O`zbekiston musulmonlari idorasi

Majduddin al-Ustrushaniy

27.11.2017 8700 13 min.

Jahon fani uchun Movarounnahrda faoliyat olib borgan olimlar qatorida faqihlarning merosini o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda islom huquqi tarixiy-ma’naviy meros sifatida baholanib, uni ilmiy o‘rganish jarayoni boshlangan. Mazkur jarayonda movarounnahrlik faqihlarning jahon huquqiy tafakkuri taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini nechog‘lik ahamiyatli ekanini atroflicha chuqur tadqiq qilish davr talabiga aylandi. Bu borada Markaziy Osiyodagi faqihlar faoliyati, hanafiy mazhabining yurtimizda rivojlanish tarixi hamda uni o‘rganishga bag‘ishlangan ayrim kompleks ishlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Haqiqatan ham, faqihlarning huquqiy qarashlari faqat ular yashab ijod etgan davr uchungina xos bo‘lib qolmasdan, hozirgi davrda ham o‘z ilmiy qiymatini yo‘qotgan emas. Movarounnahrlik faqihlar islom olamining boshqa mintaqalarida ham e’tirof etilgan bo‘lib, ular tomonidan ta’lif etilgan fiqhiy asarlar hozirgi kunda islom olamining nufuzli ilm dargohlarida huquqshunoslik bo‘yicha asosiy qo‘llanma vazifasini o‘tamoqda. Bu esa o‘z navbatida Movarounnahr fiqh ilmining yuzaga kelishi, rivojlanish bosqichlari, yo‘nalishlari, o‘ziga xos jihatlari va an’analarini o‘rganishga jiddiy yondashuv lozimligini ko‘rsatadi.

Yurtimizda fiqh ilmi rivojlangan markazlarni mintaqaviy jihatdan tadqiq etish o‘ziga xos bir yo‘nalish bo‘lsa, yirik faqihlar hayoti va ilmiy meroslarini maxsus o‘rganish yana bir boshqa sermahsul yondashuv hisoblanadi. Movarounnahrlik yirik faqihlardan biri Majduddin al-Ustrushaniy (577-637/1180-1240 yildan keyin)ning hayoti, ijodi va alloma yashagan davrni ilmiy o‘rganish dolzarb masalalardan biridir.

Movarounnahr mintaqasida fiqh ilmi tarixi va faqihlar faoliyati bo‘yicha O‘zbekistonda va xorijiy davlatlarda qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Mintaqaning nufuzli markazlaridan biri bo‘lgan Samarqanddagi mazkur ilm rivojini yoritishda asosan uning ko‘zga ko‘ringan vakili Burhonuddin al-Marg‘inoniy hayoti va ijodiga e’tibor qaratiladi. Uning shogirdi Majduddin Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy faoliyati va ilmiy merosi ham tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolmadi. Bir qator olimlar faqihning tarjimayi holini tarixiy-biografik asarlar ma’lumotlariga tayangan holda bir oz o‘rganganlar. Ammo Majduddin al-Ustrushaniyning o‘z asarlarida berilgan qimmatli avtobiografik ma’lumotlar esa tadqiqotchilar diqqat e’tiboridan chetda qoldi.

Allomaning ko‘p sonli asarlaridan birgina «Jomi’ ahkom as-sig‘or» chop etilgan bo‘lsa-da, u hozirgacha yetarlicha tadqiq qilinmagan. Shuni ham aytish lozimki, ushbu nashrlarni amalga oshirishda ma’lum tekstologik xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan. Bir guruh saudiyalik tadqiqotchilar allomaning «Kitob al-fusul» asaridan muayyan bo‘laklarni ilmiy jihatdan chegaralangan, faqat zamonaviy shariat ilmlari doirasida tahlil etib, tadqiqot olib bordilar. Movarounnahr fiqh ilmi tarixiga bag‘ishlangan umumiy xususiyatdagi tadqiqotlarda Majduddin al-Ustrushaniy hayoti va ba’zi asarlarigina zikr etib o‘tiladi. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan ishlarda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy hayoti, ilmiy merosi va allomaning Movarounnahr madaniyati tarixida tutgan o‘rni masalalari kompleks ravishda maxsus tadqiq etilmagan.

Allomaning to‘liq nomi Abul-Fath Muhammad ibn Mahmud ibn Husayn ibn Ahmad Majduddin al-Ustrushaniy bo‘lib, u XII asrning oxiri va XIII asrning birinchi yarmida Movarounnahrda yashab, yuksak ilmiy salohiyati bilan fiqh ilmining rivojiga munosib hissa qo‘shgan allomalardan biridir. Olim Ustrushanada tug‘ilib, keyin oilasi bilan Samarqandga ko‘chib o‘tadi va shu yerda ijodiy faoliyat olib boradi. Majduddin al-Ustrushaniyning hayotlik davri Samarqand fiqh maktabi rivojining so‘nggi davri va mo‘g‘ullar istilosining dastlabki bosqichiga to‘g‘ri keladi. Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosini o‘rganish orqali mo‘g‘ullar istilosidan keyingi dastlabki yillar jamiyatda faqihlarning o‘rnini belgilashga taalluqli masalalarga oydinlik kiritishga imkon yaratiladi.

Sharq musulmon mamlakatlarida yaratilgan tabaqot turkumidagi manbalarda Muhammad ibn Mahmud Majduddin al-Ustrushaniy ilmiy-ma’naviy merosi haqida umumiy ma’lumot berib o‘tilgan. Jumladan, Abdulqodir ibn Abi-l-Vafo al-Qurashiy (vaf. 775/1373 y.), Hojiy Xalifa (vaf. 1067/1657 y.), Muhammad Abdulhay al-Laknaviy (vaf. 1304/1886 y.) va Xayruddin az-Zirikliy kabi biograflarning asarlarida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning tarjimayi holi va uning ikki asari haqida ma’lumotlar keltirilgan.

Turkiyalik Ahmed Uzel o‘z tadqiqotida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy ilmiy merosi to‘g‘risidagi qisqa ma’lumotlarni bayon etgan. Yana bir turkiyalik olim Xolit Unal esa Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning qisqacha tarjimayi holi va uning «al-Fatovo» asari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlarni keltirgan.

Xorijiy Sharq musulmon mamlakatlari zamonaviy tadqiqotchilari Abdulhamid Abdulxoliq al-Bayzaliy, Abu Musab al-Badriy hamda Mahmud Abdurrahmon Abdulmunim kabilar Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarini yangidan nashr qilganlar. Saudiyalik Fahd ibn Nosir ibn Farroj al-Faridiy, Abdurrahmon ibn Usmon al-Murshid, Sulaymon al-Xamis kabi tadqiqotchilar allomaning «Kitob al-Fusul» asari asosida tadqiqot ishi olib borganlar.

Tadqiqotchi A.Mo‘minov o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosiga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. O‘zbekistonlik tadqiqotchi olimlardan M.Komilov, O.Qoriyev, A.Sh. Jo‘zjoniy, N.J.Yusupova kabilar o‘z tadqiqotlarida Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning otasi haqida qisqa ma’lumot berganlar.

Ammo yuqorida zikr etilgan ishlarda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning hayoti va uning ilmiy merosi kompleks ravishda tadqiq qilinmagan. Ularning izlanishlarida allomaning ismigina ta’kidlab o‘tilgan bo‘lib, ularning bosh ilmiy maqsadi Majduddin al-Ustrushaniyning asari matnini nashr etishdan iborat bo‘lgan.

Yevropalik sharqshunoslar tomonidan Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy hayoti va ilmiy merosiga oid tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Faqat birgina Karl Brokkelman (Germaniya) Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning ilmiy merosi haqida umumiy tarzdagi muxtasar ma’lumotlarni keltirish bilan kifoyalangan, xolos.

Ko‘rinib turibdiki, Majduddin al-Ustrushaniy hayoti va merosi haqidagi ma’lumot yetarli emas. Ammo tadqiqot jarayonida olimning O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qo‘lyozmalardan birida uning zamona ilmiy jamoatchiligi e’tiboridan chetda qolib kelayotgan «al-As’ila va-l-ajviba» («Savollar va javoblar») asari mavjudligi aniqlandi. Bu asar hanuzgacha hech bir tabaqot janriga oid asarlarda qayd etilmagan. Asar bizga alloma hayoti haqida tamomila yangi ma’lumotlarni berdi. Natijada alloma haqidagi ayrim fikr-mulohazalar bir tomondan oydinlashsa, ikkinchi tomondan, yanada chigallashdi. Gap shundaki, mavjud manba va tadqiqotlarda Majduddin al-Ustrushaniy 632/1234-35 yilda vafot etgan, deb qayd etilib, tug‘ilgan yili esa zikr etilmagan edi. Ammo olimning o‘zi «al-As’ila va-l-ajviba» asarining xotima qismida shunday yozgan: «...Lekin kunlar 60 yoshli oqsoq kampir singari o‘z yopinchig‘iga o‘ralib, mendan yuz o‘girib ketdi. ...Kitobni tamomlash tongi hijriy 637 sananing zu-l-qa’da oyining oltinchi kuni peshindan oldinroq yorishdi».

Agar mazkur axborot inobatga olinsa, olim hijriy 637/1240 yilda hali hayot, yoshi esa 60 da bo‘lgani haqida xulosa chiqarish mumkin. Demak, Majduddin al-Ustrushaniyning boshqa mavjud manbalarda ko‘rsatilgan 632/1234-35 yildagi vafoti noto‘g‘ri bo‘lib chiqadi. Agarda olim ushbu asarini 637/1240 yil 28 mayda 60 yoshida tugatgan bo‘lsa, demak, uning tug‘ilgan sanasini 577/1180 yil atrofida deb faraz qilish mumkin. Ya’ni asar yozib tugatilgan sanadan 60 yoshni chegirib tashlansa, olimning tug‘ilgan yili oydinlashadi. Ammo olimning vafot sanasi noma’lumligicha qolmoqda. Biz yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib, Majduddin al-Ustrushaniy taxminan 637/1240 yildan so‘ng vafot etgan deyishimiz mumkin.

Alloma o‘zining yoshlik yillari haqida shunday deydi: «O‘zimni murakkab masalalarni mutolaa qilishga va daqiq (nozik) dalillarni mushohada etishga o‘rgatib, tasnif etilgan ajoyib kitoblardan bahramand bo‘lishga va ahkom sohasida ta’lif etilgan halol va harom nimaligi bayon qilingan asarlardan to‘g‘ri yo‘l izlab topishga himmatimni jalb qildim».

Muhammad ibn Mahmud ibn al-Husayn Majduddin al-Ustrushaniyning ilmiy-ma’naviy merosini «Kitob al-fusul», «Jomi’ ahkom as-sig‘or», «al-Fatovo», «al-Qurud va-d-duyun» va «al-As’ila va-l-ajviba» kabi asarlari tashkil etadi.

Majduddin al-Ustrushaniyning ilmiy dunyoqarashi shakllanishida oilaviy muhitning ahamiyati salmoqli bo‘lgan. Olim bir necha avlod faqihlar sulolasining davomchisi bo‘lgan, deyish mumkin.

Zero, manbalar uning bobosi Majduddin al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy o‘qimishli va ziyoli oilada tarbiya topganligi haqida guvohlik beradi. Alloma XII asrda Ustrushanada yashab, fiqh ilmining rivojiga munosib hissa qo‘shgan. Otasi Mahmud o‘z zamonasida «Jaloluddin» («Din ulug‘ligi») degan sharafli unvonga sazovor bo‘ladi. Amakisi Burhonuddin Ahmad ibn al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy ham faqih bo‘lib, «Kitob al-fatovo» nomli fiqhiy asar ta’lif etgan. Alloma o‘zining amakisi haqida «Kitob al-fusul» va «al-As’ila va-l-ajviba» asarlarida ma’lumotlar keltiradi. Muallif o‘z asarlarida amakisining fikrlaridan keng foydalangan.

Onasining bobosi «Shams al-aimma» («Imomlar quyoshi») sharafli unvonga va tog‘asi Muhammad ibn Ahmad esa «Shamsuddin» («Din quyoshi») laqabiga ega bo‘lganlari haqidagi ma’lumotlar manbalar asosida aniqlandi. Shuningdek, Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning o‘zi muftiy bo‘lgan va o‘z zamonasining mujtahid olimlaridan hisoblangan.

Olimning ilk ustozi – o‘z otasi faqih Mahmud ibn al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy bo‘lgan. Mavjud manbalarda uning ismi «Sohib al-fusul»ning otasi yoki Burhonuddin al-Marg‘inoniyning shogirdi sifatida zikr etilishi, uning sha’niga qisqacha madh bitish talabga aylangani uning ilm ahli orasida katta obro‘-e’tibor va hurmatga sazovor bo‘lganidan darak beradi. Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniyning «al-Favoid» nomli fiqhiy asar yozganligi ma’lum.

Tadqiqotchi Odil Qoriyev «Al-Marg‘inoniy – mashhur fiqhshunos» risolasida allomaga quyidagicha ta’rif beradi: «Jaloluddin Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Farg‘ona viloyatida tavallud topgan. Fiqh ilmida Burhonuddin al-Marg‘inoniydan ta’lim olgan. Keyinchalik o‘zi ham Shayxulislom, Jaloluddin va Burhonuddin kabi sharafli nomlarga ega bo‘lgan». To‘g‘ri, Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy fiqh ilmida Burhonuddin al-Marg‘inoniydan ta’lim olgan. Lekin Odil Qoriyev ta’kidlaganidek, Farg‘onada emas, balki Ustrushanada tavallud topgan.

Alloma haqida A.Sh. Jo‘zjoniy, N.J. Yusupova «Burhoniddin Marg‘inoniy: hayoti va ilmiy merosi» risolasida Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Burhonuddin al-Marg‘inoniyning avlodlaridan bo‘lgan, deb ta’rif berilgan. Ammo manbalarda Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy Burhonuddin al-Marg‘inoniyning faqat shogirdi sifatida tilga olinadi, xolos.

Muzaffar Komilov o‘zining «Movarounnahrda fiqh ilmining rivoji va faqih Alouddin as-Samarqandiy» tadqiqotida «Movarounnahr faqihi Burhonuddin Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy vafoti taxminan XII asr» deb ta’rif beradi.

Mahmud ibn al-Husayn al-Ustrushaniy haqida aniq ma’lumotni uning o‘g‘li qalamiga mansub «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarining xotimasidan olish mumkin: «Otam Shayx al-imom al-muttaqiy Jalol al-milla va-d-din muftiy al-umma Mahmud ibn shayx al-imom al-ajal al-kabir majid al-milla va-d-din al-Husayn ibn Ahmad, otamning umrini uzoq qilsin va otasini rahmat qilsin...».

Yuqoridagi ma’lumotga tayanib, Majduddin al-Ustrushaniyning bobosi Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy olim o‘z kitobini yozib tugatganida vafot etgan, otasi Mahmud ibn Husayn esa hayot bo‘lgan, deb xulosalash mumkin.

Muallif «Jomi’ ahkom as-sig‘or» asarining tugallangan sanasini asarning xotima qismi so‘ngida yozib qo‘ygan: «Ushbu kitob ta’lif va tahriridan 625 hijriy yil sha’bon oyining 24-kunida forig‘ bo‘ldim. Alloh subhonahu va taolo biluvchiroqdir va Uning huzuriga qaytishlik haqdir».

Demak, Majduddin al-Ustrushaniy o‘zining bu asarini 625/1228 yil 28 iyulda tugatgan vaqtida bobosi Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy vafot etgan va otasi Mahmud esa hayot bo‘lgan. Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib, biz Mahmud ibn Husayn 625/1228 yildan keyin Samarqandda vafot etgan, deb xulosa qilishimiz mumkin.

Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniyning oilasi Samarqandga qachon ko‘chib kelgani tadqiqotchilarning nazaridan chetda qolib kelgan. Ushbu masala haqidagi muhim ma’lumotni Hoji Xalifa o‘zining «Kashf az-zunun» asarida quyidagicha keltiradi: «ash-Shayx al-imom az-zohid Jaloluddin «Fusul» va «Jomi’ ahkom as-sig‘or» muallifining otasi Mahmud ibn shayx Majduddin al-Husayn ibn Ahmad al-Ustrushaniy Nosiruddin Muhammad ibn Yusuf al-Husayniy as-Samarqandiy (vaf. 556/1161 y.)ning «Multaqat fi al-fatovo» asarini 603/1207 yilda Ustrushanada tajnis qilib (ya’ni tartibga solib qismga ajratmoq), 616/1219 yilda Samarqandda imlo qildi».

Bu ma’lumotdan shunday xulosa qilish mumkinki, Majduddin al-Ustrushaniylar oilasi 603/1207 yilgacha Ustrushanada yashagan. Samarqandga esa 603/1207 va 616/1219 yillar orasida ko‘chib kelib, shu yerda muqim yashay boshlagan. Bu vaqtda Muhammad ibn Mahmud al-Ustrushaniy 27 va 39 yosh oralig‘ida bo‘lgan.

Muslim Atayev,

tarix fanlari nomzodi,

O‘zbekiston musulmonlari idorasi

Fatvo bo‘limi xodimi

Fiqh

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 1506 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.