Abu Abdulloh Muhammad ibn Umar ibn Husayn ibn Hasan ibn Ali Faxriddin Roziy Ray shahrida tug‘ilgan. Otasi shu yerdagi masjidning imom-xatibi bo‘lgani uchun uni “Roziy ibn Xatib” ham deyishgan. Faxriddin Roziyning tug‘ilgan yili xususida ba’zi tarixchilar hijriy 543, ba’zilari 544 (milodiy 1148) yilni ko‘rsatishadi. Alloma hayoti va ilmiy-ijodiy faoliyatini chuqur o‘rgangan arab olimi Muhammad Solih Zarkonning fikricha, u 544 yilda tug‘ilgan.
Yoshligidan turli ilmlarga qiziqqan Faxriddin Xuroson va O‘rta Osiyoning bir qancha shaharlarida bo‘lib, ko‘plab olim, shoir, faylasuf va davlat arboblari bilan muloqotda bo‘ladi. U ta’lim olishni Xurosonning Marog‘a shahrida boshlagan bo‘lsa-da, hayotining ko‘p qismi Buxoro, Samarqand, Nasaf, Xorazm, Banokat va Marvda o‘tadi. Jumladan, Buxoroda buyuk mutafakkirlar Abu Ali ibn Sino va Abu Nasr Forobiy ta’limotlaridan tahsil oladi, ilmiy bahslarda qatnashadi.
Olim qaysi shaharga bormasin, unga hurmat ko‘rsatilgan. Xorazmda shoh Alouddin Takash izzat-ikrom ehtirom bilan kutib olgan. Farzandlariga ustozlik qilishini so‘ragan. Otasi vafotidan keyin taxtga o‘tirgan Muhammad ustozi Faxriddin Roziyga alohida iltifot ko‘rsatib, martabasini oshirgan.
Faxriddin Roziyning vafoti haqida ham olimlar orasida turli fikrlar mavjud. Ba’zilari Xorazmda, ba’zilari Ray shahrida, yana boshqalari Hirotda vafot etgan deyishadi. Ammo ko‘pchiligi uning Xorazmda og‘ir kasalikka chalinganini e’tirof etib, u yerda vafot qilganiga guvohlik beradi. Shunga ko‘ra, Faxriddin Roziy hijriy 606 (milodiy 1209) yili ramazon oyining 15 kunida boqiy dunyoga ko‘chgani aytiladi.
Tafsir, fiqh, kalom, usul, tarix, adabiyot, falsafa fanlari bo‘yicha davrining qomusiy olimi hisoblangan Faxriddin Roziy boy ilmiy-ma’naviy meros qoldirgan. Allomaning birgina “Jome’ul ulum” asari aqida, fiqh, faroiz, vasiyat, tafsir, tarix, grammatika, tib, tabiat, ov qilish, dehqonchilik haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Tafsir ilmiga oid “Mafotihul g‘ayb” asari chuqur mazmun-mohiyati va kengqamrovli bilan boshqa tafsirlardan ajralib turadi. Roziy tafsirida oyat va suralarning o‘zaro bog‘liqligi va munosabati to‘g‘risida bir emas, bir necha dalil keltiradi. Olim Ibn Xallikon bu haqda: “Roziy o‘z tafsirida ko‘p ajoyib va noyob ma’lumotlarni jamlagan”, deydi.
Olamlar va butun borliqni ilmiy asosda teran anglashda zarur bo‘ladigan fikratlar va qarashlarni yoyishda allomaning noyob asarlari katta ahamiyatga ega. Uning “Mahsulul afkor al-mutaqadimin va mutaaxxirin” (“Qadimgilar va keyingilar afkorlarining mahsuli”) asari jamiyat hayotida alohida e’tiborga loyiq. Alloma unda yosh avlodni buyuk ajdodlar hayotidan o‘rnak olib, turmush tarzlari uchun foydali xulosa va saboqlar chiqarib olishga da’vat etadi.
Faxriddin Roziyning insonlarni hamisha imon-e’tiqodli, halol, adolatli, vatanparvar, mehnatsevar, rahm-shafqatli, muruvvatli bo‘lishga chorlab kelgan asarlari hozirgi kunda ham ilm-fan va madaniyatning noyob durdonalari sifatida jamiyat a’zolarining ma’naviy yuksalishiga katta hissa qo‘shmoqda.
Dilbar UBAYDULLAYEVA,
Toshkent islom universiteti magistranti
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
