O`zbekiston musulmonlari idorasi

Davlatshoh Samarqandiy kim bo‘lgan?

27.02.2018 5354 10 min.

Davlatshoh Samarkandiy (Taxminan 1435—1495)

XV asrning ko‘zga ko‘ringan adabiyotshunos olimlaridan biri Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh al-Boziy as-Samarkandiydir. Uning tarjimayi holiga oid ma’lumotlar juda kam bo‘lib, «Tazkirot unshuaro» («Shoirlar tazkirasi») asarida keltirilgan ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, u yirik harbiy xizmatchi va davlat arbobi oilasida tug‘ilgan. Otasi Baxtishoh Shoxrux Mirzoning amirlaridan bo‘lib, ko‘pgina harbiy yurishlarida qatnashgan va toju taxt sohibiga sadoqat va qahramonlik namunalarini ko‘rsatgan. Uning «Al-Toziy» atalishi ham shundandir. Davlatshohning tug‘ilgan vaqti ma’lum bo‘lmasa-da, o‘zining «Tazkirat unshuaro» asarini 50 yoshga kirganida yoza boshlaganini ma’lum qiladi. Bizga esa asar 1486 yili yozib tugatilgani ma’lum. Agar bu katta va muhim asarni yozish uchun kamida 2—3 yil vakg sarflangan deb taxmin qilinganda, Davlatshoh taxminan 1435—1436 yillarda tug‘ilgan bo‘lib chikadi. Davlatshoh Samarkandiy yoshligidan ilmga qiziqib, o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan olimi, faqix va shoir Xoja Jaloluddin Fazlullox Abu Laysiydan ta’lim olgan. Lekin 1480 yillarga qadar ilmiy yoki adabiy faoliyat bilan shug‘ullanmagan, balki saroy xizmati va harbiy ishlarga jalb qilingan, Shoxrux va Sulton Xusayn Boyqaroning ko‘pgina harbiy yurishlarida ishtirok etgan. U so‘nggi marta Sulton Boyqaro bilan Sulton Mahmud (Xisori shodmon va Badaxshon hokimi) o‘rtasida Chakmansaroy (Afg‘onistonning Andxoy viloyatida joylashgan manzil)da bo‘lgan jangda qatnashgan. Bu jang, Xondamirning ma’lumotlariga qaraganda, 875-1471 yilda sodir bo‘lgan.

Davlatshoh Samarkandiy 60 yilga yaqin umr ko‘rib 1495 yili vafot etgan. Davlatshoh Samarkandiy «Tazkirat ush-shuaro» asarini yozishda juda ko‘p manbalardan: o‘zidan oldin yozilgan tazkiralardan, xususan Abu Toxir Xotuniyning «Manokib ush-shuaro», Avfiyning «Lubob ulalbob» kitoblaridan, tarixiy va geografik asarlardan, xususan, Istaxriyning «Kitob masolik ul-mamolik», Gardiziyning «Zayn ul-axbor», Abulfazl

Bayxakiyning «Tarixi oli Sabuktakin» va boshqalardan, shuningdek, tazkirada kayd etilgan shoir va adiblarning asarlaridan keng foydalangan. Tazkirada VII—XV asrlarda yashab ijod etgan 155 shoir haqida qisqacha, lekin nihoyatda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. To‘g‘ri, guruch kurmaksiz bo‘lmagani kabi, Davlatshoh Samarkandiy tazkirasi ham ayrim jo‘z’iy kamchiliklardan holi emas. Masalan, ayrim hollarda sanalar, u yoki bu shoirning tug‘ilgan joyi noto‘g‘ri berilgan, ayrim hollarda keltirilgan ma’lumotlar chalkashib ketgan. Shunga qaramay asarning ijobiy tomonlari ko‘p. Bu asar juda katta davr qariyb sakkiz yuz yil mobaynida Eron va Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan shoir va adiblar faoliyatini tadqiq qabzasiga olgan. «Tazkirat ush-shuaro» yoki «Tazkirai Davlatshohiy» mukaddima, xotima va yetti qiyem (tabaqa) dan iborat.

Mukaddimada asarning yozilish sabablari, VII—X asrning birinchi yarmida yashab o‘tgan arab shoirlardan Labid (VII asr), Abu Nuvos (vafoti tax. 814), Abu Tayyib al Mutanabbiy (vafoti — 963), Abu A’lo Al-Marriy (973—1058) va boshqalar haqida ma’lumot keltirilgan. Birinchi va ikkinchi kiyem X—XI asrlarda Eron va Markaziy Osiyoda yashab o‘tgan 21 yirik shoirning qisqacha tarjimai xoli va ijodiga bahishlangan.

Uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi qismlarda Xorazmshoxlar — Anushteginiylar (1077—1231), Elxoniylar (1258—1349) va Muzaffariylar (1315—1393) zamonida ijod etgan 54 shoir haqida ma’lumot bor. So‘nggi ikki tabaqa Temur va Temuriylar zamonida Markaziy Osiyo, Eron va Irokda yashagan 41 shoir ijodiga bag‘ishlangan. Xotimada esa mazkur tazkira muallifi bilan zamondosh mashxur allomalar Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, Xoja Afzaliddin Muhammad, Amir Axmad Suxayliy, Xoja Shaxobiddin Abdullox Marvarid hamda Xoja Osafiy haqida ma’lumotlar keltirilgan.

Davlatshoh Samarkandiy tazkirasida jamlangan shoirlarning asarlari sharq mumtoz adabiyotining umumiy yo‘nalishi, uning taraqqiyot yo‘llari, Sharq she’riyatida keng qo‘llanilgan ruboiy, kasida, g‘azal, hajv janrlarining paydo bo‘lishi va takomillashuvi, tarsi’, tajnis, tarji’band, murabba’ singari she’riy shakllarni o‘rganish hamda tadqiq etishda muhim rol o‘ynaydi. Qolaversa, ular orasida Javxariy Zargar, Xoja Kirmoniy, Jalol Tabib, Xoja Ismatullo Buxoriy, Aminiddin Nuzulobodiy singari dostonchilik janrining yetuk namoyandalari, nazm va nasrga oid «Tarjimon al-baloga» («Notiklikni tushuntirib beruvchi kitob») asari bilan mashhur Farruxiy (vafoti — tax. 1037—1038), «Chaxor makola» kitobi bilan shuhrat topgan Nizomiy Aro‘ziy Samarkandiy (XII asr), fors tilining sharxli lug‘atini tuzgan ibn Mansur Termiziy (XII asr), «Xadoik as-sexr» («Sexr bondari») asari bilan nom taratgan xorazmlik Rashididdin Vatvot (1088—1182), «Nigoriston» asari muallifi Muinidsin Juvayniy, «Shabistoni xayol» kitobi muallifi Yaxyo Sebak Nishopuriy, «Javoxir ul-asror» («Sirlar javoxiri») asarini butun Sharqka manzur eta olgan Shayx Ozariy (1382—1462), musiqa ilmining mashxur namoyandalaridan Soxib Balxiy, xat va xattotlik ilmining piri Simiy Nishopuriy ham borki, bular ijodi mumtoz adabiyot hamda O‘rta asr Sharq fani taraqqiyoti tarixida muhim o‘rin egallaydi. Kitobda ta’rifi keltirilgan shoirlardan aksariyati davrining malik ush-shuarosi bo‘lgan. Ularning qariyb hammasi oxir-oqibatda ta’magir va hasadchi, ig‘vogarlar maskani — shoxlar saroyini tark etgan. Avxadiddin Anvariy (XII asr), Rashididdin Vatvot, Buxoroda mulammax (bir she’rni ikki tilda yozish) an’anasini boshlab bergan, hajv janri rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Xoja Ismatullo Buxoriy (1365—1426) ana shunday shoirlar jumlasidandir.

Tazkirada jahonga mashhur faylasuf shoir va olim Nosir Xusrav (1004—1088), Sharq mumtoz she’riyati daholaridan va musiqashunos Xusrav Dexlaviy (1253—1325), shoir va yirik tarixchi olim Faxridsin Banokatiy (vafoti — 1329), Kamol Xujandiy (1318— 1401), Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy bilan birga mehnatkash xalk orasidan chiqqan nozimlar ham qayd etiladi. Asli dehkon tabaqasidan, Nizomiy Ganjaviyning «Maxzan ul-asror»iga ming baytdan iborat javob yozgan Jamoliddin ibn Ja’far Farraxoniy; bir umr qo‘sh qo‘shib, dehkonchilik qilgan, she’rni ketmon dastasiga bitib yurgan kuxistonlik Muhammad Xisomiddin; avom unnos (oddiy xalq)dan chiqib, shoirlik, xattotlik va naqqoshlikda nomi chikargan Simiy Nishopuriy; buyra to‘qib kun kechirgan samarqandlik Bisotiy haqidagi ma’lumotlar shular jumlasiga kiradi.

Shuningdek, tazkirada o‘z she’rlari bilan shoxdar va hokimlar, noiblar va qozilar kirdikorlarini fosh etgan Yaminiddin Faryuma diy va uning o‘g‘li Amir Mahmud (Ibn Yamin), Ubayd Zakoniy, Burunduk Buxoriy hamda Bobo Savdoyi Abivardiy kabi shoirlar zikri ham keltirilganki, bu xol asar qimmatini yanada oshiradi.

Davlatshoh Samarkandiy asarining yana bir fazilati unda ayrim muhim tarixiy vokealar bayonining ham keltirilganidir. Chunonchi, Markaziy

Osiyo, Afg‘onistan, Eron xalqlarining sulton Jaloliddin Manguberdi (Mangiburni) boshchiligida 1221—1232 yillari mugul boskinchilariga qarshi olib borgan kurashi tarixidan ayrim lavxalar; 1337 yili Hurosonda bo‘lgan sarbadorlar ko‘z goloni hamda shu ko‘z golon natijasi ularok, Xurosonning kattagina qismida bunyod topgan sarbadorlar davlatining (1337—1381) qisqacha tarixi ham asarda aks ettirilgan. Shuningdek, kitobda keltirilgan Xuroson va Markaziy Osiyo janubiy qismining XV asr 40-yillaridagi siyosiy Xayoti bilan bog‘lik tafsilotlar, yirik tarixiy shaxslar — vazir va olim Nizomulmulk, ulug‘ shoir va olim Umar Xayyom, ismoiliylar tariqati asoschisi Xasan Sabbox, buyuk munajjim Mirzo Ulug‘bek hayotiga oid voqealar ham alohida qimmatga ega.

Davlatshoh Samarqandiyning mazkur tazkirasi jamoatchilik e’tiborini ko‘pdan beri tortib kelmokda. 1819 yildan buyon asarning ayrim parchalari Rossiyada (V.A.Jukovskiy va F. Erdman), Fransiyada (Silvestrde Sasi), Angliyada (E. Broun va A. Falko- ner), Turkiyada (Faxim Sulaymon afandi), Germaniyada (Hammer)liy, Xusayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfi Buxoriy, Mir Husayn Muammoiy, Mullo Muhammad Badaxshiy, Yusuf Badiy, Shox Xusayn Qoshiy, Hiloliy Axdiy, Muhammad Solix va boshqalar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tadi. Alisher Navoiyning ta’kidlashicha esa Xusayn Boyqaro qadimgi turk tilining taqdiriga befarq bo‘lmay, uning rivoji uchun kator chora-tadbirlarni amalga oshirgan. O‘sha davr adabiy muhitining ba’zi bir «mo‘tabar» namoyandalari nazarida turk tili tahqirlanib, mazkur tilda ijod etish, ijodkorning iste’dodsizligini bildiruvchi nuqsonlardan biri deb hisoblangan. Binobarin, arab va fors tillariga e’tibor berilib, turk tili kamsitilgan. Ana shunday sharoitda Xusayn Boyqaro yozuvda turk tilini iste’molga kiritish borasida maxsus farmon bergan. Bu dadil qadam mamlakatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta voqea bo‘lgani shubhasiz. Xusayn Boyqaro fors va turkiy tillarida g‘azal bitish iqtidoriga ega bo‘lsada, asosan turk tilida «Xusayniy» taxallusi bilan ijod etgan.

Uning ta’bi nazmi haqida Alisher Navoiy «Majolis un-nafois» asarida shunday yozadi: «Ul xazratning xub ash’ori va margub abyoti bag‘oyat ko‘pdur va devon ham murattab bulubtur». Sulton Xusayn Boyqaro Xuroson hududini ichki va tashqi dushmandan tozalagach, beg‘amlikka, ayshu ishratga beriladi. Hukmdorning so‘nggi yillari mamlakat ichida vujudga kelgan isyonlarni bostirish bilan o‘tadi. Bu isyonlar o‘z o‘g‘illari tarafidan mulk talashib, ko‘tarilgan nizo va mojarolardan iborat edi. Ammo shunga karamay, u qo‘lidan kelganicha mamlakatda adolat va osoyishtalikni, ilm-ma’rifat va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qilgan. 1506 yil bahorida Sulton Xusayn Boyqaro xastaligiga qaramay Xuroson qo‘shinini yig‘ib, Muhammad Shayboniyxonga karshi Movarounnahr hududiga qarab yo‘l oladi. Shahanshoh Bobo Ilohiy mavzeiga yetganda, axvoli og‘irlashib, qo‘shinni to‘xtatishga qaror qiladi. 1506 yil 5 may, dushanba kuni kechqurun saltanat sohibi Abulg‘oziy Sulton Husayn Mirzo Boyqaro saktayi qalb (apopleksiya) kasali bilan 69 yoshida olamdan o‘tadi.

Manba: MA’NAVIYAT YULDUZLARI

(Markaziy osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar)

O‘MI Matbuot xizmati

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 1133 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.