Imom G'azzoliy Ahli sunna va jamoa aqiydaviy mazhabining tarixi haqida so'z yuritib, quyidagilarni yozadi: Kalom bir ilm bo'lib, uning maqsadi ahli sunnaning aqiydasini ahli bid'atning tashvishidan muhofaza qilish va qo'riqlashdir. Alloh taolo O'z bandalariga O'z Nabiyi tilida haq aqiydani ilqo qildi. Unda ularning dini va dunyosining salohi bordir. Shuningdek, uning haqida Qur'on va xabarlar nutq qildi. So'ngra shaytonlar o'z vasvasasi ila bid'atchilarga sunnatga xilof ishlarni ilqo qildi. Ular o'sha ishlarni gapirdilar va ahli haqqning aqiydasini buzmoqchi bo'ldilar.

Bas, Alloh bir toifa mutakallimlarni paydo qildi va ularning himmatini tartibga solingan kalom ila sunnatning nusrati yo'lida harakatga soldi. Shu orqali, ahli bid'atning sunnatga xilof ravishda chiqargan aldamchiliklari fosh qilinadi. Ana shundan ilmi kalom paydo bo'ldi.

Bu gaplarga qo'shimcha qilib aytamizki, ilmi kalom paydo bo'lgan vaqtga kelib, aqiydaga oid masalalarga avvalgi vaqtlarga o'xshab faqat Qur'on va sunnatdan dalil keltirish bilan kifoyalanish etmay qolgan edi. Qarshi taraf aqliy dalil ham keltirishni talab qilar edi.

Kalom masalalari bo'yicha bahslar musulmon olamidagi o'sha vaqtning ko'zga ko'ringan aqiydaviy mazhablari: Ahli sunna va jamoa, mo''taziliylar, murji'iylar, xavorijlar va shiy'alar o'rtasida bo'lgan.

Keyinchalik, Allohning kalomiga tegishli bahslardan Allohning sifatlariga, Islom davlati boshlig'i imomga oid masalalarga, qazo va qadar masalasiga va hatto ba'zi fiqhiy masalalarga ham o'tilgan.

Vaqt o'tib, turli xalq va toifalarning Islomga kirishlari bilan birga ularning aqiyda va fikrlari ham musulmonlar orasiga kirib keldi.

Shu bilan birga, nomusulmonlar tomonidan Islom aqiydalariga qarshi fikriy hujum va tanqidlar ham avj ola boshladi.

Ana o'sha hamlalardan Islom aqiydasini himoya qilish va ularga raddiyalar berish uchun ilmi kalom sohiblari g'ayrimusulmonlar bilan tortishuvlarniboshladilar.

Bu ishda Ahli sunna va jamoa ulamolari ham, mo''tazilalar ham va boshqalar ham ishtirok etdilar.Avval bu tortishuvlar to'g'ri yo'nalishda va bir maromda ketdi. Keyinchalik esa, boshqa ilm va sohalarda bo'ladigani kabi, turli burilishlar va xatolar yuzaga kela boshladi. Ilmi kalom bobiga bo'lgan-bo'lmagan, turli-tuman masalalar aralashib ketdi.

Shuningdek, mutakallimlar orasiga ham har xil shaxslar aralashib qoldi. Natijada, haqiyqiy ilmi kalomni soxtasidan, haqqni botildan ajratib olish qiyin bo'lib qoldi.

Ana shunday og'ir bir paytda sof Islom aqiydasini saqlab qolish uchun harakat qiladigan ulamolar etishib chiqdilar. Ular Qur'oni Karim va suita'limotlari asosida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning saxobalari uslubida aqida uslublariniyorita boshladilar. Ularga «Axli suna va jamoa» nomi berildi.

Keyinroq, odamlarga tushunarli bo'lishi uchun matnlarni ta'viyl kilishga xam majbur bo'lindi, Turli kitoblar bitildi. Ahli sunna va jamoaning aqiyda bobidagi ta'limotlari to'planib, tartibga solindi. Oxiri kelib, aqiydaviy mazhab bo'lib shakllandi va o'z imomlariga ham ega bo'ldi.Ahli sunna va jamoa ismi bundan avval ham bor edi. Ammo keyinroq, yuqorida nomlari aytib o'tilgan turli firqalarga muqobil o'laroq, ayni shu ismni ishlatila boshlandi. "(Ahli sunna deganda «sunnatga yurganlarning yo'li va hadisga amal qiladiganlardegan ma'nolarni ko'zda tutilgan. Bu borada imom al-Ash'ariy va al-Moturidiy ahli sunna va jamoaning aqiyda bo'yicha imomlari deb tan olindilar.

Bu ikki imom Islom olamining ikki tarafida Ash'ariy basralik, Moturidiy samarqandlik bo'lsa ham va bir-birlari bilan ko'rishmagan bo'lsalar ham, bir xil ishni bir xil vaqtda, bir xil tarzda ado etganlari hamda ikkovlarining birdaniga Ahli sunna va jamoa mazhabining imomi (ya'ni,yo'lboshchisi) deb e'tirof qilinishi bu mazhabning aqiydasi doimo barcha yurtlarda ma'lum va mashhur ekaniga erqin dalildir.

AKRAMOV ABDUVOHID
Mir Arab oliy madrasasi talabasi