Nafs nima?

Insonni imtihon qilish uchun yaratilgan nafs musulmon bo‘lmaganlarda ammora, musulmonlarda lavvoma, va mulhima, ishonchi kamolga yetgandan so‘ng mutmainna, Allohdan rozi bo‘lganda roziya, Alloh bandadan rozi  bo‘lganda marziya va sofiya darajalariga yuksaladi.

Nafs – insonga uning kamolga yetishmog‘i uchun berilgan vosita. Agar nafs berilmaganida edi, inson farishtaga o‘xshab bir maqomda qolar, unda yuksalish yoki quyiga tushish hodisalari bo‘lmas edi. Shu sababdan Alloh taolo Zariyat surasining 56-oyatida:

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ

“Jin va insonni faqat Menga ibodat qilish uchungina yaratdim”, deb xitob qilgan.

Ushbu oyati karimada farishtalar va hayvonlarning tilga olinmagani ularning imtihon etilmasligini bildiradi.

Endi nafsning yetti darajasini o‘rganishga harakat qilib ko‘ramiz:
1. Nafsi ammora: Nafsi bu maqomda bo‘lgan kimsa Haqni inkor etadi, har doim yomon ishlarni qilishni rejalashtirib yuradi. Nafsi ammora – kofirlar va munofiqlarning nafsi. Ammora bosqichi nafsning zulmatdagi bosqichidirki, u bosqich faqat tuban axloq manbaidir. Yusuf surasining 53-oyatida:

وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ

“Va o‘z nafsimni oqlamayman. Albatta, nafs, agar Rabbim rahm qilmasa, yomonlikka ko‘p undovchidir. Albatta, Rabbim mag‘firatli va bilguvchidir», dedi”, deyiladi.

Bu bosqichda bo‘lgan kimsalarda vasvasa bo‘lmaydi, ular jahannamdan qo‘rqmaydi. Bu toifa Alloh taolodan boshqa hamma narsadan qo‘rqadi. Eng qattiq qo‘rqadigani va nafratlanadigani o‘limdir. Ularning sevgilari ham nafslari uchundir. 2. Nafsi lavomma: Pushaymon bo‘lib o‘zini malomat qilgan nafs demakdir. U nur va zulmat yuzma-yuz bo‘lgan nafsdirki, Qur’oni karimda:

وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ

“Va malomatchi nafs bilan qasam” deyilgan (Qiyomat, 2).

Nafsi bu holatda bo‘lgan kishilarda oz bo‘lsa-da, oxirotda hisob berish vahimasi bor. Bunday odamlar goh musulmonning, goh munkirning ishini qilib yuradi. Bu – musulmonlarning katta gunoh qilganlarining nafsi. Ularda ham o‘limdan qo‘rqish ko‘p, hisob berishdan qo‘rqish tuyg‘usi juda ozdir.

3. Nafsi mulhima:Asror (sirlar) maqomi bo‘lib, nafsi natiqa bu maqomda mulhimadir. Qur’oni karimda:

فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا

“Bas, u(nafs)ga fujurini va taqvosini bildirdi”, deyilgan (Shams, 8).

Nafsi bu maqomda bo‘lganlar solihlardir. Ular o‘limdan qo‘rqadi, hisob berishning og‘irligidan yanada qattiqroq qo‘rqadi. Ular halol va haromga diqqatli bo‘lgan kishilardir.  

4. Nafsi mutmainna:Yetuklik maqomi bo‘lib, nafsi natiqa bu maqomda mutmainnadir. Bu maqomda  banda nafsining hoyu havaslarini jilovlab olib, uni sokinlashtirgan bo‘ladi. Qur’oni karimda Alloh taolo marhamat qilib:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ

“Ey xotirjam nafs!” deydi (Fajr, 27).

5. Nafsi roziya:Vuslat (qovushmoq) maqomi bo‘lib, nafsi natiqa bu maqomda roziya nomini oladi. Qur’oni karimda:

ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً

“Rabbingga sen Undan, U sendan rozi bo‘lgan holingda qayt!” deb amr qilinadi (Fajr, 28).

Bu maqomda hali Alloh taolo nafsdan rozi bo‘lgani yo‘q, faqat nafs Allohdan rozi bo‘lgandir.

6. Nafsi marziya:Fe’llarning tajalliy etish maqomi bo‘lib, nafsi natiqa bu maqomda marziya otini oladi. Qur’oni karimda:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ

ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً

“Ey xotirjam nafs! Robbingga sen Undan, U sendan rozi bo‘lgan holingda qayt!” deb amr qilgan (Fajr, 27-28).

Ana shu maqom bandalar yetisha oladigan eng yuksak martaba, bu darajaga yetgan qullar faqat payg‘ambarlik rutbasiga yeta olmaydilar, xolos.  Bu maqom ilohiy ism va sifat nurlarining tajalliysi chaqmoq kabi chaqnab  g‘oyib bo‘lib turadigan maqomdir. Bu martabada nafs Alloh taolodang rozi, Alloh taolo ham nafsdan rozidir.

Bu martabaning buyuklariga o‘lim yo‘qlik emas, vuslat, shabi aruz-nikoh kechasidir. 

7. Nafsi komila yoki sofiya:Bu nafs payg‘ambarlarning, ulug‘ avliyolarning va xoslarning nafsi bo‘lib, nafsi natiqa bu maqomda sofiya nomini oladi. Bu martabada bo‘lgan buyuklarning ko‘nglida Zoti ilohiyning nurlari chaqmoq kabi chaqnab turadi va so‘nmaydi, har damda tajalliy etib turadi...

Qur’oni karimda Alloh taolo:

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ

“O‘zi yukli jon o‘zga jonning yukini ko‘tara olmas. Yuki og‘ir jon o‘z yukiga (boshqani) chaqirsa-da, undan hech bir narsa ko‘tarilmas. Garchi (chaqirilgan) qarindosh bo‘lsa ham. Sen faqat g‘aybdagi Rabbilaridan qo‘rqadigan va namozni to‘kis ado etganlarni ogohlantirursan. Kim poklansa, O‘zi uchun poklanur. Qaytish Allohgadir. (Qiyomat kunida gunohi ko‘p jon uni yengillatish maqsadida eng yaqin qarindoshini yordamga chaqirsa ham, uning gunohidan biror narsa ko‘tarilmaydi. Chunki yaqin qarindoshning o‘zi yukini ko‘tara olmay xunob bo‘layotgan bo‘ladi. Kofir ham, mo‘min ham faqat Allohga qaytadi. Boshqaga emas. Ana o‘shanda Alloh taolo o‘zi bilib hisob-kitob qiladi. Kofir va osiy jazosini, mo‘min-musulmon mukofotini oladi)”, deb amr qilgan (Fotir, 18).

Nafsning tarbiyasi

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning hadisi shariflaridan birida aytiladiki,  Alloh taolo nafsni yaratganidan so‘ng nafsdan:

– Men kimman? – deb so‘radi.

– Men kimman? – deb javob berdi. Bu javobni eshitgan Alloh taolo farishtalarga amr qildi, ular nafsga bir yil azob berdilar. Nafs shundan keyin ham ayni savolga ayni javobni berganidan keyin Alloh taolo nafsni bir yil och qo‘ydi. Undan so‘ng nafsdan: 

– Men kimman? – deb so‘raganda nafs:

– Sen Sendan boshqa iloh bo‘lmagan zotsan, – deb javob berdi. Shunday qilib, nafs ochlikka chiday olmaganidan Rabbini tanidi. 

Buyuk mutasavvuf imom Rabboniy hazratlarigi ko‘ra, bu yerda aytilgan ochlikdan murod ba’zi johil mutasavvuflar tushuntirganidek faqat yemak-ichmoqdan qisib qo‘yish emas, zotan, hindu va buddaviy rohiblari ham uzoq muddat suvsiz va ochlikka toqat qila oladi, Ammo ular bundan faqat nafsining safosiga erisha oladi, xolos. Hazrati Imom “Maktubot”ida nafsni och qo‘ymoq nima ekanini quyidagicha tushuntiradi: “Nafsning istaganlarini qilmaslik, istamaganlarini qilish, nafsni mag‘lub etishning eng qulay yo‘li esa sunnatga uyg‘un yashamoq va  qalbni mosuvodan (maxluqot sevgisidan) pok tutmoqdir”.

Damin JUMAQUL tayyorladi.

O‘MI Matbuot xizmati