O`zbekiston musulmonlari idorasi

Dangasalik o‘limning ukasidir

26.03.2018 8594 11 min.

O‘z kalomida “Qachon namozga tursalar dangasalik bilan, odamlar ko‘rsin deb turadilar va Allohni kamdan-kam eslaydilar”^[1] deb marhamat qilgan Alloh subhonahu taologa O‘z jaloliga muvofiq hamdu sanolar bo‘lsin!

O‘zlarining hadisi shariflarida dangasalik va riyodan panoh so‘ragan Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga, u zotning ahli oilalariga, sahobalar roziyallohu anhumlarga qiyomatgacha salavotu salomlar bo‘lsin!

Tarixdan ayonki, qayerda beparvolik va dangasalik hukm sursa, eng dolzarb masalalar o‘zbilarmonchilikka tashlab qo‘yilsa, o‘sha yerda ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylanadi. Ayniqsa, davlat va jamiyat hayotida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan, Vatan ravnaqi yo‘lida kishidan yuksak faollik, mas’uliyat talab qilingan sharoitdagi befarqlik jinoyatdir. Doimiy harakatda, o‘zgarish va yangilanishda bo‘lib turuvchi hayotda bekorchi odam hech qachon o‘z istagiga erisholmasligi aniq. Bekorchilik illati qaysi xalqda ildiz otsa, albatta, o‘sha xalqni zaiflashtiradi, taraqqiyot karvonidan ortda qoldiradi. Bu kasallik qaysi shaxsga yetsa, uni xor qiladi, obro‘sini to‘kadi.

Bekorchilik – zararli ofatlardan biri. Aqlli inson bu dunyoda bekor turmaydi. Hatto bo‘sh vaqtini ham zoye qilmaydi, balki dunyo yoki oxirat uchun foydali bo‘lgan narsalarga sarflaydi.

Namik Kamolning nazarida, dangasalik o‘limning ukasidir. Bekorchilik asta-sekin insonni ishdan chiqaradi, hayotini vayron qiladi. Tana a’zolari harakatsiz qolsa, ishdan chiqadi, zaiflashib qoladi. Sport esa tanani chiniqtiradi. Xuddi shu kabi qalbning ham o‘z sporti bo‘lishi kerak. Zero, bekorchilik birinchi galda qalbga, nafsga hujum qiladi.

Dangasalikning sabablari:

Qalbning qattiqlashishi, ruhiy tarbiyaga muhtojlik

Dangasalikka ruhiy holatning nosog‘lomligi eng asosiy sabablardandir. Avvalo, e’tiqodning yo‘qligi yoki zaifligi, taqvoning kamligi, qolaversa, bekorchi narsalar bilan ovora bo‘lish, o‘yin-kulguga me’yoridan ortiq ruju qo‘yish odamni dangasa qilib qo‘yadi. Ko‘p gapirish ham kishi quvvatini ketkazib, o‘zini behol qiladi. Yalqovlik kasalida ezmalikning ham “hissasi” kam emas. Ibn Umar roziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladi:
“Allohning zikridan xoli bo‘lgan so‘zlarni ko‘paytirmanglar! Zero, Allohning zikridan xoli bo‘lgan so‘z qalbni qotiradi. Shubhasiz, insonlar ichida Alloh taolodan eng uzoq bo‘lgani qattiq qalb (sohibi)dir”^[3].

Ko‘p ovqat yeyish
Hozirda ko‘p odamlar aynan taomga ruju qo‘yayotganlari sabab ham qalblari qorayib, vaznlari ortib, ma’naviy olamlari tubanlashmoqda. Ma’naviyatning pasayishi dangasalik va qalb bilan bog‘liq boshqa illatlarga sabab bo‘ladi.

Ovqatni me’yorida yegan taqdirda ham taomdan so‘ng tezda uyquga ketishdan ehtiyot bo‘lish kerak. Zero, bu qalbni qoraytiradi, sog‘liqqa katta zarar keltiradi.
Oisha roziyallohu anhodan qilingan rivoyatda Nabiy sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: “Taomlaringizni Allohni zikr qilish va namoz o‘qish bilan eritinglar (ya’ni, hazm qilinlar). Zinhor (taomdan so‘ng) uxlamanglar! Aks holda qalblaringiz qotib qoladi” .^[4]
To‘yib ovqat yegan odamning asosiy quvvati ovqat hazm qilishga sarflanib, uning kuchi kamayadi, tanasidan mador ketadi va uyquga moyillik sezadi.

Ko‘p uxlash

Ko‘p taom yeyish ham dangasalikka sabab bo‘ladi. Ovqatni me’yoridan ortiq iste’mol qilish uyquchilikka olib boradi. Odam ko‘p uxlagani sari uning ruhiy va aqliy faoliyati, ishchanlik salohiyati pasayib boradi.
Oisha roziyallohu anho Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladi: “Uch narsa qalbning qotishiga sabab bo‘ladi: taomga hirs qo‘yish, uyqu va rohat-farog‘atni yaxshi ko‘rish” (Ibn Mardavayh va Daylamiy rivoyati).

Ibn Qayum shunday degan: “Ko‘p uxlash qalbni o‘ldiradi, tanani ishdan chiqaradi, vaqtni behuda ketkazadi va g‘aflat bilan dangasalikka olib boradi”.
O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasidan ma’lum bo‘lishicha, dangasalar umrining yarmini uyquda o‘tkazadi.^[5] Oqibatda miya po‘stlog‘idagi karaxtlik fikrlash imkoniyatlarini chegaralab qo‘yadi. Demak, uyquchilik dangasalik bilan bir qatorda insonning fikrlash qobiliyatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Keyin ertalab barvaqt turish o‘rniga quyosh chiqquncha uxlash ham dangasalikning omillaridandir.

Ishlash vaqti va uyqu soatining buzilishi
Inson ishlash va dam olish vaqtini belgilab, qat’iy tartib bilan hayotini izga solmasa, hamma ishlari bir-biriga aralashib ketadi. Ish vaqtida ko‘p dam olish, dam olish vaqtida haddan tashqari ko‘p televizor ko‘rish, ovqat yeyayotganida kitob o‘qish bilan odam biron natijaga erisha olmaydi. Hozir ko‘pchilik vaqtning tez o‘tishidan nolib, ovqat yeyayotganda, hatto transportda ketayotganda ham kitob o‘qishga, shu bilan vaqtni tejashga harakat qilishadi. Bu noto‘g‘ri. Sababi, bu bilan ko‘z ishdan chiqsa, o‘qilayotgan ma’lumot diqqat tarqoqligi sabab yaxshi o‘zlashtirilmaydi.
Zero, ilm olish faqat o‘qishdangina iborat emas. Uni fikrlash, mushohada qilish va o‘qigan ma’lumotlarni miyada qayta ishlash kerak. Kechasi yarim tungacha televizor ko‘rib, quyosh chiqqach uyqudan turadigan odam g‘ayratli, shijoatli bo‘lishini tasavvur qilish qiyin. Dinimizda bejizga xufton namozidan so‘ng uyquga ketishga targ‘ib qilinmagan. Shunday qilinsa, ertalab barvaqt turiladi, ibodat ham, boshqa ishlar ham o‘z vaqtida bajariladi. Biz yuqorida dangasalikka sabab bo‘luvchi ba’zi omillarni sanab o‘tdik.

Quyida dangasalik illatiga shifo bo‘luvchi malhamlarni bayon qilamiz. Dangasalikdan qutulish yo‘llari ham ruhiyat, ham moddiyat bilan bog‘liqdir. Demak, banda o‘zidagi dangasalik, ishyoqmaslik illatini davolashi uchun quyidagilarga e’tibor berishi kerak:

Allohga taqvo qilish, qalbni poklash.

Dangasalikdan forig‘ bo‘lish uchun birinchi galda e’tiqodni mustahkamlash, imonda sobitqadam bo‘lish, qalbni turli illatlar va nopok narsalardan saqlash kerak. Zero, ma’naviyati nosog‘lom odamning g‘ayratli, shijoatli bo‘lishi qiyin. Gunohga botish, harom-xarish ishlarni qilish qalbni qoraytirib, bandani g‘aflat sari boshlaydi. G‘aflatga botgan odam shijoat va ziyraklik kabi xislatlardan mahrum bo‘ladi, g‘ofil va dangasa kimsaga aylanadi. Shuning uchun qalbni turli shubhalardan va gunoh ishlarni niyat qilishdan poklash, uni Alloh va Rasuliga bo‘lgan muhabbat ila ziynatlash kerak. Qalbdagi imon kuchli bo‘lsa, tana ham g‘ayratli bo‘ladi. Qalbda imon mavj ursa, tanballikdan asar ham qolmaydi.

G‘ayrat va shijoat fazilati haqida hadis va rivoyatlarni o‘qish.

Mo‘min odam halim va kamtarin bo‘lishi kerak. Ammo bu uning bo‘shashgan, qo‘rqoq va og‘zidagi oshni oldirib qo‘yadigan bo‘lishi kerakligini anglatmaydi. Biz sabr bilan qo‘rqoqlik, shijoat bilan muloyimlik orasidagi farqni ajrata bilishimiz lozim. Hadisi shariflarning birida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kuchli mo‘min afzal ekanini bayon qilganlar.
Abu Hurayra roziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladi: “Kuchli mo‘min Alloh uchun kuchsiz mo‘mindan yaxshiroq va sevimliroqdir. Ularning ikkisida ham yaxshilik bor. Sen o‘zingga foydali narsaga intil. Allohdan yordam so‘ra, ojiz qolma. Agar boshingga biron musibat tushsa, “agar bunday qilganimda mana bunday bo‘lardi”, dema. Balki “Allohning taqdiri ekan, U Zot nimani xohlasa, o‘shani qiladi”, degin. Zero “agar” (so‘zi) shayton amalini ochib beradi” (Muslim, Ibn Moja, Ahmad va Ibn Hibbon rivoyati).

Bu hadisda har taraflama kuchli va baquvvat mo‘min kuchsiz mo‘mindan afzal va Alloh uchun sevimliroq ekani aytilmoqda. Sababi kuchli mo‘min ibodatlarga g‘ayratli, nafs bilan kurashishda g‘olib bo‘ladi. Dushmanga qarshi turishda ham kuchli mo‘min ko‘proq shijoat ko‘rsatadi. Kuchli mo‘min dangasalik va ojizlik kabi illatlardan xoli bo‘lib, o‘zi va musulmonlarga ko‘plab manfaatlar yetkazadi.

Vaqtning qadriga yetish, ishlarni tartib bilan bajarish.

Vaqtning qadriga yetish, umr g‘animat ekanini bilish ham dangasalikdan to‘suvchi narsadir. Zero, umr o‘tib borayotgani, hayot kun va soatlardan iboratligini tushunib yetgan banda biron ish bilan mashg‘ul bo‘ladi, dangasalik va boqimandalikka aslo yo‘l qo‘ymaydi.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhu Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladi:
“Qiyomat kuni besh narsa haqida so‘ralmagunicha Odam bolasining qadami Parvardigori huzuridan siljimaydi: umrini qanday o‘tkazgani, yoshligida qanday ishlar qilgani, boylikni qayerdan topib, qayerga sarflagani va bilgan narsalariga qay darajada amal qilgani haqida (so‘raladi)” ^[6]

Demak, umr insonga bejizga berilmagan, u hayoti dunyoda qilgan har bir ishi uchun javob beradi. Vaqtini qanday o‘tkazgani haqida so‘raladi. Shunday ekan, mo‘min banda biron vaqtini behuda o‘tkazmasdan har bir daqiqa qadriga yetishi kerak. Umrni g‘animat bilgan odam qalbida dangasalikdan asar ham qolmay, o‘z-o‘zidan shijoatli va g‘ayratli, ziyrak va mard insonga aylanadi.

Ishlash va ta’lim vaqtida oz-ozdan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish.
Ilm olishda vaqtida dam olish va har 30-40 daqiqa orasida 5-10 daqiqa jismoniy
mashg‘ulotlarni bajarish foydalidir. Sababi bu bilan miya dam oladi, aqliy zo‘riqish oldi olinadi, ilmga bo‘lgan rag‘bat oshadi. Umuman,jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish odamni g‘ayratli, shijoatli va dovyurak hamda sog‘lom-baquvvat bo‘lishini ta’minlaydi.^[7]

Xulosa shuki, oldimizda ikki yo‘l bor: biri – shu va shunga o‘xshash dangasalik qurollariga nishon bo‘lib, o‘zimizni butun mashaqqatlarning onasi va razolatning uyasi bo‘lgan tanballikning quchog‘iga tashlash; boshqasi yuksaklikning, muvaffaqiyatning kaliti, huzur-halovatning asosi bo‘lgan mehnatga butun borlig‘imizni topshirib, dunyo va oxiratda saodatga erishish. Shunday ekan, biz nimani tanlaymiz, shunga nazar solaylik, ildam qadamlar tashlaylik. Zero, har bir nafas olishimiz ham bizni o‘lim eshigiga yetaklaydi, qiyomat yaqinligini bildiradi. Shuni his qilib yashash har qanday dangasalik botqog‘idan chiqarib, g‘ayrat, shijoat kabi fazilatlarga olib boradi.

Azizaxon MO‘MINOVA,

Xadichai Kubro o‘rta-maxsus islom bilim yurti talabasi

O‘MI Matbuot xizmati

[1] Niso surasi 142-oyat

[2] Termiziy, Bayhaqiy va Ibn Mardavayh rivoyati.
[3]Bayhaqiy, Tabaroniy, Abu Nuaym, Ibn Mardavayh, Ibn Sunniy, Uqayliy va Ibn Adiy rivoyati.

[4] Abul Fattoh Abu G‘udda “Ulamolar nazdida vaqt” Toshkent islom universiteti Toshkent- 2014.

[5] Termiziy, Dorimiy, Tabaroniy va Abu Ya’lo rivoyati. Rivoyat sanadi hasan.

[6]www.taqvo.uz . 17.07.2014 joylangan. “Dangasalik davosi” nomli maqola

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Mabrur haj qanday bo‘ladi?

19.05.2025 2516 6 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Hajga ketayotganlarga yoki hajdan qaytganlar haqqiga «Hajingiz mabrur haj bo‘sin!» deya duo qilinadi. Umuman, hojilarning o‘zlari ham o‘z hajlarining mabrur bo‘lishini istab, duoi xayrlar qiladilar. Nima uchun bunday duo qilinadi? Chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mana bu hadisi shariflari bor: “Mabrur hajning mukofoti faqat jannat bo‘ladi!” (Imom Buxoriy, 3/1773; Imom Muslim, 2/1349).

Boshqa bir o‘rinda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan insoniyat uchun eng afzal amallar qaysiligini so‘ralganida, ul zoti sharif tomonlaridan bunday amallar qatorida hajji mabrur ham sanab o‘tilgan edi (Imom Buxoriy, 2/1519; Imom Muslim, 1/83).

Shunday ekan, hajning qay tariqada mabrur bo‘lishini bilib olish juda zarur ekan. Avvalo «mabrur» so‘zining lug‘aviy ma’nosi qanday?

«Mabrur» so‘zi lug‘atda yaxshilik qilingan, qabul qilingan degan ma’nodadir. Uning «xolis» degan ma’nosi ham bor. Demak, «mabrur» so‘zi «maqbul» so‘ziga ma’nodosh bo‘ladi.

Mabrur haj bo‘lishi uchun quyidagilar bo‘lishi lozim:

1) Imom Buxoriyning “Tarixi kabir” asarida bir rivoyat bor. Unda mashhur olim Hasan Basriy rahimahullohning bunday degani naql qilinadi: “Mabrur haj shuki, hajdan dunyoda zohid holda, oxiratga rag‘batli bo‘lgan holatda qaytmoqlikdir” (Imom Buxoriy, «Tarixi kabir», 3/808).

Demak, hojilar yurtga qaytar ekanlar dunyo borasida zohid, zuhdu taqvoga berilgan, oxirat borasida esa unga rag‘bat qo‘ygan, harom va shubhali narsalarga parhezgor bo‘lib, har dam va har qadamda oxiratini o‘ylaydigan bo‘lishlari kerak ekan. Agar ana shunday hojilar bo‘lsa, ularning hajlarining mabrur bo‘lganining alomati ana shudir.

2) Haj vaqtida gunoh ish va qiliqlar aralashmagan haj mabrur bo‘ladi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning quyidagi hadislari bor: «Kimki haj qilsa, yomon gap va yomon ish qilmasa, o‘tgan gunohlari kechiriladi» (Imom Termiziy, 2/808).

Hadisi sharifda tilga olingan “rafas” so‘zi lug‘atda shallaqilik qilish, behayo gaplarni gapirish, buzuq, iflos ishlarni qilish ma’nosida ekani aytiladi. Qur’oni karimda u «xotini bilan jinsiy yaqinlik qilish» ma’nosida kelgan. Bu yerda esa u umumiy bo‘lib, yomon gap-so‘z, qabih ishlar ma’nosida qo‘llangan. Demak, hajda bu xildagi ishlar mutlaqo mumkin emas.

3) Hajdan ko‘zlangan maqsad faqat Allohning farz qilgan hajini ado qilish bo‘lishi kerak. Shundagina haj mabrur bo‘ladi. Bu to‘g‘ridagi Hazrati Umar roziyallohu anhuning mana bu gapiga e’tibor bering:

“Kim mana bu Uyni boshqa narsani iroda qilmasdan haj qiladigan bo‘lsa, gunohlardan xuddi onasi tuqqan kundagidek bo‘lib chiqadi” (Ibn Abu Shayba, 3/12785).

Inson hajga borar ekan, tijorat, savdo-sotiq va boshqa shunga o‘xshash dunyoviy va hajdan o‘zga diniy ishlar hajning bahonasi ila safarning birinchi maqsadiga aylanib qolmasligi kerak.

Hazrati Umar roziyallohu anhu bir xotinning hajdan qaytayotganini ko‘rib, «Sayru sayohat qilib, do‘konlarni aylanib yuribsanmi?» debdilar. Xotin tasdiq javobini berganida, unga Hazrati Umar roziyallohu anhu: «Unday bo‘lsa, qaytadan haj qilgin!» degan ekan.

Bir kuni Hazrati Umar roziyallohu anhu Ka’baga suyanib o‘tirganida, Iroqdan kelgan hojilar u yoqdan bu yoqqa o‘ta boshlabdilar. Hazrati Umar roziyallohu anhu ularni oldiga chaqiribdi. «Sizlar hajga keldinglarmi? Tavof qildinglarmi, Safo va Marva orasini sa’y qildinglarmi?» debdilar. Ular tasdiq javobini qilibdilar. «Hozir nima qilayapsizlar? Haj mavsumidan foydalanib qolyapsizlarmi?» debdi.

Hojilar fursatdan foydalanib, u yer bu yerlarni ko‘rib yurishganini, u yoqqa bu tomonga o‘tib, borib-kelib yurganlarini, boshqa xayrli amallar, ko‘proq zikr, ko‘proq nafl ibodatlar qilmayotganlarini aytishibdi. Shunda Hazrati Umar roziyallohu anhu ularga hajni qayta qilishlarini buyuribdilar (Ibn Abu Shayba, 3/12787).

Sahoba Abu Zarr roziyallohu anhu haj kunlarida Rabza degan joyni aylanib yurgan hojilarni ko‘rib, ularga hajlarini qayta qilishni burgan ekan.

Demak, inson haj kunlarini g‘animat bilishi, boshqa narsalarga, sovg‘a-salomlarga chalg‘ib ketib, ibodatlardan, zikrlardan qolib ketmasligi kerak. Shunda uning haji mabrur bo‘ladi.

4) Haji mabrur bo‘lganining alomati hoji haj qilib qaytganidan so‘ng uning holi yaxshi tarafga o‘zgarishidir. Har bir hoji o‘z holiga qarab ko‘rsin: ko‘proq ibodatlar qilayaptimi, o‘qiyotgan nafllari avvalgidan ko‘paydimi, odamlarga qilayotgan xayrli amallari ortdimi, og‘zidan chiqqan yomon gaplar endi yo‘qoldimi, yomon amallari yo‘qoldimi, hech kimga aytib bo‘lmaydigan gunohlari, aybu nuqsonlari ozaydimi?

5) Imom Qurtubiy rahimahulloh aytgan: “Haj mabrur bo‘lishi uchun haj arkonlari, manosiklari, amallari, farzu, vojibu sunnat va mustahablarining barchasi mukammal va to‘liq ado qilinishi kerak”. Bu juda muhim gap! Hojilar bunga e’tibor qaratishlari kerak bo‘ladi. Hajning amaliyotlarining birortasi qolib ketmasligi, amallarning ketma-ketligi, tartibi o‘zgarmasligi, shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘ymasligi, birovlar gapiga kirib oson va qulay yo‘lga o‘tib olmasligi kerak.

6) Muhammad Yusuf Bannuriy rahimahulloh hajning mabrur bo‘lishi uchun u riyodan xoli bo‘lmog‘i kerak, deb ta’kidlagan. Zotan, riyo savoblar kushandasidir. Xo‘jako‘rsinga, odamlar hoji desin, hammaning e’tibori va obro‘-hurmatiga sazovor bo‘lish maqsadida hajga borsa; hamma hajga borayapti-ku, deb odamlar ko‘zi uchun hajga ketsa, uning haji mabrur bo‘lmasligi mumkin.

7) Umuman, mabrur haj deganda gunoh, ma’siyat aralashmagan hajga aytiladi. Chunki uning «xolis haj» degan ma’nosi bor. Bu gunohlardan xoli, deganidir. Tavof asnosida, odamlar tiqilinchida birovga turtilmaslikka, birovning oyog‘ini bosib olmaslikka ham e’tibor qaratish kerak bo‘ladi. Birovning ko‘ngliga og‘ir keladigan gaplarni gapirmaslik kerak. Buning uchun zikrga zo‘r berish kerak. Hajga borib, mehmonxonada oyoq uzatib yotib, umrida bir marta bo‘ladigan, atigi o‘n besh kunlik muborak safarida bu yoqdagi, yurtidagi dunyoviy ishlarini muhokama qilishning hech keragi yo‘q.

Barcha hojilarning hajlari mabrur, sa’ylari mashkur bo‘lsin!

Hamidulloh BЕRUNIY