Sayt test holatida ishlamoqda!
24 Dekabr, 2024   |   23 Jumadul soni, 1446

Toshkent shahri
Tong
06:21
Quyosh
07:47
Peshin
12:28
Asr
15:18
Shom
17:02
Xufton
18:22
Bismillah
24 Dekabr, 2024, 23 Jumadul soni, 1446

Ko‘zi ojiz,  qalb  “ko‘z”i ochiq qori

28.12.2017   7185   4 min.
Ko‘zi ojiz,  qalb  “ko‘z”i ochiq qori

Qur’oni karim qiroati haqida so‘z borganda , Qur’on ilmida nomi chiqqan yetuk olimlar yodga keladi.  Ularning mashhurlaridan biri– qorilar sayyidi,  shayx, imom Abu Muhammad ibn Farruh Shotibiydir.

Imom Shotibiy Qur’oni karim qiroati va tajvidi, qur’oniy ilmlar sohasida shuhrat topgan olimdir.  Shuningdek,  u Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarining ham bilimdoni sanaladi. Agar uning oldida Imom Buxoriy va Imom Muslim  “Sahih” to‘plamlari yoki Imom Molikning “Muvatto” asaridan hadis o‘qilsa,  kitobga qaramay,  o‘qilgandagi xatolarni yoddan aytar va yo‘l-yo‘lakay kotiblar yo‘l qo‘ygan juz’iy kamchiliklarini ham to‘g‘rilab qo‘yardi.  Imom Shotibiy arab tili grammatikasi bo‘yicha ham taniqli ulamolardan edi.

Shotibiy juda zakovatli bo‘lgan, diniy ilmlardan tashqari, she’riyat sohasida ham yaxshigina iqtidori bo‘lgan.  Ibodatlarni kichik ko‘ngil va tavoze’ bilan ado qilgan , qalbi doimo Allohning zikri bilan uyg‘oq bo‘lgan. Manbalarda uning ko‘zlari ojizligiga qaramay, qalb ko‘zlari ochiq, zohid va karomatli valiy bo‘lgani zikr etiladi2.

Majlislarda Shotibiy ilm va dinga manfaati bo‘lmagan behuda so‘zlardan tiyilardi. Qur’on qiroatiga kirishmoqchi bo‘lsa, sunnatga muvofiq holda tahoratli bo‘lar, pokiza kiyimlarini kiyar edi.

Abu Amr ibn Saloh  “Tabaqot ash-Shofi’iya” asarida yozishicha, Abu Muhammad Shotibiy o‘z vatanida, Abdulloh Abul Os Nafariy huzurida Qur’oni karimni to‘la yod olgan va undan yetti qiroatni o‘rgangan. Qadimiy Andalusiyaning Valensiya shahriga ko‘chib o‘tgach, ikkinchi ustozi Abulhasan ibn Huzayldan qiroat ilmiga oid “Taysir” kitobi bo‘yicha ta’lim olgan. Yana Shotibiyning Abul Hasan ibn Na’ma, Abu Abdulloh ibn Saoda, Abu Muhammad ibn Omir, Abu Abdulloh ibn Abdurrahim, Alim ibn Abdulaziz kabi davrining yetuk qiroat ustozlaridan ham ta’lim olgani aytiladi. Haj qilish uchun Makkaga borganida esa, Abu Tohir Silfiydan ham ilm o‘rgangan3. Keyin Shotibiy Abu Abdulloh Muhammad ibn Hamidga shogird bo‘lib, mashhur tilshunos Sibavayhning “Komil” va Ibn Qutaybaning “Adab ul-kotib” kitobini o‘qigan. Shundan keyin Iskandariyada Abu Tohir Salafiy va boshqalar suhbatida bo‘lgan. Bundan tashqari, Shotibiyning yana o‘ndan ortiq ustozi bo‘lgani ma’lum4.

Voziy al-Fozil Shotibiyni Misrdagi madrasada talabalarga Qur’on, hadis, nahv va sarfdan dars berishga taklif qiladi va unga barcha qulay sharoitlarni yaratib beradi. U umri oxirigacha ana shu «Foziliya» madrasasida talabalarga qiroatdan dars berdi. U vataniga qaytib kelmadi, chunki u yerning olimlari nomi olamga mashhur Shotibiyga hasad qilib, u haqda turli fitnalar uyushtirishlari xavotiri bor edi. Olim faqirlikda kun kechirganiga qaramay, qanoatni qo‘ldan bermadi5.

Shotibiyni dunyoga uning ilmiy merosi tanitdi. U asarlarini arab tilida, asosan, nazmda bitdi. Ularning o‘qilishi va yod olinishi oson bo‘lgani bois, asrlar davomida madrasalarda asosiy darslik bo‘lib xizmat qildi. Jumladan, bir necha asr Buxoro madrasalarida uning «Hirz al-amoniy va vajh at-tahoniy» asari o‘qitib kelingan. Asar 1173 baytdan iborat manzuma bo‘lib, radifi «lom» harfi bilan tugaydi. Rivoyat qilinishicha, olim mazkur asarini yozib bo‘lganidan so‘ng Ka’bani o‘n ikki ming marta tavof etgan va har aylanishda: “Yo Alloh, asarimni xalqqa foydali et” deya duo qilgan ekan. Manbalarda uning Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamni tushida ko‘rgani ham naql qilinadi. U Rasulullohga mazkur kitobini ko‘rsatibdi. U zot kitobni qo‘llariga olib, «Yaxshi kitob bo‘libdi, kim uni o‘qisa, jannatga kirsin», deb duo qilibdilar6. Bundan tashqari, Shotibiyning qiroat ilmiga bag‘ishlangan o‘nga yaqin asari mavjud va ular hozirgacha qayta-qayta nashr qilinmoqda.

Ibn Hallikon bunday deydi: “Shotibiy behuda, befoyda va ortiqcha gapirmasdi, faqat zarurat yuzasidan so‘ralgan narsaga javob berardi. U kishi bemor bo‘lib qolsa, kasalligi haqida hech kimga shikoyat qilmas va sezdirmasdi. Agarda u kishining sog‘ligidan so‘ralsa, u: «Allohga shukr, sog‘ligim yaxshi», deb qo‘yardi.

Shotibiy 590 hijriy yilning 28-jumadul oxir oyida (1194 yil 20 iyun) Misrda vafot qildi7. Shotibiyning qabri Qohiraning Vafora qishlog‘ida, uning maqbarasi mashhur ziyoratgohga aylangan. Taniqli qiroat olimi Jazariy u haqda bunday deydi: “Men Shotibiyning qabrini bir necha marta o‘z shogirdlarim bilan ziyorat qildim. U kishi qabri oldida turib, shogirdlarim bilan qilgan duoyim ijobat bo‘ldi»8.

 

O‘MI Matbuot xizmati

Qur'oni karim
Boshqa maqolalar
Maqolalar

«Buyuk» geografik kashfiyotlar

23.12.2024   1448   6 min.
«Buyuk» geografik kashfiyotlar

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Bu kashfiyotlarga sabab bo‘lgan shart-sharoitlar uchta asosiy banddan iborat:

1. Yevropa mamlakatlari Sharq bilan savdo-sotiq qilishda duch kelgan qiyinchiliklar.

2. Pul metali sifatida oltin tanqisligi.

Yevropaning iqtisodiy taraqqiyoti tobora ko‘proq pul talab qilar edi. Bu taraqqiyotning asosiy yo‘nalishi tovar xo‘jaligining, savdo-sotiqning o‘sishi edi. Buyuk geografik kashfiyotlarga sabab bo‘lgan yana bir muhim omil ham shunga bog‘liq: Yevropada shakllanib borayotgan kuchli absolyutist (mutlaq) monarxiyalarga dabdabali saroylar, yollangan armiyani ta’minlash uchun ulkan mablag‘lar kerak bo‘layotgan edi. Ana shu davlatlar yirik dengiz ekspeditsiyalarini tashkil etishi mumkin edi. Bundan tashqari, yakka shaxslarning bu qadar xarajatlarga imkoni yo‘q edi. Shuning uchun bu kashfiyotlarda feodal tarqoq mamlakatlar emas, aynan markazlashgan davlatlar (Ispaniya, Portugaliya, Angliya) asosiy o‘rin tutgani tasodif emas. Biroq, bunday ekspeditsiyalar uchun savdogarlar ham mablag‘ ajratar edi. Shuningdek, katolik cherkovi ham qo‘shimcha yerlar, katta daromadlar va yangi qavmlarga ega bo‘lish istagida bunday istilolarga «oq fotiha» berar edi.

Bunday davr uchun muqarrar bo‘lgan feodal mulklarning parchalanish jarayoni Yevropa mamlakatlarida har qanday yo‘l bilan uzoq qit’alarda boylik va yerlarni qo‘lga kiritishga intiluvchi ko‘plab avantyuristlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bular qaramlik va qashshoqlikdan qutulishni orzu qilib yurgan zodagonlar va dehqonlar edi.

3. Fan-texnikaning, ayniqsa kemasozlik va dengiz navigatsiyasining rivojlanishi. XV asrda yangicha tuzilishga ega bo‘lgan kemalar – karavellalar paydo bo‘ldi. Uning to‘shi (kil, pushtak) bor bo‘lib, yelkanlar bilan shunday jihozlangan ediki, yonboshdan esgan shamolda ham yura olara edi. Shuningdek, o‘sha davrga kelib kompasdan tashqari astrolyabiyalar, ya’ni kenglikni aniqlovchi asboblar hamda anchagina ishonchli xaritalar – portolanlar ham paydo bo‘lgan.

Buyuk geografik kashfiyotlar oxir-oqibatda mustamlaka tizimining vujudga kelishiga olib keldi. Agar XVI asrda Yevropada kapitalizm rivojlana boshlagan bo‘lsa, agar Yerovpa iqtisodiy jihatdan boshqa qit’alarning xalqlaridan o‘zib ketgan bo‘lsa, bunga mustamlakalarning talon-taroj qilinishi va ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi ham sabab bo‘lgan.

Mustamlakalar darhol kapitalistik usullar bilan ekspluatatsiya qilina boshlamagan, ular darhol xom ashyo manbaiga va yangi bozorlarga aylanmagan. Avval ular obdon talon-taroj qilingan, birlamchi kapital (sarmoya) to‘plash manbai bo‘lib xizmat qilgan. Ispaniya va Portugaliya mustamlakalarni feodal usullar bilan ekspluatatsiya qilgan birinchi mustamlakachi davlatlar bo‘lishgan.

Bu yerlarda zodagonlarga odatdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari emas, balki oltin, kumush yoki hech bo‘lmaganda Yevropada qimmat baholarga sotish mumkin bo‘lgan anvoyi mevalar kerak edi. Ular hindularni oltin va kumush konlarda ishlashga majburlashar, bo‘ysunmaganlarni butun-butun qishloqlari bilan yo‘q qilib yuborishar edi. Guvohlarning aytishicha, konlar atrofida chirib yotgan yuzlab murdalarning badbo‘y hidi anqib yotar edi. Shakarqamish va qahva plantatsiyalarida ham yerlik aholi ana shunday usullarda ekspluatatsiya qilinar edi.

Yerlik aholi bunday og‘ir mehnatga bardosh bera olmay, yoppasiga qirilib bitar edi. Ispanlar Espanola (Gaiti) orolida ilk bor paydo bo‘lgan paytda u yerda millionga yaqin aholi yashar edi, biroq XVI asrning o‘rtalariga kelib ular bitta qo‘ymay qirib tashlandi. Ispanlarning o‘zi ham XVI asrning birinchi yarmida amerikalik hindularni qirib tashladik, deb hisoblashar edi.

Biroq, ispanlar ishchi kuchini yo‘q qilib, o‘z mustamlakasining xo‘jalik asosiga putur yetkazishdi. Yetishmayotgan ishchi kuchini to‘ldirish maqsadida Amerikaga afrikalik qoratanlilarni olib kelishga to‘g‘ri keldi. Shunday qilib, mustamlakalar paydo bo‘lishi bilan quldorlik qayta tiklandi.

Ispanlar tomonidan Amerika yerlarining mustamlaka qilinishi konlarga, shakarqamish va tamaki plantatsiyalariga haydab kelingan son-sanoqsiz yerlik aholini majburlab ishlatish yo‘li bilan, bo‘ysunmaganlarni ommaviy qirg‘in qilish yo‘li bilan amalga oshirildi (Yamayka orolida XVI asrning birinchi yarmida 50 mingdan ortiq yerlik aholi halok bo‘lgan, Peru va Chilida esa XVI asrning ikkinchi yarmida hindularning soni besh baravar kamayib ketgan), oqibatda bir necha o‘n yildan so‘ng ishchi kuchi keskin kamayib ketdi. Mustamlakachilar Afrikadan qullar olib kela boshlashdi. Jismonan chidamliroq bo‘lgan qoratanlik afrikaliklar ispan mustamlakalaridagi asosiy ishchi kuchiga aylandi.

Qul savdosi serdaromad ish chiqib qoldi: Afrikada qabila boshliqlarini ichirib, suv tekin taqinchoqlar bilan aldab, qullarni juda arzonga sotib olish va Amerikada ularni 20-30 baravar qimmatga sotish mumkin edi. Ba’zan qullar umuman sotib olinmas, balki ularni kuch ishlatib, tutib olib, kemaga yuklashar va Amerikaga olib ketishar edi. Ispan mustamlakalariga har yili 6-8 ming qoratanli qullar olib kelinar edi. (Manba: allbest.ru).

(Bu ishlarning barchasi Yevropa uyg‘onishining gumanizm – insonparvarlik shiori ostida amalga oshirilganmi?)

Yevropada dinga bo‘lgan munosabatda ham keyinroq o‘zgarish yuz berdi. Bir guruh dinsiz bo‘lib ketdi. Bir guruh dinni cherkovga qamab olib, bu har kimsaning o‘z ishi deyish bilan kifoyalandi. Ammo Darvinning asl shogirdlari dinni Karl Marks boshchiligida xalq uchun afyun deb e’lon qildilar va uni batamom yo‘q qilib yuborishga bel bog‘ladilar.  Karl Marksning xayolini Lenin va uning safdoshlari Rossiyada va unga qaram bo‘lgan diyorlarda hayotga tatbiq qildilar. Lenin tuzgan davlat dunyo tarixida kufrni o‘ziga shior qilib olgan birinchi davlat bo‘ldi. Ular dunyoning o‘zlariga qaram bo‘lgan barcha yurtlarida «ilmiy ateizm» asosida dinga va dindorlarga qarshi qatag‘on o‘tkazdilar. Son-sanoqsiz ibodatxonalar yer bilan yakson qilindi. Diniy xodimlar va ulamolar qatl qilindi, qamaldi va surgun qilindi. Diniy kitoblar va dinga bog‘liq madaniyat durdonalarni olovga yoqildi. Ilmiy ateizm ta’limotlari dunyodagi yagona to‘g‘ri e’tiqod sifatida barchaga majburiy ravishda talqin qilindi. 

«Olam va odam, din va ilm» kitobi asosida tayyorlandi

Maqolalar