Jazirama issiq kunlardan biri. Tirik jon borki, Allohdan panoh tilab, soya-salqinga qochgisi kelib turgan palla. Zamin issiqligidan qaynaydi go‘yo. Arabiston qumliklarida olov uchqunlari yaltirab turadi. Inson u yoqda tursin, qurt-qumursqayu qushlargacha in-iniga kirib ketgan.

Jahannam o‘tidek yonib turgan shu qumlikda bir qul yigit qo‘l-oyog‘i zanjirlangan holda, qaynoq qumga chalqancha yotqizib qo‘yilgan edi. ko‘kragida ikkita yirik-yirik tosh. Zolim xo‘jayini, qo‘lida qamchi tutib boshida turibdi. Vaziyatdan zulmning miqyosini hamda qulning aziyatini tasavvur qilish qiyin emas. Og‘ir-og‘ir toshlar tanasini bosib turganidan qulning terilari shilinib-kuyib ketgan. Og‘ir zanjir esa, biron-bir harakat qilishga yo‘l bermas, o‘lganning ustiga tepgandek, goh-goh qamchi yeb qolar edi.

Lekin u bu azoblarga qaramasdan – sabr-toqatiga va irodasiga tasannolar bo‘lsinki –  hech qanday dod-faryod qilmas, tilida faqat bir so‘zni takrorlar edi: “Ahad, Ahad”, ya’ni, “Alloh birdir, Alloh birdir”, der edi, xolos. Zolim xo‘jayin har gal bu so‘zni eshitganida battar quturib ketardi. Chunki u butlarga sig‘inardi. Zotan, qanday ham bardosh qilsin, quli uning hamma butlarini inkor etib, yagona Allohga imon keltirgan bo‘lsa?!

Darhaqiqat, bu irodali qul kufrdan va shirkdan bezor bo‘lgan edi. u Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning da’vatlarini eshitgan vaqtda u zotga imon keltirdi. Chin dili bilan yolg‘iz Allohga ibodat qila boshladi, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga ergashdi. Bu g‘ayratli, jasoratli yigit o‘zining Parvardigoriga bo‘lgan imonini yashirib o‘tirmadi., xo‘jayiniga ochiq-oydin aytdi. Mushrik xo‘jayinning jazavasi ham ayni shu boisdan edi. qulni dindan qaytarish uchun to‘xtovsiz iskanjaga olar, Muhammad sollallohu alayhi vasallam bilan aloqani uzishga majbur etmoqchi bo‘lar edi. Ammo quli unga taslim bo‘lmadi. U shunday e’tiqod qilar ediki, dunyoning besh kunlik azob-uqubati hech qanday ahamiyatga ega emas. Haqiqiy hayot oxiratda davom etadi. U islomni qabul qilgan kundan boshlab, xo‘jayini uni har kuni azoblar, dindan qaytarish uchun vahshiyona usullarni qo‘llar edi. Biroq bu mo‘min qul uning vahshiyona, razilona harakatlariga javoban to‘xtamasdan “Alloh bir, Alloh bir”, degan so‘zni qaytarar edi.

Ana shunday azob-uqubatlar bo‘layotgan kunlarning birida Hazrati Abu Bakr roziyallohu anhu bu yerdan o‘tib qoldi. Qulning sabru matonatini ko‘rib, dilida tasannolar aytdi. Islomning birinchi darajali dushmani bo‘lgan zolim mushrikdan qulni sotib olib, uning jabru sitamlaridan ozod qildi. Tog‘dek kuch-quvvatga va undan ham katta irodaga ega bo‘lgan bu qul kim edi?

Albatta, u – Hazrati Bilol roziyallohu anhu edi!

Hazrati Bilol roziyallohu anhu ozodlikka chiqishi bilan Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning xizmatlariga hozir bo‘ldi hamda qolgan hayotini Islom uchun baxshida qildi. U kishi asli habash qavmidan bo‘lib, Makkaga yaqin bir joyda tug‘ilgan, tug‘ilishidan qul edi. Xo‘jayini ismi Umayya ibn Xalaf Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga va Islomga ashaddiy dushman edi.

Bilol roziyallohu anhu Islomni birinchilardan qabul qildi, balog‘atga yetgan kishilar orasida Hazrati Abu Bakrdan keyin imon keltirgan ikkinchi odam bo‘ldi.

Islomning dastlabki pallalarida musulmonlarning holati juda og‘ir, Makka mushriklari Islomga kirganlarni nihoyatda og‘ir qiyin-qistovlarga olar edi. Hammasidan ham Hazrati Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga yetkazilayotgan aziyatlar o‘tib tushardi. Islomni qabul qilish o‘ziga musibat va zulm keltirishdan boshqa narsa emas edi. Xususan, Biloldek qullar misli ko‘rilmagan azob-uqubatlarga solinar edi. U davrlarda xo‘jayinlar qullar ustidan to‘liq haq-huquqli bo‘lganidan, ko‘ngillari tusagan ishni qilishardi. Hech kim ularga e’tiroz qilmasdi. Hazrati Bilol ham bu holdan xabardor edi. Ammo uning qalbida Payg‘ambarning sollallohu alayhi vasallamga muhabbat hamda Islomning buyukligi o‘rnashib qolgani uchun bu sinovlardan qo‘rqmadi. Imonida mustahkam turdi, insoniyatga misli ko‘rilmagan darajada namuna qoldirdi.

Hazrati Bilol roziyallohu anhu Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam xizmatlarini qilishni o‘zi uchun baxt va ibodat deb bildi. Bora-bora u shu darajada ishonch qozondiki, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam to dunyodan ketgunlariga qadar uni o‘zlariga omborchi qildilar.

Hijratning birinchi yillarida Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam namozxonlarni bir joyga jam qilish uchun azon aytishni hazrati Bilolga yukladilar. Shu bois u kishini ko‘plar “Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning muazzini” deb ulug‘lashardi. Bilol roziyallohu anhu ba’zi sabablarga ko‘ra, “ashhadu”ni “as'hadu” deb aytar edi. Lekin uning dinga bo‘lgan mehru muhabbati, ixlosi hamda fidokorlik tuyg‘usi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga xush kelar edi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam dunyodan ko‘z yumgunlariga  qadar Madina va atrofidagi osmonlarda Bilolning roziyallohu anhuning ovozi jaranglab turdi. Makka fath qilinganda u yerdagi ilk azonni Hazrati Bilol aytdi.Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning amrlari bilan Ka’ba tomiga chiqib, aytilingan bu azon shundan dalolat berdiki, o‘sha kundan e’tiboran bu uy faqat Allohga ibodat qilinadigan maxsus joyga aylangani hamda butun Arab yarim orollarida Islom dini g‘alaba qozonganidan dalolat berdi. Bunday sharafli vazifa Bilol roziyallohu anhuga nasib qildi.

Islom insoniyat dunyosiga tenglik-barobarlik huquqini olib keldi. Masalan, Bilol roziyallohu anhu asli habash qabilasidan, qora tanli va tug‘ilishidan qul edi. U davrda arablarning hamma qabilasi, xususan, Quraysh qabilasi eng oliy nasabli qabilalardan hisoblanardi. Arabdan boshqa xalqlarga past nazar bilan qarab, odam o‘rnida ko‘rishmasdi hatto. Lekin Bilolga roziyallohu anhuga shunday ulug‘ maqom berildiki, Qurayshning eng ulug‘ kattakonlariga ham bu maqom nasib bo‘lmagan. Hazrati Bilolni qul deb emas, balki bizning ulug‘imiz, deb chaqirar edilar. Chunki Islom insonning nasl-nasabiga, rangi-ro‘yiga va vataniga qarab baho bermaydi, balki uning taqvosiga qaraydi.

Hazrati Bilol hamisha Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bilan birga bo‘ldi. Barcha g‘azotlarda Payg‘ambarni sollallohu alayhi vasallamni himoya qilib turdi. Shu boisdan ham bo‘lsa kerak, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dunyodan ko‘z yumganlarida Hazrati Bilol roziyallohu anhu g‘amga botib, ruhan nochor ahvolga tushib qoldi. Azon aytishni ham tark etdi. Chunki Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan ajralganlik tuyg‘usi uning qalbini titratardi. Muayyan muddat bu g‘am-qayg‘uni boshidan o‘tkazgandan keyin Islom lashkarlari bilan Shom tomonga yo‘l olib, jihodga hissa qo‘shdi.

Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam vafotidan so‘ng Hazrati Bilol roziyallohu anhu ikki marta azon aytdi.

Birinchisi, Hazrati Umar roziyallohu anhu xalifalik davrida Baytul Muqaddasga kelganida Biloldan azon aytishni iltimos qildi. Hazrati Bilol uzr aytib turib oldi. Lekin Umar roziyallohu anhu ko‘p iltimos qilganidan so‘ng, noiloj azon aytishga turdi. Bilolning roziyallohu anhu aytgan azonidan yeru ko‘k larzaga keldi. Uning og‘zidan chiqqan har bir so‘z eshituvchilar qalbini go‘yoki sehrlab qo‘yganday, behush holatga keltirar edi. O‘z vaqtida Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam huzurida bo‘lgan sahobalar u azonni eshitib, xuddi avvalgi davrga qaytib kelganday his qilishdi o‘zlarini. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan ayrilganlik his-tuyg‘usi qaytadan tiklanib, yig‘lamagan odam qolmadi. Hazrati Umar roziyallohu anhu tog‘dek irodali odam edi, u kishi ham beixtiyor o‘zini yo‘qotib qo‘ydi.

Ikkinchisi: Hazrati Bilol roziyallohu anhu Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning qabrlarini ziyorat qilish uchun Shomdan Madinaga kelganida kishilar undan Payg‘ambar alayhissalom masjidida azon aytib berishni iltimos qilishdi. Hazrati Bilol rad etdi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sevimli nabiralari bo‘lmish Imom Hasan va Imom Husayn iltimos qilganidan so‘ng ularning iltimosini rad etishga jur’at etolmasdan yana azon aytdi. Masjidi nabaviyda Hazrati Bilolning roziyallohu anhu ovozi jaranglaganida Madinaning musaffo osmonida qayg‘u-alam uchqunlari keng yoyilib ketdi. Ovozining ta’sir kuchi shunchalik yuqori ediki, eshitgan kishi beixtiyor masjid tomon yo‘l olardi. Madinaga payg‘ambarlik zamonasi qaytib kelganday tuyulardi.

Hazrati Bilol roziyallohu anhuning hayoti nihoyatda muborak edi, har bir lahzasi Alloh va Rasulining muhabbati va itoatida kechdi hamda dini Islomning rivoji uchun sarflandi. Bunday bir ixlos va jonkuyarlik uni shunday ulug‘ maqomga yetkazdiki, u maqomga dunyoning manaman degan podsholari ham yetolmagan, yetolmaydi ham.

Hazrati Bilol buyuk bir mujda bilan sharaflangan zotdir. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam Me’rojga chiqqanlarida jannatda uning qadam tovushini eshitganlar. So‘ngra undan: “Ey Bilol, sen qanday amal qilasanki, qadaming tovushini men jannatda eshitdim”, deb so‘raganlarida, Bilol roziyallohu anhu: “Men tahoratsiz yurmayman, tahorat olgan zahotim darhol ikki rakat namoz o‘qib olaman”, deb javob bergan.