiya prezidenti Gaston Dumerg va Marokash sultoni Mulay Yusuf ishtirok etgan.

Parij jome masjidi loyihasini yaratar ekan Lyunel musulmon me’morchiligining ikki durdonasidan ilhomlangandi. Birinchisi, Marokashda 859 yili Fotima al-Faxriy tomonidan asos solingan Al-Qarauyyin masjidi bo‘lib, u Islom dunyosining eng qadimiy diniy va ta’limiy muassasalaridan sanaladi. Ikkinchisi, Tunisdagi az-Zaytuna masjidi, uning viqoridan ilhomlanib keyinchalik Kordovadagi katta masjid ham qurilgan. Parijdagi masjidning ichki bezaklari ustida Shimoliy Afrikalik ustalar ishlashgan.

Binoning o‘zi 7500 kv metr hududni egallaydi. Masjiddan tashqari bu yerda kutubxona, madrasa, anjumanlar zali, restoran, choyxona, hammom va do‘kon ham bor. Hududning deyarli yarmi bog‘dir. Masjid bir vaqtning o‘zida bir ming kishini sig‘dira oladi, erkaklar va ayollar uchun alohida namozxonalar hamda tahoratxonalar, imkoniyati cheklangan insonlar uchun kirish yo‘llari bor. Masjid qoshida musulmon instituti faoliyat yuritadi, u «halol» sertifikati berish vakolatiga ega. 1983 yildan boshlab bino tarixiy yodgorlik sanaladi, shuningdek, «Yigirmanchi asr merosi» degan alohida maqomga ega.

Qiziqarli faktlar

- Ikkinchi jahon urushi payti Parij Jome masjidi musulmonlarning natsist istilochilarga qarshi kurashi markazi bo‘lgan. Fransiyalik rejissyor Ismoil Farruxiy (kelib chiqishi marokashlik) bu haqida «Ozod insonlar» nomli film suratga olgan.
- Turli ma’lumotlarga ko‘ra, urush payti 500 nafardan 1600 nafargacha yahudiy shu yerdan panoh topgan. Ularga boshpana va ovqatdan tashqari musulmon degan guvohnoma ham berilgan.
- Bugungi kungacha masjidda bor-yo‘g‘i 6 marta imom almashgan. Uchinchi imom Xamza Abubakrdan boshlab barcha imomlar rektor lavozimiga ega.
- Masjidga imomlarni tayinlashda yetakchi rol Jazoir hukumatiga tegishli, shuningdek, u masjid budjetining uchdan bir qismiga homiylik qiladi.
- Masjidning och eman rangli, bronza bilan ishlov berilgan kirish darvozasi namoz vaqtlari va juma namozidan tashqari har kuni nafaqat musulmonlar, balki sayyohlar uchun ham ochiq. Sayyohlar va arab ekzotikasi muxlislari masjid qoshidagi «Sharq darvozasi» nomli restoranda an’anaviy Jazoir va Marokash taomlaridan tatib ko‘rishlari mumkin.

O‘MI Matbuot xizmati