O`zbekiston musulmonlari idorasi

“Sajdai sahv” haqida batafsil bilishni xohlaysizmi?

31.01.2018 34255 17 min.

Sajdai sahvdagi asl qoida Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning namozda xatoga yo‘l qo‘yib sajda qilganlariga asoslanadi. Savbon roziyallohu anhuning hadisida aytilishicha, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam aytdilar: “Har bir xato uchun namozdan keyin ikki sajda bor”.

Imom Karxiy imom Muhammadning qavliga tayanib sajdai sahv qilish vojib deydi.

Bu ibodatdagi nuqsonni tuzatish, to‘ldirish deganidir. Chunki, ibodatni kamoli sifat bilan ado etish vojib bo‘ladi. Nuqsonni tuzatilmasa, kamoli sifat bilan ado etilmagan bo‘ladi. Quduriy aytadi: birinchi salom bergandan keyin takbir aytib sajda qiladi, sajdada tasbih aytadi, ikkinchi sajdani ham shunday qilib o‘tiradi va yana tashahhudni o‘qiydi. Bir tarafga salom berishining sababi asliy salom bilan ziyoda qilinayotgan ishning o‘rtasidagi farqni ajratib turish uchun bo‘ladi. Imom Muhammad sajdai sahv qilishi vojib bo‘lgan kishining birinchi salomi uni namozdan chiqarmaydi, shuning uchun salovotni sajdai sahv qa’dasiga kechiktiradi, deydi. Imom Karxiyning “Muxtasar” da aytgan so‘ziga ko‘ra Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamga salovotni keyingi o‘tirishda qiladi. Namozdan forig‘ bo‘lish ham shu qa’dadan keyin bo‘ladi. Shamsulaimma Halavoniy: sajdai sahvdan keyingi o‘tirish rukn emas. Sajdadan keyin yana qa’daga o‘tirishga buyruqning vorid bo‘lishi namoz u bilan nihoyasiga yetishi va bu salovot aytishning o‘rni bo‘lganligi uchundir. Mabodo u sajdai sahv qilmasa, namozi buzilmaydi. Agar sajda qilgandan keyin o‘tirmay turib ketsa ham namozi buzilmaydi, deydi.

Sajdai sahvni qachon qiladi? Sajdai sahvni nuqson yoki ziyoda qilishidan qat’iy nazar salomdan keyin qiladi. Imom Shofe’iy esa, salomdan avval qiladi, deydi. Bizning dalilimiz Savbon roziyallohu anhuning hadisi bo‘lib, bu hadis yuqorida keltirildi. Sajdai sahvni eng oxiriga qoldirishning hikmati shulki, takror bo‘lib qolish gumonidan saqlaniladi. Salomdan avval qilinganda yana sahv paydo bo‘lishi va yana sajdai sahv qilinishi e’timoli bo‘lganligi uchun eng oxirgi amal bo‘lsin deb ortga suriladi. Sajdai sahv farz va nafl namozlarida bir xil bo‘ladi. Chunki Savbon roziyallohu anhu keltirgan hadisda farz va nafl namozlari uchun umumiy tarzda bayon etilgan. Ne uchunkim, farz va nafl namozlari farzlik va nafllik sifatlarida bir biridan farq qiladi, arkonlarida va shartlarida emas.

Sajdai sahv qaysi noo‘rin amal uchun vojib bo‘ladi? Barcha mashoixlar oltita sabab bilan sajdai sahv vojib bo‘ladi, deydilar. Bir ruknni o‘z o‘rnidan oldin qilib qo‘yish yoki o‘z o‘rnidan kechiktirib qo‘yish. Bir ruknni takror qilish va bir vojib amalni o‘zgartirib qo‘yish. Vojibni tark qilish va namozning barcha o‘rinlarga tegishli sunnatni tark qilish bilan sajdai sahv vojib bo‘ladi.

Bir ruknni muqaddam qilish: qiroat qilmasdan oldin ruku’ qilib qo‘yish yoki ruku’ qilmasdan oldin sajda qilib qo‘yish.

Bir ruknni kechiktirish: birinchi rakaatda bir marta sajda qilib qo‘yish va ikkinchi rakaatda esiga tushib uch marta sajda qilish. Tashahhudga bir necha kalimani ziyoda etib uchinchi rakaatni kechiktirish.

Bir ruknni takror qilish: ikki marta ruku’ qilish yoki uch marta sajda qilish.

Vojibni o‘zgartirib qo‘yish: maxfiy qiroat qilinadigan o‘rinda jahriy qiroat qilish yoki aksincha jahriy o‘rinda maxfiy qiroat qilish.

Vojibni tark qilish: farz namozlarida birinchi qa’dani tark qilish.

Barcha namozlarga izofa qilinuvchi sunnatni tark qilish: birinchi qa’dada tashahhudni tark qilish. Qozi Sodrulislom rohimahulloh bunday degan: uning vojibligi bitta narsadir. O‘sha vojibni tark qilish bo‘ladi. Mana shu so‘z bu xususda aytilgan so‘zlarning eng jamlovchisidir.

Mana shu olti o‘rin yo muqaddam qilib qo‘yishdan yoki kechiktirib qo‘yishdan kelib chiqadi. Ne uchunkim, tartibga rioya qilish mazhabimiz peshvolarining uchchovlarining nazdida alohida bir vojibdir. Agar tartibni tark qilib qo‘ysa, bir vojibni tark qilgan bo‘ladi. Bir ruknni takrorlasa, undan keyingi ruknni kechiktirgan bo‘ladi. Ruknni kechiktirmay bajarish vojibdir. Jahriy qiroat ham o‘z o‘rnida vojibdir. Maxfiysi ham xuddi shunday. Ammo, birinchi qa’dadagi tashahhud haqida: u aytadi: u vojibdir. As'hoblarimizdan muhaqqiqlari shu fikrda bo‘lganlar. (Almuhiytul burhaniy fiy fiqhin no‘maniy).

“Alhidayati fi sharhi bidayatil mubtadiy” kitobida sajdai sahv haqida quyidagi ma’lumotlar keladi: rivoyat qilinishicha, Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam salomdan keyin ikki sahv sajdasini qilganlar. Qilgan ishlari bilan aytgan so‘zlari muoriz bo‘lsa, qilgan ishlari boqiy amalda qoladi. Chunki, sajdai sahv takror bajariladigan amal emas. Shuning uchun salomdan keyin qilinadi. Ikki salomdan keyin sajdai sahv qiladi. Mana shu sahih. Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallamga salovotlarni va duolarni sajdai sahv qa’dasida o‘qiydi. Chunki, duoning o‘rni namozning oxiridir. Sajdai sahv namozda paydo qilingan nuqsonni to‘ldirish uchun jory bo‘lgan. Xuddi hajda qon vojib bo‘lganidek. Agar vojib bo‘ladigan bo‘lsa, vojibni tark qilish bilan yoki uni kechiktirish bilan bo‘ladi. Biron ruknni kechiktirish bilan ham sajdai sahv vojib bo‘ladi.

Aytdi: “Sunnat qilingan ishni tark qilish bilan ham lozim bo‘ladi”. Bu so‘z bilan go‘yo vojib fe’lni iroda qilgan. Vojib amal sunnat bilan sobit bo‘lgani uchun. Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam qunut duosini, tashahhudni, hayit namozining takbirlarini doimiy ravishda qoldirmasdan qilganlar. Bu esa vojibligiga dalildir. Bu amallar barcha namozlarga taalluqli. Ya’ni, barcha namozlarda qilinadigan amallar sarasiga kiradi. Jahriy namozda maxfiy qilib qo‘ysa yoki aksincha qilib qo‘yganda ham sajdai sahv vojib bo‘ladi. Miqdori namoz u bilan joiz bo‘ladigan miqdorda o‘qib qo‘yishdir. Ya’ni, maxfiy namozda Abu Hanifaning so‘ziga binoan bir oyat to‘liq jahriy o‘qib qo‘yilsa, ikki imomning so‘ziga ko‘ra uch oyat to‘liq jahriy o‘qib qo‘yilsa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Bu imomga tegishli masala bo‘lib yolg‘iz o‘qiyotgan kishining hukmi emas. Chunki, jahriy yoki maxfiy qilish jamoatning xos hukmlaridir. Imom xato qiladigan bo‘lsa, iqtido qilgan ham imom bilan sajda qiladi, aksi emas. Imom sajda qilmasa, muqtadiy ham sajda qilmaydi. Muqtadiyning o‘zicha sajda qilishi imomiga xilof qilish bo‘ladi. Iqtido qilgandan keyin imomga ergashib namozni ado etish lozim. Muqtadiy xato qilsa, imom ham muqtadiy ham sajda qilmaydi. Muqtadiy o‘zicha sajda qilsa, imomga muxolif ish qilgan bo‘ladi. Imom unga qo‘shilib sajda qilsa, asl qoida buzilib ergashtiruvchi ergashuvchiga aylanib qoladi. Birinchi qa’daga o‘tirmay turib ketayotgan kishi xatosini anglagan vaqtda hali tik turib ulgurmagan va qa’daga yaqin turgan bo‘lsa, qaytib o‘tiradi va tashahhudni o‘qiydi. Sahih qavlga ko‘ra bunday holatda sajdai sahv qilmaydi.

Agar qiyomga yaqin bo‘lib qolgan bo‘lsa, qaytib o‘tirmaydi. Chunki, u tik turuvchining-qoimning hukmiga o‘tib bo‘ldi. Bitta vojibni tark qilgani uchun sajdai sahv qiladi. Oxirgi qa’daga o‘tirmay beshinchi rakaatga turib ketsa, modomiki hali sajda qilmagan bo‘lsa, qaytib o‘tiradi. Vojibni kechiktirgani uchun sajdai sahv qiladi. Beshinchi rakaatning sajdasini ham qilib qo‘ysa, farzi botil bo‘ladi, namozi Abu Hanifa va Abu Yusufning nazdida naflga aylanib ketadi. Bunday paytda yana bir rakaat qo‘shib olti rakaat qilib tugatadi. Agar to‘rtinchi rakaatga o‘tirgan bo‘lsa va turib ketib beshinchi rakaatni qilib qo‘ysa, yana bir rakaat qo‘shib ikki rakaat qiladi. Farzni sunnat qilingan ko‘rinishda tugatmaganligi va naflni sunnat qilingan ko‘rinishda boshlamaganligi uchun istihsonan sajdai sahv qiladi.

Kim ikki rakaat nafl namozida xato qilib sajdai sahv qilsa, ustiga yana ikki rakaat nafl namoz bino qilmaydi. Chunki, namoz o‘rtasidagi sajdai sahv namozni botil qiladi. Zimmasida sahv sajdasi bor imom salom bergach bir kishi kelib iqtido qilsa va imom sajdai sahv qilsa, o‘sha iqtido qilganning iqtidosi durust bo‘ladi. Agar imom sajda qilmasa, iqtidosi botil bo‘ladi. Bu Abu Hanifa va Abu Yusufning so‘zi.

Kim salom bersa va bu salomi bilan namozini tugatishni iroda qilgan bo‘lsa, vaholanki uning zimmasida sajdai sahv bo‘lsa, sajdai sahvni qilib olaveradi. Uning salomi esa tugatuvchi salom bo‘lmaydi. Uning niyati mashru’ amalni o‘zgartirib yubordi, biroq xato qilgan edi.

Kim namozida shak qilib uch yoki to‘rt rakaat o‘qiganini bilmay qolsa va bunday holatga birinchi tushayotgan bo‘lsa, namozini yangidan boshlaydi. Agarbunday holat tez-tez takrorlanib turadigan bo‘lsa, necha rakaatligi haqidagi taxmini g‘olib tomonni olib davom ettiraveradi. Mutlaq necha rakaat o‘qiganini bilmay shubhalanib qolganida eng ozini oladi va har rakaatda o‘tiradi. Shunday qilsa, qa’dai oxirni topadi. Uchinchi rakaatdan keyin o‘tirgan bo‘lishi va keyingi rakaatning farzini kechiktirgan bo‘lishi mumkin degan gumon bilan sajdai sahv qiladi.

(Alhidoya fi sharhi bidayatil mubtadiy).

Fatovoi hindiyyada sajdai sahv haqida kelgan masalalar.

Sajdai sahv qilish uchun vaqt ham e’tiborlidir. Agar namozda xato qilgan kishi sajda qilmoqchi bo‘lib birinchi tarafga salom berganda quyosh chiqib qolsa, sajda soqit bo‘ladi. Boshqa o‘rinlarda ham shunday. Farz va nafl namozlardagi sahvning hukmi bir xil. Sajdai sahvdan keyingi qa’da rukn emas. Namozni sahv sajdasidan keyin odatiy ko‘rinishda ado etish uchun joriy bo‘lgan. Agar sajdai sahvdan keyin o‘rnidan turib ketsa, namozi buzilmaydi. Valvolijiyda aytilishicha, tark qilingan narsalar uch xil bo‘ladi: farz, sunnat va vojib. Birinchisi: farzni qazo qilib bajarib olsa bo‘ladi. Aks holda namoz fosid bo‘ladi. Masalan, bitta sajdani tark etgan bo‘lsa, keyingi rakaatning sajdasida sajda qilib oladi. Ikkinchisi: sunnatni tark etish namozni buzmaydi. Uchinchisi: vojibni tark etilganda sajdai sahv bilan nuqson to‘ldiriladi. Qasddan tark etilsa, sajdai sahv bilan o‘rniga kelmaydi. Barcha ulamolar so‘zlariga ko‘ra, qasddan vojibni tark etilganda sajdai sahv nuqsonni to‘ldira olmaydi. Namozni yangitdan qoim qilish kerak. Ta’avvuzni, basmalani tark qilish bilan, sanoni, takbiri intiqollarni tark qilish bilan sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Hayit namozidagi ikkinchi rakaatdagi takbirni tark qilsa unday emas. Hayit namozining takbirlarida qo‘lni ko‘tarmaganligi uchun ham sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Adashib birinchi chap tarafga salom berib qo‘ysa, ruku’dan turishni-qavmani adashib tark etib ruku’dan to‘g‘ri sajdaga ketib qolsa, “Fatavoi qozihon”ga ko‘ra sajdai sahv qiladi. Bu Abu Hanifa va imom Muhammadning so‘zi. “Fathul qodirda” ham shunday vorid bo‘lgan.

Fotiha surasini o‘qish vojib. Agar fotihaning ko‘proq qismini o‘qib ozroq qismini unutib qoldirsa, sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Ozrog‘iin o‘qib ko‘proq qismini unutib qoldirsa, imomga ham yolg‘iz o‘qiyotgan kishiga ham sajdai sahv vojib bo‘ladi. Farz namozining uchinchi va to‘rtinchi rakaatlarida fotihani tark qilsa, sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Nafl va vitrning keyingi rakaatlarida (3-4) tark qilsa, vojib bo‘ladi. Birinchi rakaatda fotihani takror o‘qib qo‘ysa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Agar zam suradan keyin yana o‘qisa yoki 3-4 rakaatlarda takror o‘qisa, sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Avval bir sura o‘qib ortidan fotihani o‘qisa sajdai sahv vojib bo‘ladi. Birinchi rakaatda bir surani zam qilgan bo‘lsa, ikkinchi rakaatda suralar tartibi bo‘yicha undan yuqoridagi surani o‘qib qo‘ysa, sajdai sahv qilmaydi.

Namoz o‘qiyotgan kishi sajda oyatini o‘qib sajda qilmagan bo‘lsa, yodiga tushganida sajda qilib olsa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Bir surani zam qilaman deb boshqa surani o‘qib yuborishning zarari yo‘q. Qiroatdan oldin ruku’ qilib qo‘ysa, qaytib qiroat qiladi va yana ruku’ qilish farz bo‘ladi. Birinchi qilgan ruku’ning e’tibori yo‘q. Sajdai sahv vojib bo‘ladi.

Tashahhudni to‘liq o‘qish vojib bo‘ladi. Agar ba’zisini o‘qib qolganini tark etsa, farz yoki nafl bo‘lsin sajdai sahv vojib bo‘ladi. Birinchi rakaatda qiroatdan oldin tashahhudni o‘qib qo‘ysa, sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Agar fotihani o‘qigandan keyin tashahhudni o‘qisa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Vojibni kechiktirgani uchun. Qiroatdan oldingi tashahhud sano o‘rniga o‘tadi. 3-4 rakaatlarda tashahhudni o‘qib qo‘ysa ham sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Qiyomda, ruku’da va sajdada o‘qilgan tashahhudga sajdai sahv qilish vojib bo‘lmaydi. (Muhiyt).

Qa’dai avvalda tashahhudni takror o‘qib qo‘ysa sajdai sahv vojib bo‘ladi. Birinchi qa’dadagi tashahhudga “Allohumma solli ala Muhammad” deb to‘liq bir jumlani qo‘shib o‘qisa, sajdai sahv vojib bo‘ladi.

Namoz o‘qigan kishi qa’daga o‘tirib tashahhudni o‘qisa va shu holida uch rakaat o‘qidimi yoki to‘rt rakaat o‘qidimi bilmay shakka tushib salomni kechiktirib qo‘ysayu keyin darhol o‘zini o‘nglab to‘rt rakaat o‘qiganini bilib qolsa, sajdai sahv vojib bo‘ladi.

Qunut duosini tark qilsa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Qiroatdan keyingi, qunutdan oldingi takbirni tark qilsa ham hayit takbirlari maqomida bo‘lgani uchun sajdai sahv qiladi.

Ikki hayit takbirlarini kam aytib qo‘ysa, ziyoda qilib qo‘ysa yoki o‘z o‘rnidan boshqa joyda aytib qo‘ysa, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Ikkinchi rakaatdagi takbiri intiqolni tark qilsa, sajdai sahv qiladi. Chunki, bu takbir hayitning vojib bo‘lgan takbirlari bilan birga bo‘lganligi uchun vojib hukmini olgan. Birinchi rakaatning takbiri unday emas. Jum’a, ikki hayit, farz va nafl namozlarining sahv-xatolari bir xil. Biroq, mashoixlarimiz ikki hayit va jum’a namozida odamlar fitnaga tushmasliklari uchun sajdai sahv qilinmaydi, deganlar.

Yolg‘iz namoz o‘qiyotgan kishi jahriy yoki maxfiy qiroat qilib qo‘ysa, unga sajdai sahv vojib bo‘lmaydi. Chunki, jahriy namozda jahriy qiroat qilish, maxfiy namozda maxfiy qiroat qilish jamoatning xos hukmlaridir.

Ta’avvuzni, basmalani yoki amiynni jahriy aytib qo‘ysa, sajdai sahv vojib bo‘lmaydi.

Bir kishi peshinni besh rakaat o‘qib qo‘ydi. To‘rtinchi rakaatda tashahhud miqdoricha o‘tirgan edi. Agar beshinchi rakaatni sajda bilan aniq qilmagan bo‘lsa, qaytib o‘tiradi va salom berib namozini tugatadi, sajdai sahv qiladi. Agar beshinchi rakaatni sajda bilan aniq qilgan bo‘lsa, qa’daga qaytmaydi va unga yana bir rakaat qo‘shadi. O‘zi alohida ikki rakaat bo‘ladi. Istehsonan sajdai sahv qiladi. Lekin, bu ikki rakaat nafl peshinning ikki rakaat sunnatining o‘rniga o‘tmaydi. Bomdodning uchinchi rakaatiga turib ketganda esa, to‘rtinchi rakaatni unga qo‘shib o‘qimaydi.

Peshinning to‘rtinchi rakatiga o‘tirmay turib ketgan bo‘lsa, hali sajda qilmagan bo‘lsa, qaytib o‘tiradi va sajdai sahv qiladi. O‘sha turib ketganida sajda qilib qo‘ysa, peshin namozi fosid bo‘ladi. Nafl namozga aylanib ketadi.

Bir kishi ikki rakaat nafl o‘qish paytida xato qilib qo‘ysa va sajdai sahv qilsa, uning ustiga 3-4 rakaatlarni bino qilmaydi. Namozdagi bir necha xatolarga ikki marta sajda qilish kifoya. Vallohu a’lam.

Lutfulloh UBAYDULLOH

tayorladi

O‘MI Matbuot xizmati

Fiqh

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 1440 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.