Halizamon esimda: kichkina bola edim, sahar mardondan onam uyg‘otdi: “Tur, bolam, non pishdi choyingni ichib ol, qo‘shnidan olgan non – qarzimizni berib kelasan”, dedi. Men biroz erinchoqlik bilan: “Yana biroz uxlay, tushdan so‘ng eltib beraman”, dedim. Onam esa: “Bolam, shaytonga bo‘yin berma, turaqol, qarzni tezda uzish kerak, bo‘lmasa yana qarz chaqiradi”, dedi...

O‘sha paytlar bu so‘zning ma’nosiga tushunmaganman. Ammo keyinchalik qarzning nechog‘li mas’uliyat, haqdor oldidagi ulkan burch ekanini angladim.

“Qarz” so‘ziga o‘zbek tilining izohli lug‘atida: “Ma’lum muddat o‘tgandan keyin qaytarish sharti bilan berilgan yoki olingan narsa (pul, buyum, g‘alla va h.k.)”, shariatda esa ushbu istilohga: “Boshqa kishiga bir narsani uning badalini qaytarib berish sharti bilan mulk qilib berishdir”, deya ta’rif berilgan.

Shariatda qarz masalasi

— Qarz kishi faqat kundalik hayoti o‘tmay mushkul ahvolga tushib qolgandagina murojaat qilinadigan muomala bo‘lib, boshqa maqsadlarda: boyib ketish, yanada yaxshiroq yashash uchun qarz ko‘tarish to‘g‘ri ish emas, — deydi O‘zbekiston musulmonlar idorasi Fatvo bo‘limi mudiri Homid ISHMATBЕKOV. — Kishilar o‘rtasidagi oldi-berdi munosabatida faqat qarzga, deb olinsagina qarz hisoblanadi. Buni o‘zaro foyda olish maqsadidagi sherikchilik ishiga aralashtirmaslik lozim. Egasiga foyda keltiradigan, manfaat hosil bo‘ladigan har qanday mulk qarzga kirmaydi. Mulk egasi qarzdordan tekinga manfaat istashi, unga nojo‘ya muomala va xatti-harakatlar qilishi aslo mumkin emas.

Alloh taolo bunday ogohlantiradi: “Ey imon keltirganlar! Bir-biringizdan biror muddatga qarz olib, qarz bersangiz, uni yozib qo‘yingiz! O‘rtalaringizda bir kotib adolat bilan yozsin! Hech bir kotib Alloh bildirgandek yozishdan bosh tortmasin, albatta, yozsin! Zimmasida qarzi bo‘lgan kishi aytib tursin, Rabbi bo‘lmish Allohdan qo‘rqsin va undan biror narsani kamaytirib yozmasin! Agar gardanida qarzi bo‘lgan kishi aqlsiz yo ojiz (yosh yoki o‘ta keksa) bo‘lsa, yoki (kar, soqovligi yo til bilmasligi tufayli aytib) yozdirishga qodir bo‘lmasa, uning homiy-vakili adolat bilan aytib tursin! Sizlar rozi bo‘ladigan (adolatli) guvohlardan ikki erkak kishini guvoh qilinglar. Agar ikki erkak topilmasa, bir erkak bilan ikki ayoldir – biri (unutib) adashganda, ikkinchisi eslatadi. Guvohlar chaqirilganda, (kelib guvohlik berishdan) bosh tortmasinlar! Xoh katta, xoh kichik qarz bo‘lsin, muddatigacha yozib qo‘yishdan erinmangiz. Mana shu Alloh nazdida adolatliroq, guvohlik uchun to‘g‘riroq va shak-shubha qilmaslikka yaqinroq (ish)dir. Lekin o‘rtangizdagi aylanma naqd savdo bo‘lsa, uni yozmasligingizda sizlarga gunoh yo‘qdir. O‘zaro savdo-sotiq qilganda ham guvoh keltiring! Kotib ham, guvoh ham zararlanmasin. Agar shunday qilsangiz (zararlantirsangiz), bu sizning fosiqligingizdir. Allohdan qo‘rqingiz! Alloh sizlarga (shunday) ta’lim beradi. Alloh hamma narsani biluvchi Zotdir” (Baqara surasi 282-oyat). Abdulloh ibn Abu Robiya (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Nabiy (sollallohu alayhi va sallam) mendan qirq ming qarz oldilar. Keyin u zotga mol kelganida uni menga qaytarib berdilar. Va: “Alloh molingga va ahlingga baraka bersin. Albatta, qarzning mukofoti maqtov va ado etishdir”, dedilar» (Imom Nasoiy rivoyati).

Shuni ham aytish kerakki, shariatimizda qarz berishga targ‘ib qilingan, ammo olishga emas. Bu masalada: qarz olib, uni bera olamanmi, deya oxirini o‘ylagan holda, nihoyatda ehtiyotkorona yo‘l tutish lozim. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim odamlarning mollarini (qarzga) qaytarish niyatida olsa, Alloh uni ado etishida yordam beradi. Kimki uni yo‘q qilish niyatida olsa, Alloh unga talafot yetkazib qo‘yadi”, dedilar» (Imom Buxoriy rivoyati).

Xo‘sh, bugun ham odamlarimiz tomonidan qarz ana shu maqsadlarda olinyaptimi? Afsuski, ha, deya olmaymiz. Bugun ko‘pchilik e’tiborsizlik bilan qaramoqda. Aksariyat kishilar biznes qilaman, bir so‘mimni ikki qilib olaman, degan niyatda qarz ko‘taryapti. Agar qarzdorning ishi yurishmasa yoki foyda ko‘rmasa qarzni muddatida qaytarmayapti, ayrim hollarda undan tonib ketish holatlari ham kuzatilyapti. Natijada ikki o‘rtada ixtiloflar yuzaga kelmoqda.

Qarzni qonuniy rasmiylashtirish tartibi

“Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” munosabati bilan yurtimizning barcha go‘shalarida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining xalq qabulxonalari faoliyat boshlagani fuqarolarimizning qarz masalasida duch kelayotgan muammolarini yechishda ham ayni muddao bo‘lmoqda.

Ushbu masalada poytaxtimizning Shayxontohur tumanidagi Xalq qabulxonasiga 2017 yilning 8 oyi davomida fuqarolarimiz tomonidan 36 ta murojaat qayd etilgan bo‘lib, ularning aksariyati o‘zining ijobiy yechimini topgan.

Bugun ijtimoiy hayotimizda qarz oldi-berdi masalasini notarial idoralarda qayd etish orqali mulkni kafolatlash tizimi yo‘lga qo‘yilgan.

— Fuqarolar o‘rtasida bo‘ladigan ushbu muomala munosabati qarz oldi-berdi shartnomasi orqali rasmiylashtiriladi, — deydi poytaxtimizning Olmazor tuman 2-son davlat notarial idorasi notariusi Muzaffar Qurbonov. — Mazkur shartnoma notarial idora vakillari guvohligida qarz oldi-berdi qilayotgan tomonlar kelishgan muddatga tuziladi. Ma’lum sabablarga ko‘ra, qarz muddati ikki tomonning roziligiga binoan, uzaytirilishi mumkin. Agar belgilangan muddatda qarz egasiga mulki qaytarib berilmasa, uning da’vosiga asosan, qarzdor fuqaroning uyiga 3 marta ogohlantirish xati yuboriladi. Shundan so‘ng ham qarz qaytarilmasa, notarial idora tomonidan majburiy ijro byurosiga qarzni undirish bo‘yicha ijro  xati kiritiladi.

Qarz masalasi bugun jamiyatimizda har tomonlama qonuniy asosga ega bo‘lib, ushbu oldi-berdi munosabatiga kirishuvchilar haq-huquqlari to‘la himoyalangan.

Qarz muomalasiga kirishgan har ikkala tomon jamiyatimiz va shariatimiz ko‘rsatgan qonun-qoidalarga birdek amal qilsa, qarz kishilarni bir-biridan uzoqlashtiruvchi emas, balki ularni yanada yaqinlashtiruvchi vosita bo‘lib xizmat qilishi, shubhasiz.

Bahriddin XUSHBOQOV,

jurnalist.