Madinai munavvara Nabiy alayhissalomning hijratgohlari bo‘ldi, bu pok shaharda Qur’oni Karimning fiqhiy ahkomlariga oid oyatlari nozil bo‘ldi. Ayni shu shaharda Islom dinining tarixiga oid ko‘plab hodisalar bo‘lib o‘tgan. Rasululloh (sollaallohu alayhi vasallam) muborak hadislarining ko‘pini shu yerda aytganlar. Madinai Munavvara Islom davlatining poytaxti, bosh shahri, ilmiy va fiqhiy markazi hisoblanib, sahobalarning kattalari, xalifalarning roshidlari yashagan joydir.
Shuning uchun Madinai Munavvaraning fiqh madrasasi boshqa madrasalarga qaraganda kuchli va mashhur bo‘lishi turgan gap. Albatta, katta sahobalarning bu ma’nodagi hissalari benazir. Ammo Madinai Munavvarada ilmga mutaxassis bo‘lgan va fiqhiy madrasaga asos solgan sahobalarning nomlarini tarixchilarimiz alohida tilga oladilar. Ularning ichida Zayd ibn Sobit va Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumo o‘zlariga xos manzilaga egalar.
Zayd ibn Sobit ibn Zahhoq Ansoriy al-Xazrajiy roziyallohu anhuning (kunyalari Abu Sa’iyd) ikkita katta fazilatlari mashhurdir. Birinchisi, xalifaning yo‘qligida uning vazifasini vaqtincha bajarib turishlari. Ikkinchisi, Islom davlati poytaxtida tengi yo‘q olim bo‘lganlari.
Ibn Sa’d Amr ibn Diynordan rivoyat qilinadi: “Ibn Umar katta faqihlardan hisoblanar edi”. Ibn Abdul Barr o‘z kitobida yozishicha, Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhu shunday degan:
“Ilm uch narsadir: notiq kitob, o‘tuvchi sunnat va “bilmayman”. Ya’ni: Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhuda ilmning ushbu uch turi ham yetarlicha bor edi. U kishi Alloh taoloning kitobini va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini juda yaxshi bilar edilar. Shu bilan birga, bilmagan narsalarini ham darhol tan olar va o‘z joyida “bilmayman” deyish bilan fahrlanar edilar. Shu o‘rinda shar’iy dalillarga ham to‘xtalib o‘tsak:
Shar’iy dalillardan murod Qur’oni Karim, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari tushuniladi. Fariy hukmlardan murod esa shahobcha, kichik ahamiyatli narsalardir.
Shariat ibodat va muomilatlarni o‘z ichiga oluvchi hukmlardir. Lekin oyat va hadislarda zikri kelmagan masalalar ham bor. Bu turdagi masalalarni hal qilishda esa faqihlarga ijtihod eshiklari keng ochilgan. Alloh taologa qurbat hosil qilishning eng ulug‘i bu din hukmlariga insonlarni qiziqtirishdir. Ayniqsa fiqhiy jabhalarda, jumladan, ibodat, amal va muomilat masalalarida aniq bir hujjatga ega bo‘lsinlar. Islom fiqhi zamonlar osha musulmonlarning talablariga javob berib kelmoqda va o‘zining barcha zamonlar hamda makonlarga mos ekanini isbot qilmoqda.
Butun dunyoga mashhur adib va faylasuf Bernard Shou “Men doim islom dinini g‘oyatda ehtirom qilaman. Menimcha, faqat ushbu dingina harakatlantiruvchi kuchga egadir. Va barcha zamonlarda bashariyatning foydasiga xizmat qila oladi”, degan. Ingliz tarixchisi Vilz o‘zining “Insoniyat tarixi ifodalari” kitobida quyidagilarni aytadi: “Yevropa o‘zining idoriy va tijoriy qonunlari bo‘yicha islomdan qarzdordir”. Fransuz tarixchisi Sidyu: “Napaleonning qonuni Imom Molik mazhabidagi “Sharhi Dirdir ’ala matni halil” nomli fiqh kitoblaridan ko‘chirmadir”, deb yozadi. Fiqh fani g‘arbda Islamik Lav, muslim Lav (ingliz tilida), le Droit musulman (fransuz tilida), Islamische Gesetz (nemis tilida ) kabi nomlar bilan yuritiladi.
Fiqh so‘zi atama sifatida Qur’on va hadislarda qo‘llaniladi. Fiqh islom dini vujudga kelib halifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. Fiqhning qaror topishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislari va sahobalarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Zayd ibn Hasanning “Majmul fiqh”, Molik ibn Anasning “Al-Muvatto”, Ahmad ibn Hanbalning “Al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblanadi. Ular muayyan tanlab olingan hadislardan iborat edi. Fiqh ilmi X asrga kelib mustaqil fan sifatida shakllangan. Fiqh bilan shug‘ullanuvchi, uni o‘rganuvchi kishi “faqih” deb atalgan. Bunda faqatgina shariat hukmlarini sodda va yuzaki bilib olib, uni yod olish yetarli emas. Balki ularning barcha sabab va hikmatlarini bilmoq va shariat asoschisining maqsadlarini anglamoq zarur hisoblanadi. Shuning uchun shariat hukmlarini sodda uslubda bilgan kishi olim deyilsa ham, faqih deyilmaydi. Faqih olimlarning ta’kidlashicha, ilm va fiqh orasida umum va xususi mutlaq bor, ya’ni ilm umumiy ma’noda, fiqh esa xos ma’noda ishlatiladi. Shu sababli ham faqih olim bo‘ladi, ammo har bir olim faqih emas deyilgan.
Ma’rifat ESONOVA
Xadichai Kubro ayol-qizlar
o‘rta-maxsus islom
bilim yurti talabasi
O‘MI Matbuot xizmati
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Bir kishi Nabiy sollallohu alayhi vasallamga kelib: «Men qiynalgan kishiman», dedi. Ya’ni, och ekanini bildirdi.
Nabiy sollallohu alayhi vasallam xotinlaridan biriga ovqat so‘rab odam yubordilar. «U zotni haq ila jo‘natgan zotga qasam ichib aytamanki, uyimda suvdan boshqa hech narsa yo‘q!» dedi u.
Xuddi shunday qilib barcha xotinlariga ovqat so‘rab odam jo‘natdilar. Ularning bari yuqoridagidek javob berdi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bu kecha bu odamni kim mehmon qiladi, Alloh unga rahm qilsin», dedilar. Shunda ansorlardan bir kishi turib: «Yo Allohning Rasuli! Uni men mehmon qilaman», dedi. So‘ngra uni uyiga olib ketdi. Borib xotiniga bunday dedi:
— Bu odam Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mehmonlari. Unga taom hozirla!
Xotin dedi:
— Bolalarimizning ovqatidan boshqa ovqat yo‘q.
Er dedi:
Bolalaringni uxlatib ovqatni olib kel. Mehmon ovqatga qo‘l uzatganida chiroqni o‘chirib qo‘y. Biz qorong‘ida o‘zimizni ovqat yeyayotgandek ko‘rsatamiz. Ammo yemaymiz. Mehmon shunda ozgina ovqatga to‘yadi.
Ular shunday qilib och uxlashdi. Mehmon to‘ydi. Ertalab ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga borishgach, u zot dedilar:
— Alloh taolo sizning ishingizdan ajablandi. Siz haqingizda Qur’on nozil qildi:
«Garchi o‘zlarining hojatlari bo‘lsa ham (boshqalarni) o‘zlaridan ustun ko‘radilar. Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlansa, unday kishilar ha, ana o‘shalar najot topguvchilardir» (Hashr surasi, 9-oyat).
Dunyo charxpalakdir. Zamon aylanib turadi. Bugun puling bor. Ertaga yo‘q, ishing orqaga ketadi. Bugun faqirsan, ammo ertaga boyib ketishing mumkin. Faqirlik ayb emas, boylik fazilat emas.
Muhimi qalbdagi narsadir, cho‘ntakdagi emas. Muhimi insonning boylik va faqirlik paytidagi axloqidir.
Tasavvur qilyapsizmi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hech bir ayollari uyidan ovqat topilmayapti! U kishi Allohning Rasuli bo‘lish bilan birga davlat rahbari ham edilar. Uylarida suvdan boshqa hech vaqo yo‘g‘-a?!
Faqirlikni uqubat, boylikni esa mukofot deb o‘ylashdan ehtiyot bo‘ling. Dunyo bor-yo‘g‘i imtihon, xolos. Imtihon savollari qanchalar qiyin bo‘lmasin, o‘tirib qolmang.
Aqlli inson boshqalarning hojatini chiqarishga harakat qiladi. Ularni qiyin ahvolda qoldirmaydi. Kishilarga ehson qilganingizda ular o‘zini aybdor va nuqsonli sanashmasin!
Bemor kishining faqirligini bilib qolsangiz, u so‘rashidan oldin ahvolidan xabar olishingiz oqilona ishdir. Ba’zilarning iffati so‘rashdan to‘sadi. In’omning eng afzali insonlarning iffatni ehtirom qilib, obro‘larini muhofaza qilib berilgan in’omdir!
Ehson qilishning ham odoblari bor. Bir kishiga hammaning oldida sadaqa yoki ehson bersangiz, uni xijolatga qo‘yasiz, iffatini jarohatlaysiz, ojizligini yuziga solgandek bo‘lasiz... Bunaqa sadaqa-ehson qilgandan ko‘ra, qilmaganing afzaldir!
Yuqorida keltirilgan ansoriyning odobiga boqing. Ovqati ozligi uchun xotiniga chiroqni o‘chirishni buyurdi. Maqsadi mehmonni xijolat qilmaslik edi. Chiroq yonib turganida mehmon ovqatning kamligini ko‘rib, uyalib, ovqat barchaga yetishi uchun ehtimol to‘yib yeya olmasdi.
Kishilardan noqulaylikni ketkazish ham ularni xotirjam qilishdir. Xotirjam qilish esa, ibodatdir!
«Nabaviy tarbiya» kitobi asosida tayyorlandi