Savobli ishlarning umri uzun, oqibati xayrli bo‘ladi. Ayni kunlarda mahalla-guzarlariga boramizmi, masjid-madrasalarga kiramizmi, ijtimoiy tarmoqlarni kuzatamizmi, oynai jahonni tomosha qilamizmi – barchasida o‘lkamizda o‘tayotgan Qur’on musobaqasi, xushovoz qorilar tilovatlari, xonadonlardagi Kalomulloh takrorlari haqida so‘z yuritilayotganiga guvoh bo‘lmoqdamiz.
Bu xayrli tadbirdan bahra olib qolay degan ixlosmandlarning sanog‘i yo‘q. Kimdir masjidda erta tongdan xizmatda, kimdir atrofni supur-sidiri bilan band, yana kimdir “menga qanday yumush bor?” deya himmat kamarini beliga bog‘lab turibdi. Turli tashkilotlar xodimlari ham qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib xizmatga shay turishibdi.
Hosili kalom, hamma savob umidida, ana shu fayzli kunlardan nasiba olib qolish niyatida yugurib-yelmoqda. Chunki bugunga qadar bu kabi ulug‘ ish bo‘lmagan. Musobaqani yoritishga kelgan ommaviy axborot vositalari xodimlari ham odatdagidek, bir-ikkita tasvir olib, jonsaraklik bilan ikkinchi kosmik tezlikda jo‘nab ketmayapti, balki musobaqa oxirigacha qatnashib, duolarga biz ham qo‘shilib qolaylik, deb jarayonni jonli uzatib berishga harakat qilmoqda.
Taassufki, shunday ulug‘ yangilik, oddiy odamlarning quvonchu shodliklari, chin yurakdan aytilgan dil so‘zlari negadir markaziy nashrlarimizda yoritilmayapti?
Davlatimiz rahbari “Oddiy odamlar bugungi kunda bo‘layotgan o‘zgarishlarni sezishi kerak”, deb bot-bot takrorlayotgan, Qur’on musobaqasini o‘tkazish haqida tashabbus ko‘rsatib: “Qur’onni eshitish, eshita olish yuksak ma’naviyat, ma’rifat. Qur’on hech qachon yomonlikka da’vat qilmaydi. Agar, Qur’oni karimni eshita olsak, eshittira olsak, bu muvaffaqqiyat bo‘ladi. Elimizga nur keladi”, deb turgan bo‘lsa-da, respublikamizda yetakchi sanalgan nashrlar butun mamlakat bo‘ylab, har kuni har hududda katta bayram tusida o‘tayotgan Qur’on musobaqasi haqida lom-mim demayotgani ajablanarli. Musobaqalar bir oydan beri davom etayotgan bo‘lsa-da, bu haqda birorta xabar uzatmagan nashrlar ham bor.
Haqiqatning yuzi yorug‘
Qur’on musobaqasining shukuhi qay darajada ekanini odamlarning havo sovuq bo‘lishiga qaramay, to‘p-to‘p bo‘lib kelganlari, chillaning sovug‘i avjiga chiqqan kunlarida ham tashqarida o‘tirib musobaqani kuzatgan yurtdoshlarimiz yuz-ko‘zidan yaqqol ko‘rish mumkin. Ana shunday kunlardan mamnun bo‘lgan hamyurtlarimiz ko‘zlarida yosh bilan qo‘llarini duoga ko‘tarib, yaratgan Parvardigorga hamdu sanolar aytmoqda. Bu ishga tashabbuskor bo‘lgan davlatimiz rahbari haqqiga duolar qilmoqda.
Prezidentning Davlat maslahatchisi, senator, Yoshlar ittifoqi raisi Qahramon Quronboyev Qur’on musobaqasini o‘tkazishdan eng asosiy maqsad yoshlarning Islom diniga bo‘lgan e’tiborini yanada oshirish, ularning imon-e’tiqodini yanada ziyoda qilish ekanini aytdi. Musobaqaning respublika bosqichini eng yuqori darajada tashkil etamiz, deb alohida ta’kidladi.
Namangan, Sirdaryo, Qashqadaryo, viloyatlarida shaxsan viloyat hokimi, Jizzax, Andijon, Xorazmda esa viloyat hokimi o‘rinbosarlari, Surxondaryo, Samarqand viloyatlari va Chirchiq shahrida hokimiyatning mas’ul xodimlari musobaqa qatnashuvchilarini tabriklab ularga muvaffaqiyatlar tiladi. Bu e’tibor ushbu rahbarlarning o‘z aholisi ma’naviyatiga befarq emasligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Navoiy shahar hokimi Umarbek Xalilovning “Allohning kalomini yod olgan kishi hech qachon kam bo‘lmaydi”, Namangan viloyati hokimi Xayrullo Bozorovning “Islom diniga berilgan erkinlikni Qur’on musobaqasi dunyoga yana bir karra isbotladi” degan so‘zlari bilan boshlangan chiqishlari barchani quvontirdi.
Internet saytlarida musobaqa keng yoritilmoqda. Mamlakatimizning 12 ta hududida o‘tkazilgan tuman-shahar saralash bosqichlari saytlarda jonli efirda yoritilmoqda. Bu borada Diniy idoraning muslim.uz sayti juda faol harakat qilayotir. Onlayn videolar bir oy davomida bir million marta ko‘rilib, musobaqa materiallari har haftada qariyb bir milliondan ortiq qamrovga erishdi.
Ushbu ma’lumotlarga diniy idoraning hududiy vakilliklarining rasmiy saytlari va xususiy saytlar e’lon qilgan materiallarni qo‘shsak, bu sonlar bir necha millionlarni tashkil etadi. Shundan kelib chiqib aytganda, Qur’on musobaqasini xalqimiz behad intiqlik bilan qarshi oldi.
Shu o‘rinda kun.uz, daryo.uz, azon.uz, islom.uz, muslimat.uz, xabar.uz, asr.uz darakchi.uz, sof.uz, podrobno.uz, uz24.uz, telegraf.uz va xorijdagi interfaks.ru, islam-today.ru, sputniknews-uz.com, regnum.ru, rusisworld.com kabi axborot saytlari musobaqani yoritishda yetakchilik qilayotganlarini alohida qayd etish lozim.
Respublikamizning aksar viloyatlaridagi yirik peshlavhalarda Qur’on musobaqasining e’lonlari berilgani xalqimizning kayfiyatini yanada ko‘tardi.
O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasining qator telekanallarida, jumladan, “Madaniyat va ma'rifat”, “Yoshlar”, “Uzbekiston-24” kanallarida Qur’on musobaqasining muntazam efirga uzatilayotgani, informatsion ko‘rsatuvlarda musobaqaning davom etayotgani haqida lavhalar berib borilayotgani barchamizni quvontirmoqda.
Yurtdoshlarimizning taklif va istaklari inobatga olinib, 12 fevraldan boshlab Qur’on musobaqasi uchun “Madaniyat va ma'rifat” telekanali dasturidan maxsus vaqt ajratildi. Endi musobaqa haqida lavhalar har kuni muayyan bir vaqtda oynaijahonda uzatilmoqda.
O‘tgan hafta davlatimiz rahbari Toshkent shahridagi bunyodkorlik ishlari bilan tanishish jarayonida Chilonzor tumanidagi yangi barpo etilayotgan masjidga Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf nomini berishni taklif etdiki, bu xalqimizning yurtboshimizga bo‘lgan muhabbatini yanada ziyoda qildi. Prezidentimiz xayrli ish boshlanishi oldidan, Shayx hazratlarining shaxsiyati haqida iliq so‘zlarni aytib, Qur’oni karimga bo‘lgan samimiy munosabatini yana bir karra: “Qur’onni o‘qigan odam, uni ilmiy bilgan odam hech qachon kam bo‘lmaydi”, deb ifodaladi.
Bu – ayni haqiqat, donishmandning so‘zidir. Darhaqiqat, Allohning kalomini tilovat qilish bo‘yicha musobaqa o‘tkazish g‘oyasi, Uning ilmlarini o‘rganish bo‘yicha markazlaru maktablar, oliy o‘quv yurtlari, akademiyalar tashkil etish uyg‘oq qalblarga yanada ilhom bag‘ishlab, g‘aflatdagi qalblarni esa uyg‘otib yubordi. Bu o‘quv markazlari xalqimizning asl milliyligiga qaytishiga o‘zining ulkan hissasini qo‘shadi, inshoalloh.
Ortda qolmaylik, eskicha ehtiyotkorlikdan voz kechaylik
Xalqimizning asr osha to‘planib kelgan orzulari ro‘yobga chiqib, jonajon yurtimizda ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan islohotlar bo‘layotir. Har kuni bir yangilik, bir xushxabar eshitmoqdamiz. Odamlar ma’naviyatida ham tubdan o‘zgarishlar bo‘layotgani, dinu diyonatni o‘rganishga, kitob mutolaa qilishga hamda ilm olishga bo‘lgan ishtiyoq ortayotganini kuzatish mumkin.
Qur’on musobaqasini butun diyorimiz bo‘ylab xalqimiz bayram qilmoqda, qariyb hamma OAV yoritmoqda. Biroq “Xalq so‘zi”, “O‘zbekiston ovozi”, “Narodnoye slovo”, “Pravda Vostoka” va O‘zbekiston axborot agentligi kabi respublikamizdagi eng yetakchi, xalqning quvonchu tashvishlari bilan yashaydigan nashrlar yoritmayotgani hammani ajablantirdi. Diyorimiz buyuk olimu ulamolar zamini ekanini butun dunyoga ko‘rsatish fursati paydo bo‘lgan vaqtda, mutasaddi vazirliklar, xorijdagi elchixonalarimiz saytlari sukut saqlab turibdi. Bu unchalik ijobiy hodisa emas. Ayrim viloyat rahbarlari nega ana shunday katta shodiyona tadbirlarga e’tiborsiz qaramoqda yoki buning bir siri bormi?..
Mamlakatimiz rahbari Qur’on musobaqasini keng jamoatchilikka ko‘rsatishni talab qilib turgan bir pallada voqealar rivojidan chetda turish, aqalli bitta ham material e’lon qilmaslikning zamirida bizga qorong‘u bo‘lgan nimalar bor? Aslida bu kabi ommaviy tadbirlarni hamma tashkilotlar o‘z nashrlarida, veb-saytlarida yoritib borsalar yaxshi emasmi. Zotan, Prezidentimiz ham aynan shuni talab qilmayaptimi!
Yetakchi nashrlarimiz yurtimizning qaysi bir kunjagida bir arzimagan voqea sodir bo‘lsa, o‘shani yoritmayaptimi? O‘sha kichkinagina hodisani ko‘rgan ko‘zlari butun dunyoga dovruq solayotgan Qur’on musobaqasini ko‘rmayotganini nima deb tushunish mumkin?
Islom dinida xayrli ishlarda sadoqat bilan xizmat qiladigan insonlar doim ulug‘lanadi. Qur’oni karimda Alloh taolo: “Ayting: «Ishlangiz! Albatta, Alloh, Rasuli va mo‘minlar ishlaringizni ko‘rajaklar. Shuningdek, albatta, g‘oyib va oshkora (ishlar)ni biluvchi (zot) huzuriga qaytarilursiz. Bas, (o‘shanda) sizlarga qilgan ishlaringiz xabarini berur” (Tavba, 105), deb ta’kidlagan.
Hazrati Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Albatta, Alloh taolo sizlardan biringiz amal qilib, o‘sha amalini mohirlik bilan bajarganingizni yaxshi ko‘radi” (“Jome as-sag‘ir”), deb marhamat qilganlar.
Demak, har birimiz bu foniy dunyoda ma’lum yumushlarga vazifador ekanimizni, Yaratgan Parvardigorimiz uni biz uchun tayin qilgani, bu ham bir imtihon ekanini anglab yetmog‘imiz darkor. Qur’on musobaqasining eng ajoyib tuman-shahar bosqichi yakunlanmoqda, keyin viloyat bosqichi boshlanadi, so‘ng respublika bosqichi bo‘lib o‘tadi. Biz bu xayrli ishda imkoniyati bor barcha yurtdoshlarimizni ixlos bilan ishtirok etishini so‘rab qolamiz. Maqsadimiz – bunday ulug‘ ishlarning fayzu barakotidan, savoblaridan barchamiz bahramand bo‘laylik.
O‘MI Matbuot xizmati
Insoniyat tarixida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan buyuk allomalarimizdan biri Imom Abu Mansur Moturidiydir. Ul siymo faqat bir zamonning emas, balki barcha zamonlarning dolzarb va muhim masalalariga asosli hamda qat’iy javoblarni bera olgan mutafakkir olim.
U zotning dunyo ilm-faniga, ayniqsa, aqida ilmiga qo‘shgan hissasi, aql va naqlni uyg‘unlashtirishdagi o‘rni haqida zamondoshlari hamda muhaqqiq olimlar tomonidan yuksak baholar berilgan.
Ko‘pchilik «Abu Mansur» nisbasini eshitganda, u zotning o‘g‘li «Mansur» bo‘lganmi, degan savolga to‘xtaladi. Lekin manbalarda Imom Moturidiy rahimahullohning «Mansur» ismli o‘g‘li bo‘lgani aytilmagan. Ammo tadqiqotchilar manbalarga tayanib, u zotning qizi bo‘lganini ta’kidlagan. Lekin Imom Moturidiy o‘z tafsirida o‘g‘il farzandli bo‘lishni orzu qilganini va uni «Mansur» deb nomlashini aytib o‘tgan. Bu haqda «Ta’vilot al-Qur’on»da shunday deyiladi: «Abu Mansur» deb, unga «Mansur» ismli o‘g‘il tug‘ilishi umidida ishlatiladi».
Bu orzu amalga oshgan yoki yo‘qligi haqida tarixiy ma’lumot uchramaydi. Qayd etilgan jumla Imom Moturidiyning shaxsiy hayotidagi sodda bir orzuni ko‘rsatsa-da, uning tuyg‘ulari qanchalik samimiy ekanini bildiradi.
Imom Moturidiyning ilmdagi darajasi haqida u zotning shogirdlari va izdoshlaridan yetishib chiqqan yetuk olimlar yuksak baholar bergan. «Sayful-haq» (Haqiqat qilichi) degan sharafli unvonga sazovor bo‘lgan olim Abu Muin Nasafiyning ta’kidlashicha: «Agar ahli sunna olimlari orasida faqat Imom Abu Mansur Moturidiyning o‘zi bo‘lganida ham, yetarli bo‘lar edi». Bu ta’rif Imom Moturidiyning ahli sunna va jamoa asosini barpo etishdagi o‘rnini yorqin namoyon qiladi.
Undan tashqari, Abu Muin Nasafiy Imom Moturidiyga: «Ilm ummoniga sho‘ng‘ib, undagi noyob durlarni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘lgan, dinning hujjat-dalillarini bayon etib, ularni o‘z fasohati, chuqur ilmi va yuksak aql-zakovati bilan sayqallashtirgan olim», degan ta’rifni bergan.
Ustozi Abu Nasr Iyoziyning u zotga nisbatan hurmati va e’tirofi ham juda ta’sirli. U dars majlislarida Moturidiy hozir bo‘lmaguncha gapirmas edi. Har gal uni uzoqdan ko‘rib, hayrat bilan nazar tashlar va Qur’oni karimdan quyidagi oyatni tilga olardi: «Parvardigoring xohlaganini yaratadi va ixtiyor etadi» (Qasos surasi 68-oyat).
Abdulhay Laknaviy «al-Favoidul-bahiya» asarida Imom Abu Mansur Moturidiyni mutakallimlar imomi va musulmonlarning to‘g‘ri aqidasini asoslab bergan buyuk alloma sifatida tavsiflaydi. Uning ta’kidlashicha, Imom Moturidiy benazir asarlar yaratib, botil aqida vakillarining buzg‘unchi g‘oyalariga raddiyalar bergan.
Ayrim manbalarda Imom Moturidiy tariqat shayxlari tomonidan ham ummatni to‘g‘ri yo‘lga yo‘llovchi shaxs sifatida e’tirof etilgani aytiladi. Imom Abu Bakr Ahmad ibn Is'hoq ibn Solih Juzjoniy Imom Moturidiyning tasavvufdagi ustozlaridan biri bo‘lgan.
Zamonaviy moturidiyshunos olimlardan Ahmad Sa’d Damanhuriy o‘zining Imom Moturidiyga bag‘ishlab yozgan asarida shunday deydi: «Imom Moturidiy fiqh, ilm, taqvo, dinu diyonat, fazilat va yaxshilikda peshqadam bo‘lib, u bilan hamfikr yoki unga qarshi bo‘lganlarning barchasi uning benazir olim ekanini e’tirof etgan. U sunnatning keskir qilichi, bid’at va gumrohlikka qarshi kurashgan alloma bo‘lgan. Ul zot ko‘plab kitoblar yozib, islom dinini himoya qilgan, unga qarshi chiqqanlarni mag‘lub etgan».
Moturidiyshunos olim So‘nmas Qutlug‘ esa shunday deydi: «Imom Moturidiy Alloh taolo tomonidan insoniyatga berilgan eng ulug‘ in’om, bebaho tuhfadir».
Ayrimlar «Kitob at-tavhid»ning kirish qismidagi aqliy dalillarga qarab, u zot faqat aqlga tayangan deb xulosa qiladi. Lekin Yaratuvchining mavjudligini inkor qilayotgan insonga o‘sha mavjudlikni aql orqali isbotlash tabiiy va zaruriy uslubdir. Imom Moturidiy naqlni chetlatmagan, balki uni o‘z o‘rnida ishlatgan. Aksincha, Imom Moturidiy ilmda naql va aqlni mukammal tarzda uyg‘unlashtira olgan olim edi. U zot o‘zining sog‘lom e’tiqodga bag‘ishlab yozgan «Kitob at-Tavhid» asarida Qur’oni karimning 77 ta surasining, 350 ta oyatidan foydalangan. Bu esa Moturidiyning aqida masalasida naqlga naqadar e’tibor qilganini ko‘rsatadi. Turk olimi Bakr To‘pol ushbu ko‘rsatkichlarni tahlil qilib, hatto Imom Moturidiyning ishora qilib ketgan oyatlarini ham keltirgan va bu son yanada yuqori chiqqanini ta’kidlagan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan buyuk olimga yuksak hurmat ifodasi o‘laroq «Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida»gi qaror qabul qilingani, albatta, butun dunyo moturidiyshunoslarini cheksiz quvontirdi. Bu esa har bir insonning qalbida faxr va shodlik tuyg‘usini uyg‘otmay qolmaydi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Imom Abu Mansur Moturidiy – islom aqidasini himoya qilgan, ahli sunna val-jamoa ta’limotining ilmiy asoslarini tizimlashtirib, mustahkamlagan buyuk olimdir. U o‘z asarlari va ilmiy bahslari orqali turli bid’atchi toifalarning noto‘g‘ri aqidalarini rad etgan. Imom Moturidiy faqatgina raddiya beruvchi emas, balki aqidaviy masalalarga aql va naql asosida yechim topa bilgan buyuk shaxsiyat edi.
Ixtiyor Abdurahmonov,
Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi
Manba: uza.uz