Mamlakatimizda milliy ma’naviyatimiz, yoshlarning ta’lim-tarbiyasiga katta hissa qo‘shgan ijodkor, olimu ulamolarning xotirasini e’zozlash doimiy e’tiborda. Ana shunday ijodkorlardan biri yozuvchi, olim va jamoat arbobi Sadriddin Saidmurodzoda Ayniy edi.
 

Ma’lumotlarga ko‘ra, Sadriddin Ayniy 1878 yili 15 aprelda Buxoro viloyati G‘ijduvon tumanida tug‘ilgan. O‘zbek va tojik tilida ijod qilgan. Tojikiston Fanlar Akademiyasi akademigi va birinchi prezidenti (1951-54), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi faxriy a’zosi (1943), Tojikistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1940), filologiya fanlari doktori (1948), professor (1950).

Ayniy Buxoroda yangi usuldagi maktablar ochadi. Ular uchun o‘quv qo‘llanmalar, ommani ilm-ma’rifatga chaqiruvchi she’r va hikoyalardan iborat «Yoshlar tarbiyasi» (1909) darsligini tuzadi. «Yosh buxoroliklar» harakatida faol qatnashadi.1918-21 yillarda tojikcha, o‘zbekcha marsh, qo‘shiq va she’rlar yaratadi. «Buxoro jallodlari» (1922) povesti, «Buxoro mang‘it amirligining tarixi» (1921) asarida Buxoroning ijtimoiy-siyosiy hayoti ifodalangan. «Odina», «Qiz bola yoki Xolida» (1924), «Tojik adabiyotidan namunalar» (1926), «Qul bobo yoki ikki ozod» (1928) kabi qissa, hikoya, ocherklari muhim ahamiyatga ega.

Sadriddin Ayniy tojik va o‘zbek adabiyotlarining ming yillik tarixiy taraqqiyotida yetishib chiqqan 200 nafardan ortiq shoir, tarixchi, olim, tazkiranavis hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi. Ayniy 1927-29 yillarda yirik romani «Doxunda»ni tojik tilida nashr ettirdi. 1934 yilda esa o‘zbek tilida «Qullar» romanini yaratdi. Unda o‘zbek va tojik xalqining yuz yillik hayoti aks etadi.

Ayniyning «Eski maktab» (1935) asarida eski maktabdagi o‘qish va o‘qitish haqida hikoya qilinadi. Yigirmanchi yillarda e’lon qilingan qator hajviy asarlari, «Yana bu qaysi go‘rdan chiqdi», «Puling halol bo‘lsa, to‘y qil» (1924), «Mashrab bobo», «Ye, to‘nim» (1925), «Bilganim yo‘q», «Kengash» (1926) kabi o‘zbekcha feletonlari, hajviy she’r va maqolalari, ayniqsa, «Sudxo‘rning o‘limi» (1939) hajviy povesti yozuvchining mohir satirik ekanligini ko‘rsatdi.

Muqanna va Temurmalik boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonini aks ettiruvchi adabiy-tarixiy ocherklar yozdi. U to‘rt qismdan iborat «Esdaliklar»ida (1949-54) Buxoroning o‘tmish hayoti va o‘sha davr ijtimoiy-madaniy muhitini yoritadi. Sadriddin Ayniy adabiyotshunos, tilshunos, sharqshunos olim sifatida «Firdavsiy va uning «Shohnoma»si haqida» (1934), «Kamol Xo‘jandiy», «Shayxurrais Abu Ali ibn Sino» (1939), «Ustod Rudakiy» (1940), «Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy» (1942), «Alisher Navoiy» (1948), «Zayniddin Vosifiy» (uning «Badoye ul-vaqoye» asari haqida»), «Mirza Abdulqodir Bedil», Muqimiy, G‘afur G‘ulom va Said Nazar haqidagi asarlari o‘zbek va tojik adabiyotshunosligi va tanqidchiligida, «Fors va tojik tillari haqida», «Tojik tili» kabi ilmiy ishlari tojik tilshunosligida muhim voqea bo‘ldi. 

Ayniyning «Doxunda», «Qullar», «Sudxo‘rning o‘limi» va «Esdaliklar» asarlari xorijiy tillarga tarjima qilingan. O‘zbekiston va Tojikiston Respublikalaridagi bir qator shahar, tumanlar, qishloqlar, ko‘chalar, maktablar, kutubxonalar, san’at va madaniyat muassasalariga Ayniy nomi berilgan. Samarqandda Ayniy yodgorlik uy-muzeyi ochilgan (1967).

***

Millatimiz, ma’naviyatimiz haqida jon kuydirgan yana bir fidoyi shaxs, olim Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf 1952 yil 15 aprel kuni Andijon viloyatida tug‘ilgan.

Ma’lumotlarga ko‘ra, hazrat Buxoro shahridagi Mir Arab madrasasi, Toshkent islom instituti, Liviya islom universiteti kabi nufuzli islom dorulfununlarida tahsil olgan.

Ko‘p yillar davomida Toshkent islom instituti, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasida samarali faoliyat yuritgan. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf so‘nggi yillarda islom ma’rifatiga bag‘ishlangan ijodiy ishlar bilan shug‘ullangan. “Imon”, “Ixtiloflar haqida”, “Din nasihatdir”, “Sunniy aqiydalar”, “Hadis va hayot”, “Tafsiri hilol”, “Oltin silsila” hadislar to‘plami kabi 120 ga yaqin kitoblarning muallifi edi. Mazkur asarlarning aksariyati jahon xalqlarining turli tillariga tarjima qilinib, nashr etilgan. Ushbu asarlar islom dinining insonparvar va ma’rifatli g‘oyalarini to‘g‘ri tushuntirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu kitoblar odamlarni hidoyatga chorlashi, dinning mohiyatini to‘g‘ri yetkazishda, ijtimoiy odoblarning mazmunini tushuntirishda, yoshlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasida g‘oyat muhimdir.

E’tiborga molik jihati, hazrat nainki xalqimiz, balki jahon miqyosida e’tirof etilgan va tan olingan siymolardan edi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf qator xalqaro islom tashkilotlari, jumladan, Makka shahridagi Islom olami uyushmasining ta’sis majlisi, Dunyo tasavvuf uyushmasi, Dunyo musulmonlar ulamolari kengashi, Islomobod shahridagi Butundunyo islom uyushmasi, Dunyo masjidlari uyushmasi va boshqa nufuzli xalqaro ma’rifiy tashkilotlarning faxriy a’zosi edi.

N.Usmonova tayyorladi, O‘zA