Birinchi sur chalinishi yaqinlashganda, Alloh taolo ipakdan ham muloyimroq bo‘lgan yoqimli shabada yuboradi. O‘sha shabada qalbida zarracha iymoni bor kishiga yetib borib, uning ruhini qabz qiladi. Chunki qiyomat faqat insonlarning eng yomonlari ustida qoim bo‘ladi.
Keyin Alloh taolo Isrofil alayhissalomga birinchi surni chalishni amr qiladi. Shundan keyin Yer yuzidagi barcha tirik jon vafot etib yerga yiqiladi. Dunyo shu holatda qirq yil turadi. Barcha narsa tuproq ostida bo‘ladi. Alloh taolo shunday deb marhamat qiladi:
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنْسِفُهَا رَبِّي نَسْفًا
“(Ey, Muhammad!) Ular Sizdan tog‘lar (qiyomatda nima bo‘lishi) haqida so‘rasalar, bas, ayting: “Parvardigorim ularni (chang-to‘zon kabi) sochib yuborur”.
فَيَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا
“So‘ngra (Yerni) tep-tekis qilib qo‘yar”.
لَا تَرَى فِيهَا عِوَجًا وَلَا أَمْتًا
“Unda na egrilik (pastlik) va na balandlikni ko‘rasiz” (Toha surasi, 105-107-oyatlar).
Alloh taolo boshqa oyatlarda bunday deb marhamat qilgan:
يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ
“Bu Yer boshqa Yerga va osmonlar (o‘zga osmonlarga) almashtiriladigan hamda (barcha odamlar) yolg‘iz va g‘olib Allohga ro‘baro‘ bo‘ladigan Kunda (qiyomatda intiqom oluvchi)dir” (Ibrohim surasi, 48-oyat).
Dunyoda hech kim qolmaganida, bu Yer boshqa Yerga va osmonlar (o‘zga osmonlarga) almashtiriladigan Kunda Alloh taolo (O‘zi bilib tursa-da): “Ey o‘lim farishtasi, xalqlardan kim qoldi?” deb so‘raydi. Insonlar vafot etgan, jinlar vafot etgan, farishtalar vafot etgan bo‘ladi.
Alloh taoloning:
كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ
“Har bir jon o‘lim (achchig‘i)ni totuvchidir” (Oli Imron surasi, 185) oyati nozil bo‘lganda, farishtalar “Biz nafslar emasmiz, balki pokiza ruhlarmiz” degan ekanlar. Shunda Alloh taoloning:
كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ
“(Yer) yuzidagi barcha mavjudot foniydir” (Ar-Rohman surasi, 26) oyati nozil bo‘lgan. Shunda farishtalar: “Biz Yer ahli emasmiz. Biz osmonda yashovchilarmiz” deyishgan ekan. Keyin Alloh taoloning:
كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
“Uning “yuzi”dan boshqa barcha narsa halok bo‘luvchidir. Hukm Unikidir va (barchangiz) Uning huzurigagina qaytarilursiz” (Qasos surasi, 88) oyati nozil bo‘lganda, farishtalar Allohga sajda qilgan hollarida yiqildilar va “Boqiylik yolg‘iz Uniki bo‘lgan Zot Pokdir!” dedilar. Natijada farishtalar ham vafot etdilar. Yer yuzidagi insonlar, qushlar, osmondagi farishtalar va barcha jonzotlar vafot etdilar. Faqat Alloh va Uning O‘zi xohlagan bandalari qoldi.
Alloh taolo (O‘zi bilib tursa-da) o‘lim farishtasidan: “Ey o‘lim farishtasi, xalqlardan kim qoldi?” deb so‘raydi”. O‘lim farishtasi: “Ey Rabbim, faqat Jabroil, Mikoil, Isrofil va zaif, ojiz bandang bo‘lmish men huzuringdaman” deydi. Alloh taolo o‘lim farishtasiga: “Hoy o‘lim farishtasi, Jabroilning ruhini qabz qil!” deb amr qiladi. U Jabroilning ruhini qabz qiladi.
Alloh taolo (O‘zi bilib tursa-da) o‘lim farishtasidan: “Ey o‘lim farishtasi, xalqlardan kim qoldi?” deb so‘raydi”. O‘lim farishtasi: “Ey Rabbim, faqat Mikoil, Isrofil va zaif, ojiz bandang bo‘lmish men huzuringdaman” deydi. Alloh taolo o‘lim farishtasiga: “Hoy o‘lim farishtasi, Mikoilning ruhini qabz qil!” deb amr qiladi. U Mikoilning ruhini qabz qiladi.
Alloh taolo o‘lim farishtasiga: “Hoy o‘lim farishtasi, Isrofilning ruhini qabz qil!” deb amr qiladi. U Isrofilning ruhini qabz qiladi.
Keyin Jabbor jalla jalaluhu (O‘zi bilib tursa-da) o‘lim farishtasidan: “Ey o‘lim farishtasi, xalqlardan kim qoldi?” deb so‘raydi”. O‘lim farishtasi: “Bandalaringdan faqat zaif, ojiz bandang bo‘lmish men qoldim. Huzuringdaman” deydi. Shunda Alloh taolo unga: “Vafot et, hoy o‘lim farishtasi!” deb amr qiladi. O‘lim farishtasi vafot etadi. Vafot etayotgan chog‘ida o‘lim achchig‘ini totadi va: “Izzating va Jalolingga qasamki, agar o‘lim mastligi shunaqa achchiq va og‘ir bo‘lishini bilganimda, bandalarning jonlarini olishni menga topshirmasligingni Sendan so‘ragan va bu gapim uchun afv etishingni o‘tingan bo‘lardim” deydi. Shunday qilib o‘lim farishtasi ham vafot etadi.
Keyin Alloh taolo vayronaga aylangan dunyoga nazar soladi. Quyosh o‘rab qo‘yilgan, yulduzlar o‘z joylaridan to‘kilgan, tog‘lar o‘z joylaridan jildirilgan, dengizlar kuydirilgan, osmon Yer ustidan sidirib olingan, jannat taqvodorlarga yaqin qilingan, do‘zax kofirlar uchun qizdirilgan.
Alloh taolo bo‘m-bo‘sh bo‘lib qolgan dunyoga nazar soladi va “Ey dunyo, gullaring qani, daraxtlaring qani, dengizlaring qani, qasrlaring qani, podshohlar qani, podshohlarning o‘g‘illari qani, zolimlar qani, zolimlarning o‘g‘illari qani, Mening yaxshiligimni ko‘rib, ne’matimdan bahramand bo‘lib, Mendan boshqaga ibodat qilganlar qani?!” deb so‘raydi.
Keyin Alloh taolo:
لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ
“Bugun podshohlik kimnikidir?” (deb so‘rab O‘zi aytur:) “Vohid (yagona) va Qahhor (g‘olib) Allohnikidir” (G‘ofir surasi, 16-oyat).
Mav’izalar asosida Nozimjon Iminjonov tayyorladi
O‘MI Mabuot xizmati
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Kishilik tarixini kuzatsak, kishi har bir zamon va jamiyatning salohiyati, ravnaqi uning ilmga bo‘lgan munosabati bilan o‘lchanishini bilib olamiz. Musulmonlar ham Allohning buyruqlari va Uning Rasuli ko‘rsatmalariga amal qilib, ilmu irfonni o‘rgangan, ma’rifatga talpingan davrlarida qo‘llari uzun, tillari o‘tkir, martaba-maqomlari baland bo‘lgan. Aksincha, ilm-fandan yuz o‘girib, loqaydlik va tanballik tufayli jaholatga yuz burishganida qo‘llaridan nusrat, saltanat, sarvat ketgan, o‘zlari xo‘rlanishgan.
Ilm insonga nima foyda-yu, nima zarar ekanini bildiradi, kishi orzu-maqsadlariga faqat ilm orqali yetishadi. Ilmu irfondan yuz o‘girgan yoki ilm olishga layoqati past bo‘lgan jamiyat esa hamisha kimgadir yukunib yashashga mahkum bo‘ldi. Zero, Alloh taolo ham Qur’oni Karimda: «...Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘larmidi?!» (Zumar surasi, 9-oyat) deb bu borada aniq mezonni belgilab berdi.
Azal-azaldan bu yurtning nuri butun dunyoga taralib, porlab turgani sir emas. Masalan, Imom Buxoriyni kim bilmaydi? Imom Termiziyni, imom Dorimiyni-chi? Yoki Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Mu’iyn Nasafiy kabi ulug‘ zotlarni kim e’tirof etmaydi? Bu ulug‘ imomlarning ilmiy meroslari asrlar davomida ushbu zaminning buyuk tarixidan dalolat berib kelmoqda. Butun Islom olami Buxoro so‘zini eshitganda cheksiz hurmat bajo keltirishi hammamizga ma’lum. Bunday ehtirom, avvalo buyuk vatandoshimiz – Imom Buxoriy hazratlari, qolaversa, yurtimizda yetishib chiqqan ulamolar sharofatidan.
Movarounnahr diyori har bir asrda Islom olamiga buyuk allomalarni, dunyo tan olgan olimlarni yetkazib bergani tarixiy haqiqat. Masalan, hijriy II asrda atoqli fiqh olimi Abu Hafs Kabir Buxoriy va ulug‘ muhaddis Abdulloh ibn Muborak yashab o‘tishgan bo‘lsa, keyingi asr Muhammad ibn Ismoil Buxoriy va Abu Iyso Termiziylarning davri bo‘ldi. To‘rtinchi asrda Abu Mansur Moturidiy, beshinchi yuzyillikda Abul Mu’in Nasafiy, oltinchi asrda Abul Qosim Zamaxshariy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Alouddin Kosoniy, yettinchi asrda Abul Barakot Nasafiy kabi ulug‘ Islom olimlari yetishib chiqdi.
Ilm-fanning boshqa sohalarini olib ko‘rsak, bu boradagi yutuqlar ham ilg‘or bo‘lgan. Masalan, Kosinuslar teoremasini birinchi bo‘lib Abu Rayhon Beruniy kashf qilgan bo‘lsa-da, olti yuz yildan keyin Ovrupada fransuz olimi Veitga nisbat berildi. Paleontologiya va sedimentologiya sohasida ilk marta tajriba o‘tkazib, bu bo‘yicha kitob ham yozgan Abu Ali ibn Sino bo‘lsa-da, Albertga «Buyuk Albert» unvoni berildi.
Birgina tibbiyot sohasida yurtimizdan chiqqan ulug‘ olim va hakim Abu Ali ibn Sinoni butun dunyo zamonaviy meditsinaning otasi deb tan olgani, uning tibbiyotga oid «Al-Qonun» kabi shoh asari XVI asrgacha G‘arbdagi barcha tibbiyot dorilfununlarida darslik qilib o‘qitilgani, zamonaviy tibbiyot juda ko‘p jabhada Ibn Sinodan o‘rganganini gapirib o‘tirmaymiz. Chunki bu dalillarni Sharqu G‘arbda hamma juda yaxshi biladi.
Ulug‘ vatandoshimiz Muso Muhammad Xorazmiy birinchi bo‘lib algebra faniga asos solgan, «algebra» istilohi uning «Al-jabr val-muqobala» risolasidan olingan, olimning nomi esa «algoritm» shaklida fanga kirgan, uning arifmetikaga oid risolasi XII asrdayoq Ispaniyada tarjima qilinib, shu asosda darslik yozilgan. Yana bir ulug‘ olimimiz Ahmad Farg‘oniy falakshunoslikning (astronomiya) otasi sanaladi, uning «Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum» kitobi XII asrda Ovrupa tillariga tarjima qilinib, «Alfraganus» degan lotincha nom bilan bir necha asr mobaynida G‘arb universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Dunyoda birinchi hisoblash markazi Samarqand shahrida Mirzo Ulug‘bek rahbarligida qurilgan. XV asrda Mirzo Ulug‘bekning mashhur rasadxonasida ishlagan G‘iyosiddin Jamshid Koshiy birinchi bo‘lib o‘nli kasrlarni kashf etgan. Ovrupada esa undan 175 yil keyin Simon Stevin bunday sonlar haqida ilk fikrlarini ommaga taqdim etdi.
Yana bir atoqli qomusiy olimimiz Abu Rayhon Beruniy Xristofor Kolumbdan ancha oldin ummon ortida noma’lum qit’a borligini aytgan, Galileydan 600 yil avval Yerning aylanishini isbotlab va izohlab bergan, birinchi globusni yasagan, Yer bilan Oy o‘rtasidagi masofani o‘lchagan, konuslar teoremasini fransuz olimi Ventdan 500 yil oldin kashf etgan.
IX asrning 1-yarmida xalifa Ma’mun tomonidan Bag‘dodda tashkil etilgan «Bayt-ul hikma» («Bilim uyi») deb atalgan akademiyaga ham marvlik Abu Ali Yahyo ibn Mansurdan keyin Muhammad Xorazmiy rahbarlik kilgan edi. Bu davrda Xorazmiy nasabi shu darajada mashhur bo‘lib ketdiki, kimning Xorazmiy nasablik shogirdi bo‘lsa, obro‘ hisoblanar edi.
Endi shu joyda ozgina bugungi kunimizga nazar tashlaylik. Bugungi kunda ilm olish uchun hech qanday monelik yo‘q, aksincha, chorlov bor, imkoniyat bor. Ammo bizda rag‘bat yo‘q, ixlos sust, g‘ayrat-harakat yetishmayapti. Qanchalab vaqtimizni behuda amallarga, nomaqbul o‘tirishlarga, noshar’iy marosimlarga sarflab yuboryapmiz. Ilm olishga, hech bo‘lmasa, dunyo hayajon bilan voqif bo‘layotgan xabar-ma’lumotlar bilan tanishib qo‘yishga esa vaqt-imkon «topa olmayapmiz». Yaqin o‘tmishimizdagi oila dasturxoni ustida xonadon kattasining ertalab va kechqurunlari ilmiy-axloqiy mavzularda ixchamgina ma’rifiy suhbat qilgani, tojir, hunarmand va ziroatchilar uzoq qish oqshomlarida bir ustoz etagini tutib, ilm majlislari tashkil etishgani, yoshlarning ilm talabida hatto qo‘shni yurtlardagi ustozlarnikiga qatnashgani kabi holatlar bugun erish tuyuladigan bo‘lib qoldi.
Kundalik tashvishlarni bir chekkaga surib turib, o‘tmish va bugunimizni qiyoslab ko‘raylik. Kecha kim edik, kimlarning vorislarimiz degan savolni berish bilan birga unga yechimni izlaylik. Ajab emaski, shunda insoniyat tamaddunida o‘z so‘zi va o‘rniga ega bo‘lgan ajdodlarimizga munosib farzand bo‘lish bilan bir qatorda dunyo peshqadamlariga aylansak.
Mahmud Mahkam