Tijorat bilan shug‘ullanish kasblarning afzalidir, chunki Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ham ushbu kasb sohibi bo‘lganlar, bu kasbda baraka bor. Rasuli akram (sollallohu alayhi va sallam): “Tijorat bilan shug‘ullaninglar, chunki rizqning 10 eshigidan 9 tasi tijoratdadir”, deganlar (Said ibn Mansur rivoyati).

Savdo bilan shug‘ullanadigan har bir musulmon shariatda ko‘rsatilgan sifatlar bilan xulqlanishi lozim. Shunda uning savdosida baraka bo‘ladi. Savdogar tijorat qilish bilan Alloh taoloning roziligi va oilasining ehtiyojlarini halol yo‘l bilan qondirishni niyat qilishi, qarzdorlarning qarzini uzish, miskinlarning hojatini chiqarishda peshqadam bo‘lishga harakat qilishi lozim. Tijoratchi qo‘lidagi barcha narsalarni Allohning mulki, o‘zini esa, molni haqdorlariga yetkazuvchi banda deb bilishi kerak. Bu haqida Alloh taolo  shunday marhamat qiladi:

“Allohning Kitobini tilovat qiladigan, namozni barkamol ado etadigan va Biz ularga rizq qilib bergan narsalardan maxfiy va oshkora ehson qiladigan zotlar sira kasod bo‘lmaydigan tijoratdan (ajru savob bo‘lishidan) umidvordirlar. Zero, (Alloh) ularning ajrlarini komil qilib berur va O‘z fazlini ularga yanada ziyoda qilur. Albatta, U mag‘firatli va o‘ta shukr qiluvchidir” (Fotir, 29-30).

Savdogar o‘z tijoratini rizq beruvchi deb o‘ylab qolmay, “Rizq beruvchi yolg‘iz Alloh taolo”, degan e’tiqodda bo‘lishi lozim. Yomg‘ir yog‘ayotganda, chelak qo‘yib suv to‘plandi. Mazkur holatda chelak suvni paydo qiluvchi emas, balki uni to‘planishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, kasb-hunar ham bandaning rizqlanishi va nasibasini yig‘ishga sabab bo‘ladi.

Zakiy Usmoniy o‘zining boshidan o‘tkazgan bir voqeani hikoya qilib shunday deydi: “Mening kitob do‘konim bor edi. Bir kuni qattiq jala quydi. Bu havoda do‘konga bormasammikin, bunaqa sharoitda odamlar ko‘chaga chiqmaydi, savdo ham bo‘lmasa kerak, deb o‘ylab qoldim. Keyin birdan xayolimga “Rizq omillarini bajarish bandaning vazifasi. Rizq berish esa Allohga xos”, degan fikr keldi. “Rizq talabida do‘konni ochib turishim kerak, savdoning yurishishi Allohning ixtiyorida”, deb uydan chiqdim. Borib, do‘kon eshiklarini ochib, peshtaxtalarni osib qo‘yib, Qur’on tilovatiga kirishdim. Biroz vaqt o‘tib, odamlar asta-sekin savdo qilish uchun do‘konga kira boshladilar. Allohga shukrlar bo‘lsin, boshqa kundagi savdolardan qolishmaydigan savdo va foyda ham shunga yarasha bo‘ldi”.

Savdogar tijorat ilmini bilishi farzdir. Toki tijorat ilmini bilmasdan noshariy yo‘l bilan savdo qilmasin. Bu haqida Hazrat Umar (roziyallohu anhu): “Bizning bozorda savdo qilish ilmini bilganlar savdo qilsin! Aks holda riboga qo‘l urib qo‘yadi”, degan.

Abdulloh ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Rasululloh (sollollohu alayhi va sallam) aytdilar: “Sudxo‘rlik 73 xil bo‘ladi. Ribo turlarining eng kichigining gunohi, kishi o‘z onasi bilan zino qilgan bilan barobardir” (Imom Hokim rivoyati).

Hakimlardan biri bunday deydi: “Savdogar tilini yolg‘on, fahsh so‘zlar va qasam ichishdan saqlasin. Qalbini ko‘z bo‘yamachilik, xiyonat va hasaddan poklasin. Namozlarni jamoat bilan ado qilib, ilm talab qilish uchun vaqt ajratsin va Alloh taolo roziligini har narsadan ustun qo‘ysin. Kim mazkur ishlarni bajarmasa, ikki dunyoda kambag‘al bo‘lib qoladi”.

Savdogar harom va shubhali narsalardan saqlanishi lozim. Halol yo‘l bilan mol topishi va Alloh rizoligi uchun sarf qilishi kerak. Shuningdek, luqmasi ham halol bo‘lishi zarur. Chunki bunga Alloh taolo buyuradi: “Ey odamlar, yerdagi halol-pok narsalardan tanovul qilingiz va shaytonning izlaridan ergashmangiz! Albatta, u sizlarga aniq dushmandir” (Baqara, 168).

Payg‘ambarimiz (sallollohu alayhi va sallam): “Kim harom mol topib, undan sadaqa qilsa, qabul qilinmas. Harom moldan biror narsaga sarf qilsa, unga baraka berilmas. Halol bo‘lmagan mol meros qoldirilsa, do‘zaxga kirishiga sabab bo‘luvchi ozuqa bo‘ladi. Alloh taolo gunohni yomonlik (gunoh) bilan ketkazmaydi. Balki yomonlikni yaxshilik bilan ketkazadi…”, dedilar" (Imom Ahmad rivoyati).

Hoshim Avqos (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Abdulloh ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan eshitdim, u kishi bunday derdi: “Kim biror kiyimni o‘n dirhamga xarid qilgan bo‘lsayu, undan bir dirhami haromdan topilgan bo‘lsa, uni kiyib o‘qigan namozlarini Alloh taolo qabul qilmaydi. So‘ngra ikki barmoqlarini quloqlariga kirgizib: “Agar bu so‘zlarni Rasulullohdan eshitmagan bo‘lsam ikkala qulog‘im kar bo‘lsin, ikkala qulog‘im kar bo‘lsin”, deb ikki-uch marta qaytardilar (Imom Ahmad rivoyati).

Savdogar hiyla bilan mol sotmasligi lozim. Baro ibn Ozib (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ga kasblarning eng afzali qaysi ekani haqida savol berildi: “Banda o‘z qo‘li bilan qiladigan ish va mabrur tijorat”, deb javob berdilar (Imom Hokim rivoyati). “Mabrur tijorat”dan murod firib bermaslik, aldamaslik, qalbakilashtirmaslik, tarozidan urib qolmaslik, o‘lchovda urib qolmaslikdir.

Vosila ibn Asqa’ (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Men Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning: “Kim aybli narsani sotib, aybi borligidan oluvchini xabardor qilmasa, doim Allohning g‘azabida bo‘ladi yoki farishtalar to‘xtovsiz unga la’nat aytadilar”, deyayotganlarini eshitdim”(Ibn Mojja rivoyati).

Anas (roziyallohu anhu) Nabiy (sollallohu alayhi va sallam)ga: “Ey, Allohning Rasuli, meni duosi qabul bo‘ladiganlardan qilib qo‘ying”, dedim. U zot: “Ey, Anas, kasbingni pok qilgin, duoying qabul bo‘ladi. Chunki, banda og‘ziga haromdan bir luqma solsa, qirq kungacha duosi ijobat bo‘lmas”, dedilar.

Savdogar xush xulqli bo‘lib, barcha bilan chiroyli muomala qilishi lozim. Haqni ado qilishga muhlat so‘ralganda muddat bera olishi, to‘loviga imkoniyati yo‘q kambag‘al bilan savdo qilib, uning qarzni hammasini yoki bir qismini kechib yuborishi va barcha bilan birdek go‘zal muomala qilishi savdogarning oxirat musibatlaridan omonda bo‘lishi, Alloh taoloning rahmat soyasidan joy olish va jannatga kirishi uchun vosita bo‘ladi. “Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam): “Bir kishi odamlar bilan qarz oldi-berdi muomalalarini qilar va yo‘qsil odamning qiynalishini ko‘rsa, o‘zining qo‘l ostidagi yigitga: “Qarzni so‘rab yo‘qsil odam oldiga borsang, undan kechib yubor. Shoyad Alloh taolo bizlardan ham (gunohlarimizni) kechib yuborsa”, derdi. U vafot etib Alloh taologa ro‘baro‘ bo‘lganda, Alloh ham undan kechib yubordi”, dedilar” (Imom Nasoiy rivoyati).

Savdogar nochor kishining nochorligidan foydalanib qolishga urinmasligi lozim. Mizhar ibn Abdulmalik (rahmatullohi alayh) aytadi: “Bir kishi Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) huzuriga mato olib kelib, sotmoqchi bo‘ldi. U zot esa bahosini so‘radi. U: “Ming dirham”, dedi. Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) esa: “Bu undan qimmat turadi”, deb, oxirida sakkiz ming dirhamga sotib oldi”.

Jamoliddin MAVLONOV,

“Masjidi Kalon” jome

masjidi imom-xatibi.