Mana bir necha yildirki, minglab yurtdoshlarimiz Haj va Umra ziyoratlarini ado etib kelmoqdalar. Ular xotirjam ibodat qilishlari uchun yildan-yilga shart-sharoitlar yaxshilanmoqda.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan e’lon qilingan ushbu fatvoda, Hajning farz bo‘lishi uchun kishida topilishi lozim bo‘lgan shartlar, shuningdek, haj safariga otlanishning tartib-qoidalari, axloq-odoblari bayon etilgan. Marhamat, quyida ushbu fatvoning to‘liq matni bilan tanishishingiz mumkin.
Haj haqida fatvo
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين، و الصلاة و السلام على رسوله محمد، و على اله، و اصحابه اجمعين اما بعد
Mo‘min-musulmonlarga ma’lum va mashhurdirkim, Islom dini beshta rukn ustiga barpo qilingan bo‘lib, ular oxirzamon payg‘ambari Muhammad mustafo (s.a.v.)ning quyidagi hadisi muboraklari orqali bayon etilgandir:
عن أبي عبد الرحمن عبد الله بن عمر بن الخطاب رضي الله عنهما قال: سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول:"بني الإسلام على خمس شهادة أن لا إله إلا الله ، وأن محمدا رسول الله ، وإقام الصلاة وإيتاء الزكاة، وحج البيت، وصوم رمضان"
رواه الإمام البخاريوالإماممسلم
ya’ni: Abu Abdurahmon Abdulloh ibn Umar ibn Xattob (r.a.) rivoyat qilib aytadilar, men Rasululloh (s.a.v.)ning shunday deganlarini eshitdim: “Islom besh narsaga bino qilingan: Allohdan boshqa iloh yo‘q ekanligiga va albatta, Muhammad Allohning elchisi ekanligiga guvohlik bermoq, namoz o‘qimoq, zakot bermoq, baytni haj qilmoq va Ramazon ro‘zasini tutmoq” (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati).
Ushbu hadisdan ma’lum bo‘ladiki, haj ibodati Islom arkonlarining so‘ngisi va eng ulug‘i hisoblanadi.
Alloh taolo bu haqda Qur’oni karimda shunday marhamat qilgan:
وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً
( سورة آل عمران/97).
ya’ni: “Yo‘lga qodir bo‘lgan odamlar zimmasida Alloh uchun Baytni haj qilish (farzi) bordir” (Oli Imron surasi, 97-oyat).
Hajning farz bo‘lishi uchun quyidagi shartlar topilishi lozim bo‘ladi: hur, bolig‘, oqil, sog‘lom bo‘lish hamda asliy hojatlaridan va qaytib kelgunicha oilasini ta’minlashga qoldiradigan nafaqadan tashqari hajga borib kelishiga yetadigan mablag‘ga qodir bo‘lish, shuningdek yo‘lning tinch va ochiq bo‘lishi. Bundan tashqari, ayol kishiga eri yoki birorta mahrami hamrohlik qilishi ham hajning zarur shartlaridan sanaladi (Al-inoya sharhul-Hidoya).
Yuqoridagi shartlari topilgan kishiga umrida bir martta haj ibodatini bajarish farz bo‘ladi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu xususda shunday deganlar:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قَالَ خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فقَالَ: "أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْحَجَّ فَحُجُّوا فقَالَ رَجُلٌ: أَكُلَّ عَامٍ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ فَسَكَتَ حَتَّى قَالَهَا ثَلَاثًا، فقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: لَوْ قُلْتُ: نَعَمْ لَوَجَبَتْ وَلَمَا اسْتَطَعْتُمْ ثُمَّ قَالَ: ذَرُونِي مَا تَرَكْتُكُمْ فَإِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِكَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ وَاخْتِلَافِهِمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ فَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِشَيْءٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْوَإِذَا نَهَيْتُكُمْ عَنْ شَيْءٍ فَدَعُوهُ
(رواه الإمام مسلم).
ya’ni: Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qilib aytadilar, Rasululloh (s.a.v.) bizga xitob qilib: “Ey insonlar! Darhaqiqat, Alloh taolo sizlarga hajni farz qildi. Bas, haj qilinglar!” – dedilar. Bir kishi: Yo, Rasululloh! Har yilimi? – deb so‘radi. Rasululloh (s.a.v.) javob bermadilar. Uch marta so‘radi. Shunda Rasululloh (s.a.v.): “Agar ha, desam vojib bo‘lib qolar edi va sizlar bunga qodir bo‘lolmas edingiz”, dedilar. So‘ngra: “Sizlarga aytmagan narsamni menga qo‘yib beringlar. Batahqiq, sizlardan oldingi ummatlarning halokatga uchrashiga ko‘p savol berganlari va payg‘ambarlariga ixtilof qilganlari sabab bo‘lgan edi. Shuning uchun, qachon sizlarni biror narsaga buyursam, qo‘lingizdan kelganicha bajaring, qachon biror narsadan qaytarsam, undan butkul qayting” – dedilar (Imom Muslim rivoyati).
Mo‘min-musulmonlarimiz shuni yaxshi bilib olmoqlari lozimdurkim, haj amali inson umrida bir marta bajariladigan ulug‘ ibodat bo‘lgani bois, uning mukammal ado etilishi uchun nafaqat moddiy imkoniyatga ega bo‘lish, balki unga jismoniy, ruhiy va ma’naviy tayyorgarlik ko‘rish ham zarurdir. Zero, haj ibodatining beshinchi rukn ekanligi ham bejizga emas. Shuning uchun musulmon kishi besh vaqt namozni ado etgan, Ramazon ro‘zalarini tutgan va molining zakotini mustahiqlarga bergan bo‘lishi ham juda muhimdir. Qolaversa, haj amallari haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish hajga otlangan har bir kishining zimmasiga lozimdir.
Alhamdulilloh, keyingi yillarda yurtimizdan haj safariga borishni niyat qilgan musulmonlarning soni ortib bormoqda. Mahallalarda hajga borishni ixtiyor qilgan fuqarolar navbatlari kelishini intizorlik bilan kutmoqdalar. Shu nuqtayi nazardan, muhtaram fuqarolarimizga shuni ta’kidlab o‘tmoqchimizki, hajga borish imkoniyatini qo‘lga kiritish nafaqat navbatning kelishi bilan, balki o‘tgan vaqt davomida el-yurtga xizmat qilish, mahalla ahliga moddiy va ma’naviy ko‘mak berish, adashgan insonlarni to‘g‘ri yo‘lga solish kabi savobli ishlarni qilishda hammaga o‘rnak va namuna bo‘lish, shu bilan mahalla ahli va mo‘min-musulmonlar tomonidan hajga borishga haqli, deb e’tirof etilishiga ko‘proq bog‘liqdir. Zero, hoji degan nomga sazovor bo‘lish qanchalik sharafli bo‘lsa, uni qo‘lga kiritish shunchalik mashaqqatli ekanini ham idrok etmoq lozim.
O‘tgan yillar davomida haj safariga borayotgan fuqarolarimizning holatini kuzatish asnosida shu narsaga ham guvoh bo‘lmoqdamizki, ayrim kishilar o‘zlari hajga borishga na moddiy imkoniyati va na rag‘bati bo‘lgan holda yoki sog‘ligi yaxshi emasligi yoxud uzoq safarga borishga layoqatli emasligiga qaramasdan ularning o‘g‘il-qizlari go‘yoki o‘z farzandlik burchlarini bajarish yoki el-yurt orasida soxta obro‘ topish maqsadida ota-onalarini haj safariga jo‘natayotganlari, oxir-oqibat haj amallaridagi mashaqqatlar ular uchun og‘ir tuyulib, ibodatlarni mukammal ado etishga bee’tibor bo‘linayotgan holatlar ham uchrab turibdi. Holbuki, haj ibodatining maqbul bo‘lishi haj qilayotgan kishining odob-axloqining go‘zal bo‘lishiga ham bog‘liq bo‘lib, birovlar bilan janjallashish, boshqalarga malol keltiradigan xatti-harakatlar qilish ham haj amaliga putur yetkazadi. Bu haqda Payg‘ambarimiz (s.a.v):
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"مَنْ حَجَّ لِلَّهِ فَلَمْ يَرْفُثْ وَلَمْ يَفْسُقْ رَجَعَ كَيَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ"
(رواه الإمام البخاري).
ya’ni: “Kim haj qilsa, unda gunoh va fisqu fasod ishlarni qilmasa go‘yo onadan yangi tug‘ilgan chaqaloqdek gunohlardan forig‘ bo‘lib qaytadi”, deb marhamat qilganlar(Imom Buxoriy rivoyati).
Barchamizga ma’lumki, yurtimizdan minglab musulmonlar hajga borar ekan, ushbu o‘rinni, haqiqatan, haj ibodatini ixlos bilan ado etadigan, yuqorida zikr etilgan hajning shartlariga to‘liq javob beradigan mo‘min-musulmonlar bilan qoplansa, birinchidan, Alloh taoloning chaqirig‘iga “Labbaykallohumma labbayka”, deb talbiya aytishga haqli bo‘lgan kishilarni hajga yuborish sharafiga muyassar bo‘linadi. Qolaversa, barcha hojilarimiz tomonidan haj amallarining mukammal ado etilishiga, shuningdek, hukumatimiz tomonidan hojilar uchun yaratilayotgan sharoitlarning qadriga yetish va pirovard natijada haj mavsumidagi mashaqqatlarning ozayishiga erishiladi.
Hojilik ulug‘ maqom ekanidan kelib chiqib, har bir hajga borgan erkagu ayol anglamog‘i lozimdurkim, ular kelgusida, avvalo, o‘z farzandlariga qolaversa, el-yurt va mahalla ko‘yga ibodatda, halollik va poklikda, ma’naviyat va ma’rifatda eng yuksak darajadagi o‘rnak va namuna bo‘lmoqlari zarur. Zero, hojilik maqomini qo‘lga kiritishdan ko‘ra uning sha’nini saqlashning mas’uliyati og‘irroqdir. Chunki, hoji degan nom ortida Makkai mukarrama va Madinai munavvaradek shaharlar va u yerdagi muqaddas qadamjolarga ehtirom, umuman, Islom diniga hurmat yotadi. Shu nuqtayi nazardan, har bir hoji o‘zining gap-so‘zi, xatti-harakati, xalq orasidagi muomala-munosabati bilan muqaddas Islom diniga nisbatan hurmat uyg‘otishi yoki uning nomiga dog‘ tushirishi ham mumkin ekanini hech qachon yodidan chiqarmasligi lozim bo‘ladi.
Qayd etilganlarni e’tiborga olib, O‘zbekiston musulmonlari idorasi Haj haqida quyidagi Fatvoni e’lon qiladi:
O‘zbekiston musulmonlari
idorasi raisi, muftiy
Usmonxon Alimov
- 59وَدُنْيَانَا حَدِيثٌ وَالْهَيُولَى عَدِيمُ الْكَوْنِ فَاسْمَعْ بِاجْتِذَالِ
Ma’nolar tarjimasi: Dunyomiz yo‘qdan bor qilingandir va “hayulo” esa bo‘lmagan narsadir (buni sen) shodlik bilan eshitgin.
Nazmiy bayoni:
Dunyomiz yaratilgan, “hayulo” esa,
Shodlik-la eshitgin bo‘lmagan narsa.
Lug‘atlar izohi:
وَدُنْيَانَا – mubtado, muzof muzofun ilayh. Bu kalimadan Aloh taolodan boshqa mavjudotlar ko‘zda tutilgan.
حَدِيثٌ – xabar. “Hodis” lug‘atda “yangi”, “yaqinda bor bo‘lgan” ma’nolariga to‘g‘ri keladi. Dunyo yo‘qdan bor qilingani uchun unga nisbatan shu kalima ishlatiladi. فُعْلَى vazni muzakkar va muannislikda teng ishlatilgani uchun xabar muzakkar shaklda keltirilgan.
وَ – “ibtidoiya” ma’nosida kelgan.
الْهَيُولَى – ushbu kalima tashdidli qilib هَيُّولَى deb ham o‘qiladi. Bu kalima, aslida, yunoncha so‘z bo‘lib, “asl”, “asos” va “modda” kabi ma’nolarni anglatadi. Jumhur faylasuflar hayuloni “qadim javhar” yoki “birlashish va ajralishni qabul qiluvchi qadim narsa”, deb hisoblashgan.
عَدِيمُ – xabar, muzof. Lug‘atda “nomavjud” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
الْكَوْنِ – muzofun ilayh. Lug‘atda “mavjud” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
اسْمَعْ – amr fe’li. Foili zohir keltirilmasligi vojib bo‘lgan zamirdir.
بِ – “musohaba” (birga bo‘lish) ma’nosidagi jor harfi.
اجْتِذَالِ – “shodlanish”, “xursand bo‘lish” ma’nolarini anglatadi. Jor majrur اسْمَعْ ga mutaalliq.
Matn sharhi:
Ba’zi johil faylasuflar hayulo har bir narsaning aslidir, ya’ni butun olam hayulo deb ataladigan birlamchi moddadan vujudga kelgan, uni birov yaratmagan, degan fikrni ilgari surishgan. Ushbu bayt o‘sha johillarning da’volariga raddiya sifatida yozilgan. Ularning “ilmiy” da’volari musulmonlar tomonidan keskin rad etilgan. Chunki bu gapni aytayotgan kishi olamni qadim, ya’ni u o‘z-o‘zidan bor bo‘lgan deyayotgan va Alloh taoloning butun borliqni O‘zi yaratgani to‘g‘risidagi xabarlarini inkor etayotgan bo‘ladi. Bunday inkor etish esa ochiq-oydin kufr hisoblanadi. Haqiqiy mo‘min kishi esa barcha narsalarni Alloh taolo yo‘qdan bor qilgan, degan tushunchada bo‘ladi.
O‘shiy rahmatullohi alayh ushbu “birlamchi modda” to‘g‘risida qanday e’tiqodda bo‘lish lozimligini qisqagina qilib “hayulo – bo‘lmagan narsa” deya bayon qilgan. Qur’oni karimda osmonlaru yerdagilarning hammasi istasa ham, istamasa ham, Alloh taoloning belgilab qo‘ygan qonunlariga bo‘ysunib yashashlarini, borliqdagi biror narsa o‘z-o‘zidan bor bo‘lib qolmaganini, balki barcha narsalarning yaratuvchisi Alloh ekanligi bayon qilingan:
“Osmonlar va Yerdagi barcha jonzot va ularning soyalari xoh ixtiyoriy, xoh majburan, ertayu kech sajdani Allohga qiladilar. (Ey Muhammad!) Ayting: “Osmonlar va Yerning Parvardigori kim?” (yana o‘zingiz) “Alloh”, – deb javob qiling! “Bas, Uni qo‘yib, o‘zlariga na foyda va na zarar yetkazishga qodir bo‘lmaydigan (but va sanam)larni do‘st tutdingizmi?” – deng! Yana ayting: “Ko‘r (gumroh) bilan ko‘ruvchi (hidoyat topgan kishi) barobar bo‘lurmi? Yoki zulmatlar bilan nur barobar bo‘lurmi?” Yo ular Allohga Uning yaratishi kabi yarata oladigan butlarni sherik qilib olishgan va ular ham yaratganlar-u, so‘ngra ularga (ikki) yaratish o‘xshash bo‘lib qoldimi?! Ayting: “Alloh barcha narsaning yaratuvchisidir va U Tanho va G‘olibdir”[1].
Ya’ni osmon va yer ahllarining barchalari istasalar ham, istamasalar ham yolg‘iz Alloh taologa bo‘ysunishdan o‘zga choralari yo‘q. Hasan rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Mo‘min kishi Alloh taologa o‘z ixtiyori bilan bo‘ysungan holda sajda qiladi, kofir esa dahshatga tushgan va chorasiz qolganida majburan sajda qiladi”, – degan.
Shuningdek, ularning soyalari ham kunning avvalida va oxirida sajda qiladi. Ushbu oyatda koinotdagi barcha mavjudotni, hatto odamlarning soyalarini ham O‘ziga sajda qilishga bo‘ysundirib qo‘ygan Zotning buyukligi xabari berilgan. Oyati karimaning davomida “Ko‘r (gumroh) bilan ko‘ruvchi (hidoyat topgan kishi) barobar bo‘lurmi?”, – deyilgan. Bu yerda ko‘zi ko‘rdan kofir kishi, ko‘ruvchidan esa mo‘min kishi iroda qilingan. Zulmatlardan zalolat yo‘llari, nurdan esa hidoyat iroda qilingan. Umumiy ma’nosi shuki, ko‘zi ko‘r bilan ko‘ruvchi, zulmatlar bilan nur barobar bo‘lmagani kabi, haqiqat ziyosini ko‘radigan mo‘min kishi bilan, bu ziyoni ko‘ra olmaydigan kofir ham hech qachon barobar bo‘la olmaydi. Shunga ko‘ra shariatda berilgan xabarlarni tasdiqlash haqiqat ziyosini ko‘rish, bu xabarlarni inkor qilish esa ushbu ziyoni ko‘ra olmaslikdir.
Keyingi mavzu:
Jannat va do‘zaxning yaratib qo‘yilgani bayoni