O`zbekiston musulmonlari idorasi

Qur’onni Qur’on bilan tafsirlash usuli

11.01.2018 8581 9 min.

Hanafiy mazhabining taniqli olimlaridan biri mufassir Abu Bakr Roziy al-Jassosning (917–980) “Ahkom al-Qur’on” asarida tafsir qilish usulining bir necha turlaridan foydalanganini ko‘ramiz. Shuni ta’kidlash lozimki, alloma va mufassir Abu Bakr Roziy va uning ilmiy merosini o‘rganish va tadqiq etishga sobiq sho‘rolar davrida e’tibor berilmagan. Bugungi kunda bu allomaning hayoti va ilmiy merosiga nafaqat yurtimiz olimlari, balki musulmon olamining ko‘pgina ilmiy markazlari va yevropolik tadqiqotchilar ham katta qiziqish bilan qaramoqda.

Abu Bakr Roziy al-Jassos taniqli alloma va mufassir ekanini “Ahkom al-Qur’on” (Qur’on hukmlari) tafsirida qo‘llangan bir qancha tafsir usullardan ham bilib olishimiz mumkin. Abu Bakr Roziy al-Jassosning hayoti va ilmiy faoliyati siyosiy va ijtimoiy munosabatlar keskin tus olgan bir davrga to‘g‘ri kelgani bois turli oqim va maktablarga munosabat bildirishi tasodif emasligini inobatga olish darkor. Shu bois alloma Jassosning fiqhiy masalalar yuzasidan bildirgan fikr-mulohazalari va qarashlarini tafsir ilmi orqali berishga harakat qilishi bugungi kunga qadar islom dini tarixi va manbashunosligi tadqiqotchilari diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Ma’lumki, Qur’oni karimda muayyan masala yoki hodisa munosabati bilan biron o‘rinda qisqacha izoh berilsa, boshqa bir o‘rinda unga kengroq va batafsil to‘xtalingan yoki bir oyatda kelgan hukmni boshqa oyatda nasx qilinishini uchratamiz. Bunday holatlar Qur’oni karimda ko‘p uchraydi. Shuning uchun Qur’oni karimni tafsir qilayotgan mufassir, birinchi navbatda Qur’onni puxta bilishi hamda bir mavzudagi oyatlarni to‘plab, ularni bir-biriga solishtirib ko‘rishi va shu oyatlar mazmun-mohiyatini tushunishda mujmallikka yo‘l qo‘ymasligi lozim. Agar shunday yo‘l tutilsa, Allohning oyatda ko‘zda tutgan maqsadini U zotning o‘zidan kelgan hukm vositasida tushungan bo‘ladi va bunday tafsir usulini Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish deb ataladi. Har bir mufassir bunday tafsir usulidan foydalanmasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri boshqa tafsir usuliga o‘tib ketishga haqqi yo‘q, chunki ilohiy so‘z egasi o‘z so‘zining ma’nosini o‘z bandalaridan yaxshiroq biladi.

Tarixiy va ilmiy manbalarga murojaat qilinsa, Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish usulini eng birinchi Payg‘ambar alayhissalomning o‘zlari qo‘llaganlar. Butun bashariyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlashga yuborilgan Payg‘ambar alayhissalom o‘zlariga nozil bo‘lgan oyatlarni tushuna olmagan sahobalariga boshqa oyatlar bilan sharhlab berar edilar. Masalan, “Imon keltirgan va imonlariga zulm (shirk) ni aralashtirmaganlar...” (An’om surasi 82-oyat) oyati nozil bo‘lganda, sahobalar qaysi birimiz zulm qilmagan, deb mahzun bo‘lishdi. Shunda Rasululloh mazkur oyati karimada keltirilgan zulm so‘zi ular o‘ylagan zulm emasligini, balki shirk ma’nosida qo‘llanganini bildirganlaridan keyin bu oyatni yanada kengroq tushunishga yordam berish uchun, “Eslang, Luqmon o‘g‘liga nasihat qilib, degan edi: “Ey, o‘g‘ilcham! Allohga shirk keltirmagin! Chunki, shirk ulkan zulmdir" oyatini o‘qidilar.

Mufassir Abu Bakr Roziy Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilishga alohida e’tibor qaratib, bir-biriga o‘xshash oyatlarni jamlab, bir-biriga solishtirishga harakat qilgan: fiqh va hukmga oid oyatlarda ham yoki boshqa bir ma’noga aloqador barcha oyatlarni sharhlashda shunday tafsir usulidan kengroq foydalanishgan. Shundan kelib chiqqan holda, Abu Bakr Roziyning Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish usulini ikki qismga ajratish mumkin bo‘ladi:

Biron oyatda kelgan so‘z yoki jumlaning lug‘aviy ma’nosiga Qur’onning oyatidan hujjat-dalil keltirish;
“Mavzuiy tafsir”, ya’ni tafsir qilinayotgan oyat mavzusiga aloqador yana boshqa oyatlarni keltirish.

Bundan tashqari, mufassir alloma tafsir qilayotgan biron oyatdagi lafzning lug‘aviy ma’nosini tushuntirish va unga izoh berishda Qur’on karimning o‘zidan hujjat-dalil keltirishi “Ahkom ul-Qur’on” tafsirida ko‘p o‘rinlarda uchrab turadi. Masalan, Baqara surasining 234-oyatini sharhlashda undagi “yatarabbasna” (يتربصن) lafzining ma’nosi “bir narsani kutish” ekanini keltirib, huddi shu lafz shu ma’noda ishlatilganini Mo‘minun surasining 30-oyati, Tavba surasining 98-oyati va Tur surasining 30-oyatlarini dalil sifatida keltirib o‘tadi^[8]. Shuningdek, Baqara surasining 236-oyatidagi “yoki” ma’nosini anglatuvchi “av” (أو) zidlovchi yuklamasi ba’zi oyatlarda “va” ma’nosini ham anglatib kelishini bildirib, unga Inson surasining 24-oyati, Niso surasining 43-oyati, Soffot surasining147-oyati hamda An’om surasining 146-oyatini dalil qilib ko‘rsatadi va bu oyatlarda ham o‘sha lafz “yoki” emas, balki “va” ma’nosida kelganini tushuntiradi.

Mufassir Abu Bakr Roziy Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilishda ko‘p o‘rinlarda mavzuiy tafsir usulidan foydalanadi, ya’ni tafsir qilinayotgan oyat mavzusidagi yana boshqa oyatlarni keltirish bilan kifoyalanadi. Shu boisdan bir mavzu yoki atamaga oid oyatlarni keltirish o‘sha mavzu yoki atamani to‘liqroq va yaxshiroq tushunishga omil vazifasini bajaradi.

Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, mufassir sharh berayotgan biron oyatga ayni shu oyatdan olinadigan hukmlardan kelib chiqqan holda sarlavha qo‘yilganini ham uchratamiz. Masalan, “Xavf namozi bobi”, “Ilmni yashirishdan qaytarilganlik bobi”, “Ota-onaga yaxshilik bobi”, “Payg‘ambarga itoat etish lozimligi bobi”, “Sadaqani minnat qilish bobi” va boshqalar. Agar sarlavha qo‘yilgan oyatga o‘xshash boshqa oyatlar mavjud bo‘lsa, ularni ham shu o‘rinda keltirib, qisqacha va muxtasar holda sharhlab o‘tilgan. Masalan, Baqara surasining 159-oyatida “Ilmni yashirishdan qaytarilganlik” nomi ostida alohida sarlavha berilib, unda ilmni yashirishga doir oyatlar – Baqara surasining 174-oyati va Oli Imron surasining 187-oyatlari keltirilgan. Shuningdek, qasosga oid oyatning sharhida “Qasddan o‘ldirilgan kishining valiysiga vojib bo‘ladigan narsalar” nomli sarlavha ochilib, unda qasosga taalluqli barcha oyatlar – Baqara surasining 178-oyati va 194-oyati, Moida surasining 45-oyati, Isro surasining 33-oyati va Nahl surasining 126-oyati keltirilgan. Bunday misollar “Ahkom ul-Qur’on” tafsirida ko‘plab keltirilganini uchratish mumkin.

Shunga qaramasdan, mufassir Abu Bakr Roziy o‘z tafsirida bunday yo‘l tutmasdan, ya’ni sarlavha qo‘ymasdan tafsir qilgan mavzular ham uchraydi. Tafsir bilan tanishish davomida bunday holatlarni osonlik bilan aniqlab, ularning mavzusiga qarab sarlavha qo‘yish mushkullik tug‘dirmaydi.

Masalan, Niso surasining 28-oyati sharhida alohida sarlavha qo‘yilganini ko‘rmasak ham, ammo shu oyat mazmuni va uni sharhlash davomida keltirilgan oyatlar mazmunidan kelib chiqqan holda unga “Dinda qiyinchilik va mashaqqatning yo‘qligi” deb sarlavha qo‘yish mumkin. Zero, oyat sharhida berilgan oyatlar – A’rof surasining 157-oyati, Baqara surasining 185-oyati va Oli Imron surasining 28-oyatlarining barchasi aynan shu mavzuga oid ekanini bilish qiyin emas. Xuddi shu suraning 5-oyati sharhida ham xuddi shunday holat ko‘zga tashlanadi. Bu oyat tafsirida ham alohida sarlavha qo‘yilmagan bo‘lsa ham, ammo oyat mazmuni va uning sharhida keltirilgan oyatlar mazmunidan kelib chiqqan holda unga “Mol-mulkni saqlashga buyurilganlik va uni zoye’ qilishdan qaytarilganlik” deb sarlavha qo‘yilsa xato bo‘lmaydi. Chunki mazkur oyat sharhida berilgan oyatlar – Isro surasining 26, 27 va 29-oyatlari, Furqon surasining 67-oyati va Oli Imron surasining 159-oyatlari ham aynan shu mavzuga aloqador bo‘lgani uchun shunday xulosa chiqarishga imkon beradi.

Umuman olganda, mufassir o‘z asarida Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilishga alohida e’tibor qaratib, Qur’ondagi bir-biriga o‘xshash oyatlarni bir o‘rinda jamlashdan tashqari xoh fiqhiy hukmlarga oid oyatlar bo‘lsin, xoh umumiy tafsirga oid oyatlar bo‘lsin, ularni bir-biriga solishtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Aksar tadqiqotchilar mashhur mufassirlardan biri Ibn Kasirni Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilgan mufassir deb hisoblashi ko‘pchilikka ma’lum[17]. Bu fikrni qo‘llab-quvvatlagan holda alloma Abu Bakr Roziyning Qur’on bilan Qur’oni tafsirlash usulidan foydalanishda mufassir Ibn Kasirdan qolishmasligini alohida ta’kidlab o‘tish joiz. Agar Abu Bakr Roziyning Ibn Kasirdan to‘rt asr oldin yashab o‘tganini ham inobatga oladigan bo‘lsak, Abu Bakr Roziy Qur’oni karimni tafsir qilishda bu usulni qo‘llagan ilk mufassirlardan biri degan xulosaga kelish o‘rinli bo‘ladi.

Burhoniddin AHMЕDOV,

tayyorladi

O‘MI Matbuot xizmati

Qur'oni karim

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Yangiliklar

O‘zbek moturidiyshunosligidagi ulkan tarixiy voqelik

19.04.2025 2139 8 min.

So‘nggi yillarda mamlakatimizda mutafakkir allomalarimizning ibratli hayot yo‘llarini o‘rganish, ularning boy ilmiy-ma’naviy merosini keng targ‘ib qilishga har qachongidan ham ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Zotan, insoniyat sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qo‘shgan ajdodlarimizning asarlaridagi ezgu g‘oyalar, umuminsoniy qadriyatlar, bag‘rikenglik va mo‘tadillik, ilm-fan, aql va tafakkurning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyatiga oid qarashlar yoshlarni komil inson etib tarbiyalash, jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlashning muhim omili bo‘lib hisoblanadi.

Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar natijasi o‘laroq tashkil etilgan O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari boy tarixiy-madaniy merosimizni o‘rganish va qayta tiklashga xizmat qilmoqda.

Mamlakatimizda buyuk mutafakkir ajdodimiz, aqida ilmi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Imom Abu Mansur Moturidiy va u asos solgan moturidiylik ta’limotini o‘rganishga alohida ahamiyati berilishi diqqatga sazovordir. Hanuz o‘z dolzarbligini yo‘qotmasdan kelayotgan mazkur ta’limotning bugungi kundagi o‘rni va ahamiyati haqida muhtaram yurtboshimiz: “Moturidiy ta’limoti ilm egallash jarayonida bag‘rikenglik g‘oyasi asosida inson aql-zakovatining o‘rni va ahamiyatiga yuksak e’tibor qaratadi. Bu o‘z navbatida ushbu ta’limotning keng ommalashuvida muhim o‘rin tutgan. Bunday g‘oyalarga bugungi kunda ham insoniyat katta ehtiyoj sezmoqda”, deb ta’kidlagan edi.

So‘nggi kunlarda mamlakatimiz tarixida, xususan, moturidiyshunoslik sohasida yuqorida zikr qilingan ishlarga hamohang bo‘lgan ulkan tarixiy voqelik sodir bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti muhtaram Shavkat Mirziyoyev “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ushbu qaror nafaqat yurtimizda, balki xalqaro miqyosda ham Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini tizimli hamda ilmiy asosda o‘rganishni yangi bosqichga olib chiqishga zamin yaratadi.

Unga muvofiq, joriy yilda buyuk ajdodimiz, mutafakkir olim Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligi mamlakatimizda keng nishonlanadi. Shu munosabat bilan tashkil qilinadigan tadbirlar doirasida Samarqand shahrida “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya tashkillashtirish, xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov o‘tkazish, olim asarlarining o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini nashr qilish, uning serqirra hayot yo‘li va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyatini ochib beradigan badiiy-publitsistik film yaratish, esdalik suvenirlari, pochta markalari, taqvimlar va boshqa ko‘rgazmali axborot vositalarini muomalaga chiqarish, Samarqand shahridagi Imom Abu Mansur Moturidiy majmuasini qayta ta’mirlash va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish belgilab olindi.

Mazkur Qarorning qabul qilinishi nafaqat O‘zbekistonda, balki musulmon mamlakatlarida ham katta quvonch bilan kutib olindi. Ta’kidlash lozimki, Qaror yurtimizda Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganishni yanada rag‘batlantirish, bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarish, Imom Moturidiy siymosini xalqimizga yanada kengroq tanitishga xizmat qilishi bilan birga, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markaziga alohida mas’uliyat ham yuklaydi. Birinchi navbatda, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazida Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotini o‘rganish va keng targ‘ib qilish yuzasidan amalga oshiriladigan ishlar, ilmiy tadqiqot mavzularini Qarorda belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda belgilab, asosiy faoliyat yo‘nalishlarini muvofiqlashtiradi.

Imom Abu Mansur Moturidiy musulmon olamida buyuk mutakallim, qomusiy olim va ulug‘ mutafakkir, moturidiylik ta’limotining asoschisi sifatida keng e’tirof etiladi. U asos solgan moturidiylik ta’limoti paydo bo‘lganidan to hozirgi kunga qadar e’tiqod musaffoligini asrab-avaylash, musulmonlarning jipsligi va birdamligini ta’minlash, islom niqobi ostidagi oqimlarning buzg‘unchi g‘oyalarga qarshi raddiyalar berishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Xususan, turli adashgan oqimlarning g‘oyalariga qarshi naqliy va aqliy dalillar asosida raddiya berish metodologiyasi hamda ma’rifiy asoslarini ishlab chiqqan Imom Moturidiy mazkur xizmatlari uchun “Imom al-huda” – “Hidoyat imomi”, “Musahhih aqida al-muslimin” – “Musulmonlarning aqidasini to‘g‘rilovchi” degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan. Allomaning Abu Muin Nasafiy, Abu Barakot Nasafiy, Abu Hafs Nasafiy kabi izdoshlari uning yo‘lini munosib davom ettirib, ixtilofli aqidaviy muammolarga ilmiy yechim topish, mo‘tadil ta’limotni odamlar orasida keng tarqatishga ulkan hissa qo‘shganlar.

Imom Moturidiyning mutaassiblikka qarshi kurash metodologiyasi ham naqliy, ham aqliy dalillarga asoslangani sababli buzg‘unchi oqimlar faoliyatiga barham berishda o‘ta samarali bo‘lgan. Ushbu metodologiyaning asosini olimning “Qurolingni ilmda yasa”, degan hikmatli so‘zi tashkil qilgan. Bugungi kunda Imom Moturidiyning ushbu hikmati mamlakatimizda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan “Jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyasi bilan har tomonlama mushtarak ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, yuqoridagilardan kelib chiqib, Imom Moturidiy hayoti, ilmiy merosi va moturidiylik ta’limotini o‘rganish hamda keng targ‘ib qilish yoshlar tarbiyasida, shuningdek, jamiyatda bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarini qaror toptirib, ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirishda naqadar yuksak ahamiyatga ega ekanligi oydinlashadi.

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotining o‘rganilishi xususida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda Markazda bu borada keng ko‘lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Eng birinchi navbatda, Markaz qoshida tashkil qilingan Xalqaro ilmiy hay’at faoliyatini alohida tilga olish zarur. Misr, Turkiya, Iordaniya, Bosniya va Gersegovina, Germaniya, Rossiya, Malayziya kabi mamlakatlarning yetuk olimlari, mahalliy mutaxassislarni o‘z tarkibida jamlagan ushbu Hay’at ilmiy tadqiqot mavzularini mazmunan boyitish va yanada takomillashtirish, Markaz faoliyatini zamonaviy talablar asosida yo‘lga qo‘yishda benazir platforma vazifasini bajarmoqda. Shu bilan birga, Hay’at a’zolari Imom Moturidiy siymosini jahonga tanitishga ham katta hissa qo‘shmoqdalar.

Shuningdek, Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha islom tashkiloti (ICESCO), Islom tarixi, san’ati va madaniyatini tadqiq qilish markazi (IRCICA), Turkiya Islom tadqiqotlari markazi (ISAM), Islom tafakkuri instituti, Saljuq universiteti, Anqara Yildirim Boyazid universiteti, al-Azhar universiteti, Malayziya islom ilmlari universiteti kabi jahonning nufuzli ilmiy va ta’lim muassasalari bilan imzolangan hamkorlikka oid memorandumlar doirasida moturidiylik ta’limoti tarixi va bugungi kundagi ahamiyati, shuningdek, zamonaviy islomshunoslikka oid dolzarb muammolarni hal qilishga qaratilgan konferensiya, seminar, davra suhbatlari va boshqa ilmiy-ma’rifiy tadbirlar muntazam tashkil etib kelinmoqda.

Markaz tomonidan Misrning al-Azhar majmuasi tadqiqotchilari o‘rtasida Imom Moturidiy merosi bo‘yicha xalqaro tanlov o‘tkazildi. Shuningdek, xorijlik tadqiqotchilar uchun Imom Moturidiy nomidagi xalqaro stipendiya joriy qilindi. Bu o‘z navbatida O‘zbekistonda diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, ijobiy o‘zgarishlarni jahon hamjamiyatiga yetkazish bilan birga, Markaz faoliyatini ham xorijda keng targ‘ib qilishga xizmat qilmoqda.

Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotiga oid manbalarning o‘zbek tilidagi ilmiy-izohli akademik tarjimalarini yaratish, qo‘lyozmalar asosida ilmiy tanqidiy matnlarini tayyorlash, shu asosda xalqchil risolalarni nashr qilib, aholi, ayniqsa yoshlar orasida moturidiylik ta’limotidagi bag‘rikenglik va mo‘tadillik g‘oyalarini keng targ‘ib qilishga ham alohida e’tibor qaratilayotganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Jumladan, o‘tgan yilning o‘zida bugungi kundagi dolzarb muammolarga bag‘ishlangan 40 ga yaqin monografiya, kitob va xalqchil risola chop etildi.

Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi qarorning qabul qilinishi Markaz faoliyatini yangi bosqichga olib chiqishga, uni mahalliy va xalqaro miqyosda kengaytirishga xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ushbu Qaror nafaqat O‘zbekiston, balki xalqaro miqyosdagi moturidiyshunoslik sohasi rivojida muhim o‘rin tutishiga shubha yo‘q.

Jamoliddin Karimov,

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktori

O'zbekiston yangiliklari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati